Przypisy

Dievui ant garbės — Dievo garbei. [przypis edytorski]

dievuotojas — dievotas, pamaldus žmogus. [przypis edytorski]

die Wahrheit muss siegen (niem.) — prawda musi zwyciężyć. [przypis edytorski]

die Walpurgisnacht (niem.) — noc Walpurgi, nazwa nocy z 30 kwietnia na 1 maja, daw. pogańskiego święta. Święto to zaczynało się w przeddzień ogłoszonego później dnia św. Walburgi (Walpurgis), stąd nazwa. W folklorze niem. podczas nocy Walpurgi miał odbywać się zlot czarownic na górze Brocken, najwyższym szczycie masywu Harz. [przypis edytorski]

die Welt der Reiterhosen an und für sich (niem.) — świat spodni jeździeckich sam w sobie. [przypis edytorski]

Die Wohlgeborene aus Mariampol? Das ist etwas anderes (niem.) — Wielmożna pani z Mariampola. To co innego. [przypis edytorski]

Die Wüste wächst, weh dem, der Wüsten birgt (niem.) — „Pustynia rośnie, biada temu, kto chroni pustynie” (Nietzsche Zaratustra, cz. IV, rozdz. „Wśród cór pustyni”). [przypis edytorski]

differentia specifica (łac.) — różnica gatunkowa, zespół cech odróżniających definiowane pojęcie od innych pojęć należących wraz z nim do tego samego rodzaju nadrzędnego. [przypis edytorski]

difficultas (łac.) — trudność, kłopot. [przypis edytorski]

di Fiori, Jaquino — prawdopodobnie chodzi o Joachima z Fiore (ok. 1132/1145–1202), włoskiego teologa i komentatora Apokalipsy św. Jana. [przypis edytorski]

Digitalis (bot.) — naparstnica, roślina z rodziny babkowatych używana jako surowiec zielarski; ziela naparstnicy od XVIII w. używano w leczeniu niewydolności krążenia pochodzenia sercowego, obecnie wyłącznie pod kontrolą lekarza ze względu na silnie toksyczne właściwości glikozydów i możliwość kumulowania się w organizmie; stosowana także przy osłabieniu serca po chorobach zakaźnych, przy zastojach płucnych połączonych z nieżytem oskrzeli oraz jako lek moczopędny, w efekcie zmniejszający obrzęki. [przypis edytorski]

digitalis (łac.) — naparstnica lekarska. [przypis edytorski]

digitalis (łac.) — naparstnica lekarska, roślina z rodziny babkowatych używana jako surowiec zielarski; ziela naparstnicy od XVIII w. używano w leczeniu niewydolności krążenia pochodzenia sercowego, obecnie wyłącznie pod kontrolą lekarza. [przypis edytorski]

dignus est intrare (łac.) — godny jest, by wstąpić. [przypis edytorski]

Dii avertite omen (daw.) — Bogowie, odwróćcie złą wróżbę. [przypis edytorski]

Dii iniqui (łac.) — bogowie niegodziwi. [przypis edytorski]

Dii, omen avertant (łac.) — bogowie, oddalcie złą wróżbę. [przypis edytorski]

Diis ignotis (łac.) — bogom nieznanym. [przypis edytorski]

Dijomia, dziś popr.: Diomeja (gr. Διόμεια) — podmiejska gmina ateńska ze świątynią Heraklesa, gdzie na przełomie lipca i sierpnia obchodzono święto upamiętniające jego śmierć. [przypis edytorski]

Dijon — miasto we Francji w rejonie Burgundii. [przypis edytorski]

Dijonys (mit. gr.) — Dionizos, bóg wina i odradzającej się przyrody; jego rzymskim odpowiednikiem jest Bachus. [przypis edytorski]

Dijoskoryda — Dioskoryda; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

Dika, Anaktoria, Gyrinno, Atthis — Schülerinnen und Freundinnen Sapphos. [przypis edytorski]

