Potrzebujemy Twojej pomocy!

Na stałe wspiera nas 474 czytelników i czytelniczek.

Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Juliusz Słowacki, Ksiądz Marek

Spis treści

    AKT I
  1. AKT II
  2. AKT III
  1. Antysemityzm: 1 2 3
  2. Bieda: 1
  3. Bóg: 1 2
  4. Broń: 1
  5. Chrystus: 1 2
  6. Cierpienie: 1
  7. Cud: 1
  8. Czarownica: 1 2
  9. Głód: 1
  10. Gotycyzm: 1
  11. Historia: 1
  12. Kobieta: 1 2 3
  13. Kobieta demoniczna: 1
  14. Korzyść: 1
  15. Król: 1
  16. Ksiądz: 1 2
  17. Mężczyzna: 1
  18. Młodość: 1
  19. Nauczyciel: 1
  20. Obcy: 1
  21. Obowiązek: 1
  22. Obraz świata: 1
  23. Ojczyzna: 1
  24. Państwo: 1
  25. Patriota: 1
  26. Polska: 1 2
  27. Religia: 1 2
  28. Rycerz: 1
  29. Słowo: 1
  30. Strach: 1
  31. Szlachcic: 1
  32. Śmierć: 1
  33. Trup: 1
  34. Wierność: 1
  35. Władza: 1
  36. Wolność: 1
  37. Zabobony: 1
  38. Zapach: 1
  39. Zdrada: 1 2
  40. Zemsta: 1
  41. Żołnierz: 1
  42. Żyd: 1 2 3 4

Uwspółcześnienia:

1) pisownia łączna / rozdzielna: zdaleka -> z daleka; zgrobu -> z grobu; zajasna -> za jasna; nie długo -> niedługo; to też -> toteż, któżby -> któż by; przedemną -> przede mną, podemną -> pode mną, dla czego -> dlaczego, nie mało -> niemało, któżby -> któż by; nie głoszone -> niegłoszone.

2) pisownia głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: zwycięsce -> zwycięzce;

3) żyda -> Żyda, żydowice -> Żydowice, cyganki -> Cyganki; talmudu -> Talmudu; Judzkimi -> judzkimi

4) interpunkcja, np. Nad Prutem, stanąwszy w sile -> Nad Prutem stanąwszy w sile; I rzuca się i rwie ludzi -> I rzuca się, i rwie ludzi;

interpunkcja: zamieniono przecinek między podmiotem i orzeczeniem na pauzę, np. a drugi miecz, to szulerka -> a drugi miecz — to szulerka.

5) Błędy źródła: temens -> tremens; czarych -> czarnych; stoi Ksiądz Marek krzyżem -> stoi Ksiądz Marek z krzyżem.

Juliusz SłowackiKsiądz MarekPoema dramatyczne w trzech aktach

AKT I

Szopa wyporządzona jak na zebranie koła rycerskiego. Wchodzą: Starościc z Barku i Towarzysz pancerny. Słychać z daleka śpiew konfederacki.

TOWARZYSZ

1
Słyszysz pieśni, oto z pola
Rycerze nasi wracają.

STAROŚCIC

Mam taką harfę Eola[1]
W Anielinkach nad strumykiem;
5
Lecz jej struny tak nie grają
Z szumem liści, ze słowikiem,
Tęskno, dziko i żałośnie,
Jak ta pieśń, co w hymny rośnie.

TOWARZYSZ

Wracają pełni zapału,
10
A ksiądz Marek, karmelita[2],
Ludziom błogosławi z wału.

STAROŚCIC

Patriota, Rycerz, MłodośćJak miło, gdy młodość rozkwita!
Gdy krwią biją wszystkie żyły,
Rzucić się pod sztandar boży,
15
Co w stepach z dawnej mogiły
Jak tęcza, którą na chmurach
Słońce gdzieś ojczyste tworzy,
Błyska i na złotych piórach
Dusze rycerskie unosi.
20
A ta pieśń, co Boga prosi
O łaskę, politowanie,
Taka miła — jak pieśń dziecka,
Rubaszna — jak pieśń szlachecka,
Święta — jak organów granie,
25
A świeża — jako zaranie
Przyszłych nadziei narodu;
Tak trzęsie całą mieściną,
Że bez żadnego powodu,
Kiedy słucham, łzy mi płyną.

PIEŚŃ KONFEDERATÓW

za sceną
30
Nigdy przed mocą nie ugniemy szyi,
Bo u Chrystusa my na ordynansach,
Słudzy Maryi.
Więc choć cię spęka świat i zadrży słońce,
35
Chociaż się chmury i morza nasrożą,
Choćby na smokach wojska latające
Nas nie zatrwożą.
Bóg naszych ojców i dziś jest nad nami,
Więc nie dopuści upaść żadnej klęsce.
40
Wszak, póki on był z naszymi ojcami,
Byli zwycięzce[4]!
Więc nie wpadniemy w żadną wilczą jamę,
Nie uklękniemy przed mocarzy władzą,
Wiedząc, że nawet grobowce nas same
45
Bogu oddadzą.
Religia, ŻołnierzZe skowronkami wstaliśmy do pracy
I spać pójdziemy o wieczornej zorzy,
Ale w grobowcach my jeszcze żołdacy
I hufiec boży.
50
Bo kto zaufał Chrystusowi Panu
I szedł na święte kraju werbowanie,
Ten de profundis[5] z ciemnego kurhanu
Na trąbę wstanie.
Bóg jest ucieczką i obroną naszą!
55
Póki on z nami, całe piekła pękną!
Ani ogniste smoki nas ustraszą,
Ani ulękną.
Nie złamie nas głód, ni żaden frasunek,
Ani zhołdują żadne świata hołdy,
60
Bo na Chrystusa my poszli werbunek,
Na jego żołdy.