Dik (daw.) — spolszczona (dziś niepoprawna) pisownia anglosaskiego imienia Dick, zdrobnienia imienia Richard. [przypis edytorski]

Dike (mit. gr.) — bogini i uosobienie sprawiedliwości, jedna z trzech Hor (tj. bogiń strzegących ładu między ludźmi a rytmem natury), córka Zeusa i tytanidy Temidy; jej imię oznacza: „sąd” a. „wyrok” (odpowiednik w kulturze łac. Iustitia, od ius: sprawiedliwość); Dike pilnowała zachowania równowagi i porządku w świecie. [przypis edytorski]

Dike (mit. gr.) — bogini sprawiedliwości. [przypis edytorski]

diktas — stambus. [przypis edytorski]

diktas (vok.) — stambus, didelis. [przypis edytorski]

diktas (vok.) — tvirtas, stiprus. [przypis edytorski]

diktowka (ros.) — dyktando. [przypis edytorski]

Dilaver Pasza — wezyr w okresie od 17 września 1621 do 20 maja 1622, zginął wraz z Osmanem II w wyniku buntu janczarów. [przypis edytorski]

dilecta (łac.) — ukochana, wybrana. [przypis edytorski]

dilemma (gr.) — dylematy. [przypis edytorski]

dilettante (wł.) — artysta amator. [przypis edytorski]

Dilexi quoniam exaudiet Dominus (łac.) — Miłuję Pana, albowiem usłyszał; Psalm 116 (incipit cz. 1 psalmu, w Wulgacie: Psalm 114). [przypis edytorski]

diligencia (hiszp.) — dyliżans. [przypis edytorski]

Dillon, Théobald (1745–1792) — generał armii francuskiej; podczas wojny na granicy Flandrii, zgodnie z rozkazami, po przywabieniu sił austriackich nakazał swoim oddziałom odwrót; nieufni i niesubordynowani żołnierze wpadli jednak w panikę, rzucili się do ucieczki, podczas której, uważając, że zdradził, zamordowali go. [przypis edytorski]

Dilthey, Wilhelm (1833–1911) — niemiecki filozof. Dokonał podziału nauk na przyrodnicze i humanistyczne, przyznając tym drugim prawo do sądów wartościujących obok prawa do sądów o faktach i sądów o prawach wspólnych dla obu obszarów. Stwierdził, że głównym zadaniem nauk przyrodniczych jest poznanie zjawisk, natomiast zadaniem nauk humanistycznych jest przeżycie a. zrozumienie materii swoich badań. [przypis edytorski]

Dilthey, Wilhelm (1833–1911) — niemiecki filozof i teoretyk kultury. [przypis edytorski]

diminucyjny zapęd — zapęd do umniejszania. [przypis edytorski]

diminuendo a. decrescendo (wł., muz.) — stopniowe zmniejszanie dynamiki (głośności dźwięków) we fragmencie utworu muzycznego. [przypis edytorski]

diminuendo (wł., muz.) — stopniowe zmniejszanie siły dźwięku, ściszanie. [przypis edytorski]

dimnas — keistas. [przypis edytorski]

dinar — anachroniczne użycie określenia dinar; dinar to arabska moneta złota, bita od VII do XV wieku. [przypis edytorski]

dinar — anachroniczne użycie określenia dinar; dinar to arabska złota moneta, bita od VII do XV wieku. [przypis edytorski]

diners chez Magny (fr.) — obiady u Magny'ego; obiady literackie słynne w XIX w. w Paryżu, którym przewodniczyli bracia Goncourt, zapisując ich przebieg w swoim Dzienniku; nazwa pochodzi od nazwiska właściciela restauracji, w której zbierano się co sobotę. [przypis edytorski]

dingač — serbskie czerwone wino. [przypis edytorski]

Ding an sich (niem.) — rzecz sama w sobie; koncept Immanuela Kanta odnoszący się do istoty rzeczy jako noumenonu, a więc poza obserwacją i poznaniem, w przeciwieństwie do przejawów (manifestacji) tejże rzeczy w wyniku poznania, będących zawsze jedynie fenomenami różnymi od noumenonu. [przypis edytorski]

dingo — przedstawiciel rodziny psowatych zamieszkujący Australię i Nową Gwineę, podobny do psa domowego, z którym może się krzyżować; nie potrafi szczekać, żywi się małymi torbaczami, królikami oraz zwierzętami domowymi. [przypis edytorski]

dining-room (ang.) — jadalnia. [przypis edytorski]

dining room (ang.) — jadalnia. [przypis edytorski]

dining room (ang.) — sala jadalna; jadalnia. [przypis edytorski]

dintojra — sąd złodziejski. [przypis edytorski]

Diodor Sycylijski (I w. p.n.e.) — grecki historyk, autor Biblioteki historycznej, dziejów świata w 40 księgach, napisanych na podstawie wielu źródeł. [przypis edytorski]

Diogenes a. Diogenes z Synopy (ok. 413–ok. 323 p.n.e.) — grecki filozof, przedstawiciel szkoły cyników; wg znanej opowieści Diogenes chodził w dzień po mieście z zapaloną latarnią, a zapytany o powód odrzekł, że szuka człowieka, toteż „latarnia Diogenesa” stała się symbolem niewiary w istnienie prawdziwego człowieczeństwa. [przypis edytorski]

Diogenesa, onego sławnego filozofa, gdy pytali, które jest naszkodliwsze zwirze na świecie, tedy powiedział, iż pochlebca (…) — Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Diogenes z Synopy 51. [przypis edytorski]

Diogenes bardziej szorstko (…) — parafraza, por. Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 39. [przypis edytorski]

Diogenes Laertios, Gellius i Jamblichos opowiadają plotkę, że Platon miał zakupić za sto min (…) pisma Filolaosa — Diogenes Laertios (III w. n.e.) wzmiankuje (Żywoty i poglądy słynnych filozofów VIII 15 i 84), że nauka Pitagorasa nie była dostępna aż do czasów Filolaosa, który ogłosił jego trzy dzieła, kupione za sto min na prośbę Platona przez Diona z Syrakuz; rzymski erudyta i miłośnik starożytności Aulus Gellius (II w. n.e.) dodaje (Noce attyckie, III 17), że wg niektórych autorów pieniądze na zakup podarował Platonowi Dion; neoplatonik Jamblich (ok. 250–326 n.e.) uzupełnia (Żywot Pitagorasa XXXI 199), że Filolaos był zmuszony sprzedać księgi, gdyż popadł w nędzę. [przypis edytorski]

Diogenes (ok. 413–323 r. p.n.e.) — pochodzący z Synopy gr. filozof ze szkoły cyników (z gr. κυνικός, kynikos: pies), który wprowadzając w życie swoje zasady, tj. wzgardę wobec dóbr materialnych i wygód w imię uniezależnienia się od nich, żył w ubóstwie, praktykował ascetyzm, chodził odziany w łachmany i mieszkał w beczce; do tego ostatniego elementu opowieści o Diogenesie odwołuje się aluzja w tekście. [przypis edytorski]

Diogenes (…) powiedał, iż: „ja wiele mam naprzód, gdy rady słusznej dostać nie mogę, iż się sam z sobą rozmówię i sam się siebie poradzę” — zdanie Antystenesa, przytoczone przez Diogenesa Laertiosa (Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Antystenes 7); Rej pomylił autora źródła z autorem wypowiedzi. [przypis edytorski]