STAROŚCIC

Ponieśli dalej sztandary,
Poszli dalej z bronią w ręku,
A ta pieśń na fundum wiary,
65
Anielskiego pełna jęku,
Ściąga nam cudy, zjawienia,
Przelotne niebios humory,
Gwiazdy z grzywą, meteory,
Nocne słońca, łby z płomienia,
70
Szwadrony w zbrojach nieznanych,
Po obłokach malowanych
Idące truchtem i cwałem;
CudA jak wczora sam widziałem,
Będąc na straży w mieścinie,
75
Pana, naszego obrońcę,
Co siedmiomieczowe słońce
Na serca jasnym rubinie
Zapaliwszy, stał na chmurach.
I nie sam świadczę o cudzie,
80
Ale wszyscy moi ludzie,
Wszyscy szyldwasi na murach
Widzieli ten wizerunek
Doloris[6], jak brał kierunek
Ku wschodowi, świecąc miastu.
85
Widać, że nasz okręt tonie,
Że potrzeba mu balastu,
Więcej szabel, więcej ducha,
Więcej serca w naszem łonie,
Bo ta wielka zawierucha
90
Niebios wszystkich nas pochłonie.

TOWARZYSZ

Ksiądz Marek wczoraj to z ducha
Wytłómaczył[7] na ambonie,
Obraz świata, OjczyznaMówiąc o różnej pokusie.
Miecze te, powiada, bolu,
95
Bolące w Panu Jezusie,
To są, gorsze od kąkolu[8],
Wady na ojczystem[9] polu,
Z których boleść ma ojczyzna.
Pierwszy miecz, co w niej usterka,
100
Mówił, jest to francuzczyzna[10],
A drugi miecz — to szulerka,
A trzeci — to kieszeń stratna[11],
A czwarty — kobiece rządy;
Piąty — to sprzedajne sądy,
105
A szósty — zawiść prywatna,
A siódmy — zgniłe sumienie.
Te wszystkie, mówił, ościenie
W jednem sercu, co je mieści,
Zatknięte ręką morderczą,
110
Jako błyskawice sterczą;
Jak słońce srebrne boleści,
Słonecznik siedmio-mieczowy,
Co ma w środku serce Boże
A na rękojeściach głowy
115
Do panów naszych podobne.
O każdym mieczu, magnacie,
Mówił powieści osobne,
Jak sędzia na majestacie,
120
Sądzący zbrodnie czerwone…
Potem kazał przed ambonę
Przynieść trumnicę z kościarza[12],
I sam z ognistą powieką,
Nogą odrzuciwszy wieko,
125
Kiedy się pył ruszył z kości,
Krzyknął: oto proch cmentarza,
Który w żywych obecności
Będzie sądzon, jak wy sami
Kiedyś, nakryci trumnami,
130
Przez lud będziecie sądzeni…
Oto jest proch z trupa rdzeni!
Oto jest jedna z piszczeli,
Co może na karabeli
Spoczywała do starości.
135
Jeśli ty, mówił do kości,
Z pod[13] twojej rysiowej delii[14],
Przy czytaniu ewangelii,
Szabli dobyłaś na światy,
Ręko, bądź błogosławiona!
140
Lecz jeśli wy, stare gnaty!
Wy, spróchniałe dziś ramiona!
Wy, drżące palców kosteczki!
Dla jakiej prywatnej sprzeczki
Dobyłyście z pochew miecza,
145
Chłopską porąbały chatę!
Jeśli ty, ręko człowiecza,
W sygnetach a krwią ociekła,
Podpisywałaś utratę
Naszych pogranicznych grodów,
150
Jeśliś cały naród wlekła
Za włosy w trumnę narodów
I poiłaś go piołunem,
Ręko hańby, idź do piekła!
Rzekł i kością jak piorunem
155
Uderzył z czarnej ambony
Pomiędzy lud przerażony,
W sam środek czerni, szepcącej
O tej kości latającej,
O tym poruszonym prochu,
160
O tym niespokojnym grobie.
Aż ksiądz znowu ręce obie
Zanurzywszy w trumny łonie,
Czerepem się na ambonie
I głową trupa oświecił.
165
Czerep pacierzom polecił
I czcił pogrzebową rzeczą:
To go malował w przyłbicy,
To w karbunkułach[15] korony,
To w cierniach, co kość kaleczą;
170
Aż ten czerep uśmiechniony[16],
Wziąwszy prawie twarz człowieczą,
Co się uśmiecha, nie sroży,
Jak drugi spowiednik boży
Zaczął naliczać z ambony…

STAROŚCIC

175
A tym czasem[17] obrażony
Pan marszałek, szlachta cała,
Tem ruszeniem z grobu ciała,
Tem urąganiem z magnatów,
Tą obelgą antenatów,
180
Zamyśla porzucić sprawę.

TOWARZYSZ

Co mówisz?

STAROŚCIC

Będą ciekawe
Dzisiejsze panów narady.
Patrzaj, regimentarz blady
185
Z manifestem o głos prosi;
Ale oczu nie podnosi
Na czoło marszałka dzielne.
Wchodzą i zasiadają na ławach: Pan Marszałek Konfederacyi Krasiński, Pan Regimentarz Pułaski, Ksiądz przełożony karmelitów i wielu ze szlachty.

REGIMENTARZ

z manifestem w ręku
W imię Boga nieśmiertelne!
I w imię Bożego Syna!
190
I w imię Bożego Ducha!
Przed tym światem, co patrzy i słucha,
Jak się nasza krew tu lać zaczyna
I wulkanem pomsty z nas wybucha,
I wulkanem jęków świat przeraża;
195
Przed ziemią, co nas spotwarza,
Że już ojczyzny nie mamy
I o nią się dobijamy
Z mieczem w ręku; przed tronami,
Któreśmy kiedyś zakryli
200
Od Turka naszymi szablami;
I przed dzieciątkiem, co kwili,
I przed starcem, co grób kopie,
I przed chłopkiem, który siada
Jak Ceres na złotym snopie
205
I płacze, gdy o nędzy gada;
Przed magnatem, co krew żłopie,
Ludu wnętrzności wyjada
I złoto skrwawione chowa;
I przed tą, która jest wdowa
210
Po mężu za kraj poległym;
I przed wiekiem już ubiegłym,
I przed tym, co w czasów prądzie
Na sąd trupów naszych idzie…
Wydarci przeszłej ohydzie,
215
Stajemy z tem pismem na sądzie;
Sądem krwi nie przerażeni,
Ani dumni, ani bladzi
W środku rzezi i płomieni,
Przy biciu gwałtownych dzwonów;
220
Pany na czele czeladzi,
Wodze na czele szwadronów,
Księża tłum prowadząc niemy
W blasku krzyków i kagańców,
Dawnych świętych zmartwychwstańców;
225
Na sądzie wszyscy stajemy!
I wskazując rany święte,
Tę wszystkich narodów zdradę
I to morderstwo nie święte,
230
Na naszych spełniane ciałach
Rzucamy w czasu koryto.
Bogdajby kiedyś odkryto,
Że na tych przekleństwa skałach
Zatrzymane ludów wody
235
Pierś swoję o nas rozbiją,
Staną i w kałużach zgniją,
Nie mogąc wejść na te wschody,
Któreśmy sypali sami
Wiekom, kładąc się trupami.
240
Bogdajby kiedyś odkryto,
Że tu, gdzie nas zabijano,
Ludów patronkę zabito;
Że tu, gdzie Polski kolano
Pierwszy raz przed nędzą klękło,
245
Nowa jest ludów kalwarya[18];
A tam, gdzie jej serce pękło,
Gdzie zapłakała jak Marya[19],
Jest miejsce lamentowania;
A tam, gdzie ją kat pogania
250
Knutem, cierniami i spiżem,
A ona padła pod krzyżem,
W koronie z blasków słonecznych,
Jest miejsce upadków wiecznych
I śmierci okropna przystań.
255
A tam, gdzie matka rycerzy,
Choć w grobie, w grób nie uwierzy,
Jest miejsce wieczne zmartwychwstań,
Jest duch, co z grobu wyrywa
I kos żadnych się nie boi.
260
Panowie! to miejsce stoi!
To miejsce — Bar się nazywa!
Tu my, rycerze bez plamy,
Z odkrytą przed Bogiem głową,
Pod chorągwią Jezusową
265
Za kraj nasz poumieramy,
Zatknąwszy wieczne sztandary
Dla miłości i prawdy i wiary.

MARSZAŁEK

Szanowny regimentarzu,
Mówisz tak jak na Golgocie,
270
Mówisz tak jak na cmentarzu.
I tak by się nam w istocie
Należało dziś zachować:
Krzyże nosić i całować,
Samym je zatykać w ziemię,
275
Nauczając przyszłe plemię,
Jak los przeciwny pokona,
Za prawą rękę i lewą
Dać się przybijać na drzewo,
Aby widział nasz morderca,
280
Że otworzywszy ramiona,
Pokazujemy i serca.
Ale sądzę, mój kolego.
Że wola Nieśmiertelnego
Chowa nas na większe czyny.
285
Więc z tej ubogiej mieściny,
Gdzieśmy się teraz zamknęli,
Nie chciałbym uczynić jeszcze
Grobu dla obywateli.

REGIMENTARZ

Panie! przechodzą mię dreszcze!
290
Z gwałtownego chłonę żaru!…
Pierwszy raz ktoś mówi w radzie
O hańbie… o wyjściu z Baru.

MARSZAŁEK

dobywając w pół szabli
Hańba! Cóż to mi ty?

REGIMENTARZ

Panie,
295
Niech twoje słowo zostanie
W gardle, szabla niech się kładzie
Do snu i niech się nie budzi.
Dawno ja żyję śród ludzi!
Z różnymi panami żyłem,
300
Obelgi nieraz znosiłem
Dla ojczyzny i dziś zniosę.
A jeśli kto mimowolną
Obaczy na rzęsach rosę
U obelżonego starca,
305
To wszakże i mnie mieć wolno
Przy białej siwiźnie marca
I lód, co szkłem w oczach świeci.
Bo ja mam aż czworo dzieci,
Aż czworo żywych pod niebem;
310
A gdy na mnie hańba spada,
To, panie, tym jednym chlebem
Nas pięcioro się najada.
A czy to łza w oczach stoi
I błyszczy w źrenicy biednej,
315
To pięciorgo się napoi,
Panie, z tej wielkiej łzy jednej…
Bo kto na świat się nie gniewa
Często, chociaż łez nie leje
W serce — rzeki łez wylewa.

MARSZAŁEK

320
Jeślim obraził — boleję.

REGIMENTARZ

Dosyć. Gadajmy o Barze.
Więc wola jest rzucić miasto…

MARSZAŁEK

Dosyć spojrzeć tu na twarze…
Żaden tu nie jest niewiastą,
325
Ani dzieckiem nie jest w duchu;
Widziano nas przy harmatach.
Lecz dać się ciągnąć w łańcuchu?
I przy ruskich kazematach
W błocie przed Braneckim legać?
330
Mnie… co jestem z panów panem,
Nazywać jego hetmanem?
I grzeczności z nim przestrzegać?
Być jego sługą? Gdy mogę,
Do Turczech dziś pojechawszy,
335
Jutro tu powrócić krwawszy,
Zgnieść tę moskiewską stonogę,
Stanąć mu butem na głowie,
Królowi napędzić strachów.
Cóż? czy nieprawda, panowie,
340
Że tak lepiej! z hufcem spachów!

SZLACHTA

Lepiej!

MARSZAŁEK

Zgodne głosy słyszę…
A oto patrzcie dobywa listu tu pisze
Pan Potocki, nasz podczaszy,
345
Że Turek już Moskwę straszy,
Nad Prutem stanąwszy w sile.
Cóż mu po naszej mogile?

SZLACHTA

krzycząc
Do Turków całymi szwadrony!
Wchodzi Ksiądz Marek.