Diogenes z Sinope (413–323 p.n.e.) — filozof gr., przedstawiciel cyników; głosił, że dla osiągnięcia szczęścia należy maksymalnie ograniczyć własne potrzeby i uniezależnić się od dóbr materialnych; według legendy sam prowadził ascetyczne życie, mieszkając w beczce; według innej w biały dzień wyszedł kiedyś na miasto z latarnią, a pytającym, co robi, odpowiadał „szukam człowieka”. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof grecki, przedstawiciel cyników; według jednej z legend chodził po mieście w dzień z zapaloną latarnią, a pytającym, co robi, odpowiadał: „szukam człowieka”. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof grecki, przedstawiciel cyników, znany z ostentacyjnej niedbałości o własne warunki życiowe. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof grecki, przedstawiciel cyników; , znany z pogardy wobec dóbr materialnych i wygód; wg legendy mieszkał w beczce; chodził po mieście w dzień z zapaloną latarnią, a pytającym, co robi, odpowiadał: „szukam człowieka”. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof gr.; głosił, że dla osiągnięcia szczęścia należy maksymalnie ograniczyć własne potrzeby i uniezależnić się od dóbr materialnych; według legendy sam prowadził ascetyczne życie, mieszkając w beczce. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — filozof gr., przedstawiciel cyników; według jednej z legend chodził po mieście w dzień z zapaloną latarnią, a pytającym, co robi, odpowiadał: „szukam człowieka”. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413–323 p.n.e.) — grecki filozof, przedstawiciel szkoły cyników. Rzekomo chodził w dzień z zapaloną latarnią, mówiąc, że szuka człowieka; latarnia Diogenesa stała się symbolem niewiary w istnienie prawdziwego człowieka. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (413 p.n.e.–ok. 323 r. p.n.e.) — filozof grecki, cynik, znany z demonstracyjnej abnegacji. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy ok. (413–323 p.n.e) — filozof grecki, przedstawiciel cynizmu. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (ok. 413–ok. 323 r. p.n.e.) — filozof grecki ze szkoły cyników, uczeń Antystenesa, znany z pogardy wobec dóbr materialnych i wygód; przypisywano mu wiele celnych powiedzeń i kąśliwych uwag krytykujących zachowanie napotkanych osób. [przypis edytorski]

Diogenes z Synopy (ok. 413–ok. 323 r. p.n.e.) — filozof gr. ze szkoły cyników, uczeń Antystenesa, znany z pogardy wobec dóbr materialnych i wygód. [przypis edytorski]

diogeniczny — taki jak u Diogenega z Synopy (413–323 p.n.e.), greckiego filozofa znanego z pogardy wobec dóbr materialnych i wygód. [przypis edytorski]

Dioklecjan, Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus (244–311) — cesarz rzymski, za którego panowania cesarstwo rozpadło się na zachodnie i wschodnie. [przypis edytorski]

Dioklecjan, właśc. Caius Aurelius Valerius Diocletianus (244–311) — cesarz rzymski (284–305), wprowadził reformy administracji, armii i systemu podatkowego, zapoczątkowując okres dominatu, monarchii z rozbudowanym ceremoniałem dworskim, opartej na armii i scentralizowanej biurokracji, w której w której cesarz miał absolutną władzę nad wszystkimi mieszkańcami imperium; w 285 powołał powołał na współwładcę Maksymiana, który jako równorzędny cesarz rządził zachodnią częścią państwa; w 293 utworzył tetrarchię: system rządów, w którym władzę sprawowało dwóch augustów z dwoma współzarządcami niższej rangi z tytułem cezara; 1 V 305 abdykował razem z Maksymianem na rzecz dotychczasowych cezarów, Galeriusza i Konstancjusza. [przypis edytorski]

Diomed a. Diomedes (mit. gr.) — syn Tezeusza i Dejpyli, król Argos, jeden z najwaleczniejszych bohaterów w wojnie trojańskiej, towarzysz Odyseusza. [przypis edytorski]

Diomeda konie — właśc. konie Rezosa, zabrane mu podstępem przez Diomedesa i Odysa. [przypis edytorski]

Diomedesie — wymawiane pięciosylabowo: Di-o-me-de-sie, podobnie dalej. [przypis edytorski]

Diomedes — król Argos, syn Tydeusa, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes (mit. gr.) — grecki wojownik, bohater Iliady Homera. [przypis edytorski]