KSIĄDZ MAREK

Niechaj będzie pochwalony
350
Jezus Chrystus… Szatan głuchy
na stronie
Żadnej nie dał odpowiedzi.
W tej szopie widać złe duchy
I zło… co otworu śledzi,
Aby zerwać naszą zgodę.
głośno
355
Gdzie tylko okiem powiodę,
Zasmucone widzę twarze.

REGIMENTARZ

Mój księże, źle z nami w Barze,
Myślimy z miasta uchodzić.

KSIĄDZ MAREK

A miastem kto ma dowodzić?

REGIMENTARZ

360
Na cóż dowództwa w pustoszy?

MARSZAŁEK

Wierność, Zdrada, Bieda, Głód, BrońDosyć tej wojny kokoszej!
Tej manifestów papierni!
Byliśmy krajowi wierni
I wiernie jemu dotrwamy.
365
Lecz tu w Barze już nie mamy
Prochu, jadła ni pieniędzy.
Gorszy pocałunek nędzy
Niż pocałunek Judasza;
Bo często odwagę zdradza
370
I wszystkie cnoty rozprasza,
I w śmierci — hańbę doradza.

KSIĄDZ MAREK

Marszałku! panie narodu,
Czyś ty dzisiaj doznał głodu?
Otruł się na miejskiej wodzie?
375
I pomyślał o tem w głodzie,
Ażeby naród opuścić?
Pan Bóg ci może odpuścić,
Jeśli to się w głodzie stało,
Jeśli twoje biedne ciało
380
Zaczęło się trząść na kości.
Pan Bóg jest pełny litości,
Jeśliś głodny był… przebaczy.
Lecz, panie! o ta stodoła
Tego mi nie wytłómaczy,
385
Przez jakiego ty anioła
Ducha… byłeś ogłodzony?
Powiedz? czy upiór czerwony,
Jakie rodowe widziadło
Odpycha od ciebie jadło?
390
Straszy cię? jeść nie pozwala?
Albo krwią okrzepłą kala
Ten chleb, który bierzesz w usta?
Mówisz o nędzy?… Ta pusta
Stodoła, ta szopa Żyda,
395
Panie, pałacem się wyda,
Jeśli ją który z twych wnuków
Ujrzy wygnańca oczyma.
Patrzaj, co tutaj jest bruków
Z jedwabi… gdzie okiem trącę,
400
Dywan na powietrzu trzyma
Srebrne gwiazdy i miesiące,
Kwiaty, takie winogrady,
Że dają oczom pokusy.
Więc także blade turkusy
405
Patrzą niby na obrady
Z szabel brylantowych czoła,
Jakoby oczy aniołów.
Więc ten dom i od kościoła
Bogatszy… bo dół kościołów
410
Często z ludzkich trumien bywa
A tu morze złota pływa
Po pas w tej żydowskiej stajni.
Więc jeżeli wy przedajni?
Czego nie daj, Boże wielki,
415
Kto was kupi? gdzie są fanty?
Kto znajdzie takie brylanty,
Coby waszej krwi kropelki
Były godne? warte były?
Więc wyznaj, że ani nędza,
420
Ani głód jedzący żyły
Poradził — ale ta jędza,
Co krew polską dawno chłepce,
Tchórzostwo do ucha szepce…
Nie chwytaj za miecz, człowieku!
425
Ja ksiądz prosty, powiem tobie,
Że tu leży Polska w żłobie,
Lecz Polska nie tego wieku,
Żywa — nie przez nasze czyny.
Szanuj sen świętej dzieciny,
430
Która, gdy oczy otworzy
A uczuje boleść ciała,
Najpierwej będzie płakała,
Taka ją ciemność zatrwoży
Z naszych grobów uczyniona,
435
I brak matczynego łona
Tak ją w żłobeczku rozkwili.
Szanuj!… bo tu, gdzieśmy żyli,
Śród naszej niby opieki,
Bogu i ziemi na chwałę,
440
Poczęło się dziecko małe,
Które będzie żyło wieki!
O! gdybyś wiedział, jak one
Przed narodami wystrzeli,
Jaką ogromną koronę
445
Włoży — jakie berło chwyci;
Chociaż wódz obywateli,
Co są w rodach znakomici,
Nie śmiałbyś przed tą maleńką
Ruszyć ni szablą, ni ręką,
450
I stałbyś tak u podwoi,
Jak żebrak przed królem stoi.
Ja ci nie powiem, kto ona,
Pozwalam jak szaleńcowi
Pożyć, a sam też w ramiona
455
Nie wezmę piastować żłobu —
Bom jest już podobny snowi,
Bliski męczeńskiego grobu.
Ale, że tu jest to dziecię,
To wiedzą małe ptaszęta
460
Świegocące mu w błękicie,
Gdzie słoma wichrem podjęta
Błękit niebios pokazuje…
Koń to już wojenny czuje,
W kącie stojący przy sianie;
465
Bo kiedy poczucie ducha
Pójdzie ludziom w urąganie,
To świat go podlejszy słucha,
I nieraz harfą się stanie,
Na którą duch Boży dmucha,
470
Aż słońce się ludziom odsłoni…
Człowieku! niech cię Bóg broni,
Abyś zwątpił o proroctwie!
Bo wkrótce! w całem sieroctwie
Twego nieszczęsnego rodu,
475
Gdy odrzucon od narodu
Krwią się do krzyża przyklei,
Sercem przylgnie do przyszłej ojczyzny;
Nie zostanie — prócz nadziei,
Żadnej po ojcach puścizny;
480
Nie zostanie, gdy wyjęczy
Całą boleść; tylko, panie,
Oto się chwytać tej tęczy,
Którą przez wieków otchłanie
Z proroczych ust teraz ciskam.
485
Więc się nie dziw, że tak błyskam
Jak Mojżesz, duchem natchnięty,
Żem jest jako ów Jan święty,
Widzący to… co ja widzę…
Bo zaprawdę, jestem w lidze
490
Z duchami i ze świętymi!
A chociaż niski na ziemi,
To duchy okryte zbroją
Na ramionach moich stoją!
I kończą się gdzieś w bezkońcach,
495
W świecie, gdzie gwiazd zawierucha,
W gwiazdach, w meteorach, w słońcach,
Za słońcami — w słońcu ducha.

MARSZAŁEK

Czegóż chcesz w tej exaltacyi[20]?
I co ma ona za związek
500
Tu? gdzie pierwszy obowiązek
Zbawić panów, naszych braci,
Szlachetnych ludzi ostatki?

KSIĄDZ MAREK

Panie, zostań, z tej gromadki
Nie zginie żaden.

MARSZAŁEK

505
Kto ręczy?

KSIĄDZ MAREK

Pan.

MARSZAŁEK

Co za znak?

KSIĄDZ MAREK

Zagrzmi działo.
po chwili milczenia słychać strzał
Czy słyszycie, że zagrzmiało,
510
Aż belka w stodołach brzęczy
Jak echo kościelne nad ludem.
Wchodzi Artylerzysta polski.

ARTYLERZYSTA

Panie, pękło nam na ćwierci
Jedno działo, ale cudem
Puszkarze uszli od śmierci;
515
Myślą, że świat cały runął,
Śledzą, kto ognia podsunął
I kupią się[21]… a szlachectwo
Już krzyczy: ogień i zdrada…

MARSZAŁEK

Czyli[22] to boskie świadectwo
520
I głos, który z niebios gada?
Czy zrządzenie przypadkowe?
O to nie zachodźmy w głowę
A jeśli takie portenta[23]
Brać nam za rozkazy z nieba,
525
To harmata rozpęknięta
Mówi… że wyjeżdżać trzeba,
Unosząc ducha i serce.
Wstaje.

KSIĄDZ MAREK

Zabierz z sobą te kobierce,
Własnością są twego rodu.

MARSZAŁEK

530
Gdzie ja ogrody zasadzę,
To ptaszki z mego ogrodu,
Nawet gdy się wyprowadzę,
Mają prawo żyć wiszniami:
Choć tu jedwab jest murawą,
535
A hafty złote drzewami;
Ten, kto ma do gruntu prawo,
Ma prawo do drzew i kwiatów.
Wychodzi.

KSIĄDZ MAREK

Więc sprzęt twoich antenatów
Pójdzie do Żyda rabina,
540
Który wynajął stodołę.

REGIMENTARZ

Upadać Polska zaczyna!
Zarzucam żupana połę
Na oczy, by nie widziano,
Czy z twarzą wstydem rumianą,
545
Czy z twarzą łzami zalaną
Stary Pułaski odchodzi.
Pole teraz waszej młodzi,
Niechaj nowe gniazdo lepi;
Bo oto my wodze starzy
550
Jako żebrakowie ślepi,
Uchodząc z narodu straży,
Ręką macamy, gdzie wrota,
Co na wygnanie prowadzą.
Niech wam duchy boskie radzą!
555
Niechaj rośnie patryota[24]
I nowy kościół zakłada…
Co do mnie… byłaby zdrada,
Gdybym nie szedł za Podole,
Gdzie pan marszałek nas wiedzie.

KSIĄDZ MAREK

560
Szablę zostawiasz na stole!

REGIMENTARZ

Kto był na cudzym obiedzie,
Nie bierze sztućców gościnnych,
Ale zostawia dla innych
Zaproszonych na dzień drugi;
565
Weźcież miecz pańskiego sługi
Przeze mnie tu zostawiony
I czyńcie nim, co potrzeba:
Na ucztę wołajcie wrony
I kruki, i pomsty z nieba.
Wychodzi.

KSIĄDZ MAREK

570
Szabla mi się nie należy,
Lecz przez nią Pan Bóg uderzy.
Przypasuje pałasz.

Ksiądz, ObowiązekKSIĄDZ PRZEŁOŻONY KARMELITÓW

Ja także na żadną zgrozę
Nie wydam pańskich ołtarzy.
Lecz obnażę z relikwiarzy
575
I sakramenta uwiozę,
Aby splamione nie były.