Diomedes (mit. gr.) — król Argos, uczestnik wojny trojańskiej oraz tzw. wyprawy Epigonów (synów wodzów poległych w wyprawie siedmiu przeciw Tebom, którzy w 10 lat później zdobyli miasto). [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, Diomedesa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, Diomedesa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

diomedyjska konieczność — wynikająca z przymusu; greckie wyrażenie odnoszące się do epizodu z Małej Iliady, obecnie zaginionego eposu, w którym Diomedes związał Odyseusza i prowadził przed sobą, popychając mieczem, do obozu, gdyż tamten próbował go zabić, żeby zagarnąć skradziony przez nich wspólnie z Troi święty posążek Ateny (palladion). [przypis edytorski]

Dione (mit. gr.) — bogini grecka; wg Iliady (V 370) była matką Afrodyty. [przypis edytorski]

Dione (mit. gr.) — matka Afrodyty. [przypis edytorski]

Dionis a. Dionizos (mit. gr.) — bóg wina i urodzajnych sił natury. [przypis edytorski]

Dionizius, on okrutnik syrakuzański — Dionizjos I, zw. Starszym (ok. 430–367 p.n.e.), tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii; uważany za władcę surowego i pozbawionego skrupułów; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizius, on okrutnik syrakuzański, gdy jechał przez rynek, zabiegła mu [drogę] baba i prosiła go, aby jej co dał — zmieniona anegdota z Waleriusza Maksymusa Czyny i powiedzenia godne pamięci VI 2.2, gdzie jednak kobieta nie nawiązała rozmowy ani o nic nie prosiła, lecz tyran Dionizjos, zaskoczony, że ona jedyna w mieście codziennie modli się o jego długie życie, zapytał ją o powód. [przypis edytorski]

Dionizjos I, zw. Starszym (ok. 430–367 p.n.e.) — tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii. Uważany za władcę surowego i pozbawionego skrupułów; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizjos właśc. Dionizos (mit. gr.) — bóg winnej latorośli, ekstazy religijnej i płodnych sił natury. [przypis edytorski]

Dionizjusz dworował sobie z gramatyków (…) — pomyłka autora, nie Dionizjusz, ale Diogenes, znany filozof (Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 27–28). [przypis edytorski]

Dionizjusz I a. Dionizjos I (ok. 430–367 p.n.e.) — tyran gr. miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii. Uważany za władcę surowego i okrutnego; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizjusz II, zw. Młodszym ( ok. 430–p.n.e.) — tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii, syn Dionizjusza I; początkowo rządził pod wpływem Diona, ucznia Platona, i samego Platona, który dwukrotnie odwiedził jego dwór; później stał się bezwzględny, co doprowadziło jego obalenia; zmarł na wygnaniu. [przypis edytorski]

Dionizjusz I (Starszy) (ok. 430 p.n.e.–367 p.n.e.) — tyran Syrakuz od ok. 405 pn.e.; Syrakuzy pod jego panowaniem stały się najpotężniejszą kolonią grecką na zachodzie. Powstrzymał ekspansję Kartaginy na Sycylii, stworzył rozległe państwo, obejmujące połowę Sycylii i płd. Italię, kontrolujące M. Tyrreńskie, Jońskie i Adriatyckie. Mecenas artystów i uczonych. [przypis edytorski]

Dionizjusz tyran ofiarował Platonowi suknię (…) Arystyp zasię przyjął — Diogenes Laertios, Arystyp z Cyreny, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 78. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg ekstazy religijnej, sił witalnych natury, wina. Związany z życiem pozagrobowym. Przedstawiany zazwyczaj jako dojrzały, brodaty mężczyzna, albo młodzieniec o długich włosach. [przypis edytorski]

Dionizos — mit. gr. bóg ekstazy religijnej, sił witalnych natury, wina. Związany z życiem pozagrobowym. Przedstawiany zazwyczaj jako dojrzały, brodaty mężczyzna, albo młodzieniec o długich włosach. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg płodności, wina i odradzającej się przyrody. W Atenach sztuki teatralne wystawiano w ramach Dionizjów, świąt religijnych ku czci Dionizosa. [przypis edytorski]