KSIĄDZ MAREK

A cóż nam zostawiasz? mogiły?
Ojcze! ojcze przełożony!
Gdyby tu jedna owieczka
580
Pańska, jeden człek raniony
Miał zostać w nędznej mieścinie,
Co podobna do okrętów,
Na morzu rozpaczy ginie:
Gdyby ten jeden, o panie!
585
Ranny wołał sakramentów?
Rękę swoję kładł na ranie,
Głowę zwiędniałą pokłonił
I tchu duchowego bronił
Z rozpaczą w zawrotnej głowie,
590
Aż Pan Bóg przyjdzie i powie
Słowo ostatniej pociechy:
«Przebaczone ci są grzechy!
Duszo święta, wychodź z ciała»
Gdyby jeden został taki,
595
Najlichszy między żebraki,
Pańska by przy nim została
Myśl i miłość pańska przy nim…
A myż[25] co, mój księże, czynim,
My, co o jutrze nie wiemy,
600
A tu grzeszni zostajemy.
Aby tego jutra dożyć,
Gotowi żywot położyć,
Nakryć się prochu mogiłą,
Ducha oddać w ogniu, w dymie.
605
Byle się tylko święciło
Przenajświętsze Boga imię
W obliczu świata i szyków,
Nad trupami szyzmatyków[26];
Byle hostye krwią rumiane
610
Wilgotne naszymi łzami
I w niebo exaltowane[27]
Drżącymi rannych rękami,
Exaltowane i drżące,
Póki stanie mocy w kościach,
615
Świeciły na wysokościach
Ludom jak pełne miesiące
Pośród pożarnych płomieni…
A gdy na to odważeni
Zostajemy tu na rzezie,
620
Ty myślisz? ojcze wielebny,
Że nam kto Boga uwiezie?
Że nam Bóg jest niepotrzebny
Charłakom jęczącym w nędzy?…
Więc pan tej jedwabnej przędzy
625
Nie chciał zwlekać przez hajduki
I zostawił złote bruki,
Po których chodził wspaniale,
Jak na opuszczonej skale
Morze swe perły zostawia!
630
Więc drugi, którego wsławia
Nie ród, lecz wielka ofiara,
Droższa od pereł, rubinów,
Uczyniona ze krwi synów…
A przecież? kiedy go wiara
635
W moc własnej szabli odbiegła,
Zostawił ją, aby strzegła
Rzeczy od człowieka świętszych,
Kościołów i serc gorętszych
A osadzonych na Bogu.
640
A ty sam z kościoła progu
Uchodzisz! ksiądz poświęcony!
I gdybyś twymi ramiony
Mógł, co Samson z dawnych czasów,
Wyrwałbyś bramy z zawiasów
645
I poniósł z sobą wydarte,
A potem przedawał ćwieki…
A gdyby co były warte
Okna, co patrzały wieki,
Niby źrenice tęczowe,
650
Które anioł w ołtarz wsłupił,
W skrwawioną Chrystusa głowę,
Tobyś je, panie, wyłupił,
A potem nosząc przedawał
Kawał szkła… za ziemi kawał,
655
Łan tęczy, za łan pszenicy…
Ja wiem, że w twojej winnicy,
Gdy zbierzesz coć urodziła,
Nie będzie ptaszyna piła
Słodkiej rubinowej wody
660
Z żadnej sierocej jagody;
I zaćwierka gdzieś na płotach,
Mówiąc: jak ci ludzie bozi
Zapomnieli o sierotach!…
Lecz ksiądz, co Boga uwozi
665
I ucieka z nim za bramy,
Tego my jeszcze nie znamy
W Polsce od dawnego wieku!
A co ty wiesz? ty człowieku!
Czy Bóg nie chce zostać z nami
670
I patrzeć, jak umieramy?
I karmić sakramentami?
I dusz naszych wszelkie plamy
Krwią swoją obmywać drogą?
A co ty wiesz? czyli trwogą
675
Włożon do twoich zanadrzy
Duch sakramentów nie zadrży?
I nie zlęknie się tych kości,
Gdzie żaden już duch nie gości?
A co wiesz? czy tajemnice
680
Po sakramentach zamknięte
Nie pierzchną, by[28] gołębice,
Nie zlecą się w jedno święte
Miejsce… gdzie były już miecze,
A teraz jest pokój boży…
685
W to biedne serce człowiecze,
W moją pierś, co się otworzy
Pełna radosnej boleści
I wszystkie! wszystkie pomieści!
Nie… Boga nie weźmiesz zgoła,
690
Boć to nie jest tobie dane…
Oto idę do kościoła,
Sakramenta porwę w dłonie
I pójdę… i sród kul stanę.

KSIĄDZ PRZEŁOŻONY

Temu księdzu na ambonie
695
Tumanić ludem zakażę.
Wychodzi.

KSIĄDZ MAREK

Idźcie! idźcie… a ja w Barze
Z ostatkiem ludu zostanę.
Zbiorę całą moję[29] rzeszę,
Tęcze moje chorągwiane
700
Na miejskich wałach rozwieszę
I odprawię nabożeństwo
Święte do krwawego krzyża:
A Pan, co ludy uniża,
Da mi tryumf… lub męczeństwo
705
I swoję[30] wolą pokaże.
Wychodzi z resztą szlachty.
Wchodzi Żyd Rabin.

Żyd, Korzyść, Antysemityzm, Czarownica, ObcyRABIN

Teraz my tu gospodarze.
Zamiećmy izbę po panach.
Nu… jest zysk na tych dywanach.
Kto zyska, a kto też straci
710
Na tej to konfederacyi?
A Moskal dywany kupi…
Judyt! Judyt… heyne! heyne!
Woła do drzwi bocznych.
Wchodzi Judyta.

RABIN

Nu, co ty szejne morejne
Zapłakana?… szlachcic głupi
715
Nagadał się i wychodzi…
A mnie pan marszałek dobrodziej
Nie zapomniał! Pan kochany!
Podarował mi dywany.
Nu! czemu ty głupia szlochasz?

JUDYTA

720
Ojcze, jeśli ty mnie kochasz,
To porzuć te darowizny.
Na co nam?… my bez ojczyzny!
Na co nam takie wystawy?

RABIN

To dobrze, ale te ławy
725
I te makatne pościele
Ja schowam na twoje wesele,
Aby ty na nich usiadła.

JUDYTA

Obwiniesz mnie w prześcieradła,
Złożysz trupa na drabinie,
730
Każesz wynieść, nim zadniało.
A jak goim[31] spotka ciało,
To przeżegna się i minie;
A jak dziecko, to będzie się bało
I u matki się rozpłacze
735
I pod rańtuchem[32] ukryje.
Nu, a jak kruk, to zakracze,
Nu, a jak pies, to zawyje,
A jak księżyc, to pobladnie,
A jak gwiazda, to upadnie,
740
A jak słońce… Nie, my Żydzi,
Nas nigdy słońce nie widzi
W prześcieradła obwiniętych.
Szybko na cmentarz niesionych;
Bo my na prawach przeklętych
745
Pośród ludzi przerażonych
Naszą modlitwą gorącą,
Naszą mogiłą stojącą,
Krwią białych macowych przaśnic
I blaskiem naszych szabaśnic
750
I tajnych komor ciemnością
I tą żółtą naszą złością,
Co się w oczach jadem kręci,
My tu na wieki wyklęci,
Jak ogromne cherubiny,
755
Co w trumnach zamkniętych siedzą.
Nu, a ci ludzie nie wiedzą,
Co ja mogę, kiedym sroga,
Co ja wiem od Pana Boga,
Jaki ja im garnek z gliny
760
Ulepię? co duchem zrobię?
Jaki duch w mojej osobie?
Nu, ja wczora na konwalie
Na mogiłki poszła nasze
I patrzała na batalie,
765
Na działa i na pałasze,
A w prochu był obłok jazdy,
A kule jak srebrne gwiazdy,
A bomby nad nimi w górze
Jako płomieniste róże,
770
A wystrzelone harmaty,
Jeszcze do góry dymiące,
Jak z ogniów siarczanych kwiaty,
A podkowy koniów jak miesiące!
Nu, ja tak patrząc z mogiłek
775
Na te ognie, na tę krew,
Zmarszczyła na czole brew,
Wzięła gliny kilka bryłek,
Wzięła z grobu trochę piasku
I przeciwko temu blasku
780
Rzuciła, że poszli w nic,
Jak tysiąc zagasłych świéc[33],
Gdy wiatr przeleci bożnicą.
Bo ja była błyskawicą!
Duchem, co krwią pole broczy!
785
Śmiercią gaszącą ich oczy!
Naszej wiary tajemnicą!
Aniołem na boskich posyłkach
Który piorunami strzela!
Zmartwychwstaniem Izraela
790
Stojącym już na mogiłkach!
A przed Bogiem — małą mrówką,
Przed aniołami — aniołem;
A śród popiołów — popiołem,
A przed ludźmi — jak zawsze Żydówką
795
Pogardzoną.

RABIN

Nu, Judyta,
Ty pierwszy raz jesteś taka?
Słyszę tam pana Polaka,
Co się o austerye[34] pyta,
800
Zakryj się, bo ty w płomieniach
Za jasna na jego oczy.
Wchodzi Klemens Kosakowski.

KOSAKOWSKI

do sług za karczmą
Niechaj tu Grzegorz zatoczy
Mój karaban… a tu w sieniach
Powiązać moje brytany.
805
A tu ćwieki wbić do ściany
I pozawieszać szturmaki,
Szable, kindżały, kulbaki.
A wymieść dom Żyda brodą.
do Rabina
Żydzie! staję tu gospodą.

RABIN

810
A panie, a kto ty taki?

KOSAKOWSKI

Niech tego Żyda wywiodą
I zakneblują mu pyski.
Kto ciekawy, szpiega bliski.

RABIN

Nu, żartuje pan wielmożny.

KOSAKOWSKI

815
Żydzie, ze mną bądź ostrożny,
Bo u mnie Żyda powiesić,
To tak jak w pejsy go trzepnąć.

RABIN

Nu, a czy ty umiesz wskrzesić?
Ty możesz, człeku, oślepnąć,
820
Patrząc na niewinną krew.

KOSAKOWSKI

Patrz, pierś mam taką jak lew,
A nozdrza takie jak koń,
A w żyłach gwałtowną skroń,
A włos koloru płomieni.
825
Biada! kto mię zarumieni,
Ale temu stokroć biada,
Przed którym twarz mi się blada
Stanie, by opłatek boży.
Lew się ducha we mnie sroży
830
I rzuca się, i rwie ludzi,
Wprzód nim się rozum obudzi.
do Judyty
Żydówka, ściągnij mi buty.
Judyta klęka i całuje mu nogi.
Co robisz?

JUDYTA

Całuję twe nogi.

KOSAKOWSKI

835
Co to jest? precz mi z podłogi.

Czarownica, Żyd, KobietaJUDYTA

na kolanach
Panie! ty wczora z reduty
Jako Judasz Machabeusz
Skoczył na moskiewskie działa.
Ja cię z mogiłek widziała
840
Śród panów, choć ty chudeusz
W szaraczku, a oni w złocie,
W turkusie i w karmazynie.
To ty chodził po dolinie
Na koniu, jak Goljat[35] jaki.
845
Włos twój był jak ogień w grzmocie!
Czapka jak srebrzyste ptaki,
Jak orzeł, co z nieba runie
I usiądzie na piorunie!
Nu, a twój koń był czerwony
850
I ubrany cały w druty,
I czterma miesiącami podkuty,
A w boju taki szalony
I tak ogniem z pyska strzela,
Jak smok w pismach Izraela.
855
Otóż ja tu Żydowica
Do nóg ci, panie, upadła
I twój proch ustami kradła,
Bo tyś jest z królów narodu;
Ja z narodu — niewolnica,
860
Z Jerychońskiego ogrodu
Róża, między obce ludy
Przesadzona i kwitnąca;
A królewna z rodu Judy…
Nu! niech mię twa noga trąca!
865
W piersi mię podkówką wytnij!
Niech się moja pierś zbłękitni
I twego herbu dostanie
Od twojej czarnej podkówki.
Ja wiem, że dla mnie Żydówki
870
Ty jest król, wielmożny panie!
Ale ja powiedzieć chciała,
Czego zamilczeć nie mogła.
Że ja twej szabli pomogła,
Kiedy ty leciał na działa…

RABIN

875
Nu, Judyt, ty oszalała!

JUDYTA

wstaje i odsłaniając welon mówi z gniewnym zapałem
Ja Judyt! ja Judyt, Judyta!
Nu, ja nie straszna nikomu,
Póki moja twarz zakryta!
Ale z oczów mego gromu
880
Ja cisnę na was zagładę,
Bo ja duch, co wszystko odmieni.
Nu, ja kiedyś wezmę i szpadę
Jasną ze złotych płomieni.
Wychodzi.

KOSAKOWSKI

Rabinie, czy ta szalona
885
To córka twoja czy żona?
Wcale do niej nie mam wstrętu.
Czysta, mało ma akcentu.

RABIN

Panie, to jest moja córka,
Dziewica.

KOSAKOWSKI

890
Cha! cha! cha! Żydzie!…

RABIN

na stronie
Ten człowiek patrzy na Turka.

KOSAKOWSKI

Słuchaj mnie, żyłem w bezwstydzie,
Na kartach i pijatyce,
Kochałem i Żydowice,
895
I szlachcianki, i Cyganki;
A tak mnie zna Litwy księstwo,
Że gdyby nie moje męstwo,
Dawno by mnie już — na drzewie…
czyni gest duszenia się
A jednak do mnie się czepi…
900
Tak w serce Bóg coś zaszczepi,
O czem często człowiek nie wie;
A w sercu to boże ziarno
(Choć się szlachcic oddał biesu)
Działa jak ziarno magnesu.
905
Tak, że się doń ludzie garną
I kochają… Człowiek taki
Na coś musi być potrzebny.
Otóż ja, ów łotr haniebny,
Ów Kosakowski pyszałek,
910
Tak się umiem dać we znaki,
Mam za sobą tyle gałek
Sejmikowych[36], tyle szabel,
Furdyng[37], rapierów, karabel,
Ile ich ma sam Radziwiłł.
915
A jużem raz świat zadziwił,
Porwawszy aż sejmik cały,
Palestrę i trybunały,
W jednem miasteczku na Żmudzi;
I z sotkiem[38] tych różnych ludzi
920
W kontuszach i taratatkach[39],
Ubranych w niedźwiedzie burki,
Niektórzy w żelaznych siatkach,
A ci w lisy, ci w marmurki,
A ci przy szablach w jaszczurze[40],
925
A drudzy niosąc dwururki
Pozaczepiane na sznurze
Jako hiszpańskie gitary;
Cały, mówię, ten tłum szary
Wiodąc jak stare Żurawie,
930
Pokazałem się w Mitawie,
Gdzie wtenczas Sas, Karol młody,
Bez wojska i bez pieniędzy,
Oblężony, prawie w nędzy
I bez chleba, i bez wody,
935
Bo pompy Moskal poimał[41],
W zamku się książęcym trzymał
Jak pszczoła w głębi ula,
Mając na to rozkaz króla,
Aby dzierżał swoje księstwo;
940
Rozkaz! patent na męczeństwo!
Bo sejm zamiast posłać szyków,
Posłał mu dwóch senatorów,
Jakby rzec, dwóch spowiedników,
Dwóch nietoperzy, upiorów,
945
Dwie chorób, dwie dżum[42] i krupów[43],
Dwóch sejmowych kościotrupów
Posłał mu sejm… Senatory,
Dziwny w potrzebie rynsztunek!
Otóż ja mu na ratunek
950
Przyszedłem i umysł chory
Podparłem… (jak brytan wierny,
Choć go czasem i nie karmią,
On przy domie jak odźwierny)
Tak ja przed moskiewską armią,
955
Poleciwszy duszę Bogu,
Położyłem się na progu
Warcząc, bo mi tam, mospanie,
Brakło zębów na kąsanie.
I tak my Polacy górą
960
Lub z Moskalem oko w oko.
Aż z carską inwestyturą
Przyjechał Biren z Sybiru.
Zda się, że go wiedźmy wloką
Na tron, śród wroniego skwiru,
965
Kacią zbryzgały posoką
I pokazały z pod[44] chmury
W płachcie z moskiewskiej purpury
Przemrożonego do kości.
Jego oczy pełne złości
970
I ognia, jak owe doły
U bałwana ze śniegoły,
Przestracha na arendarzy,
Co jak latarnie cmentarzy
Przez wydrążone dwie jamy
975
Leją płomieniste błamy
Światła… we mgle gorejące
Jako cmentarne miesiące…
Ten trup ciągle nam wybladły
Groził… te oczy nas jadły…
980
Bo nie ma straszniejszej rzeczy,
O! Żydzie, nad wzrok człowieczy
Błyszczący w sińcach wygnania,
Jako w oprawie ze stali:
Wzrok, który chęć królowania
985
Rubinem piekieł zapali…
Otóż patrz na moje oczy,
Takie są jak u Birena.
Odmienionać[45] wprawdzie scena,
Tu się rzecz o naród toczy,
990
O poklask idzie gromadny,
Nie zaś o tron samowładny;
Ale mi to Bóg nadarzył,
Że magnaterya[46] ucieka;
A potrzeba znów człowieka,
995
Coby się na wszystko ważył,
I los, który się wałęsa,
Ćwiekami przybił do siebie.
Takim obaczą w potrzebie
Kosakowskiego Klemensa…
1000
Bo choć ksiądz o Bogu gada,
To w szable wierzy gromada;
Choć tu ksiądz o cudach gęda[47],
Od szabli idzie komenda;
Choć tu w żywot wieczny wierzą,
1005
Do mnie żywoty należą.
Ja miasto mam w mojem łonie,
Ja go ogrzewam… ja bronię,
Ja na wroga wyprowadzę
Nawet karczmy, nawet mury;
1010
A kiedy trzeba? do góry
Jak wulkanem je wysadzę
Bez drżenia, bez drgnięcia powiek…
Teraz wiesz… com jest za człowiek;
Więc… mój kochany rabinie,
1015
Oto na ten skrypt książęcy,
Musisz mi dać sto tysięcy
Dukatów i milczeć głucho,
Bo nawet trup twój zaginie,
Jak namiot przed zawieruchą
1020
Wichrem Jehowy zmieciony.

RABIN

przeglądając skrypt
Nu, panie… ja miliony
Wydam zaraz na skrypt taki…
Ja nie wiem dla kogo one,
Ale będą zapłacone
1025
Tej nocy… mam dwa przetaki
Złota… sługa niski pana!…

KOSAKOWSKI

Żydzie, to skrypt na sułtana,
Na nim ty nie będziesz tracił,
Choć się jak cytryna wyciśniesz…
1030
Lecz jeśli mi przed kim piśniesz,
Żeś mi taki skrypt zapłacił?
Żydzie!… tak mi pomóż Boże!
Nic cię z mych rąk nie wykupi.

RABIN

A ja byłbym, panie, głupi,
1035
Gdybym gadał, nim otworzę
Kredyt u wielkiego Turka.

KOSAKOWSKI

Niechaj ani twoja córka,
Ani firanki u łóżka,
Ani pod głową poduszka
1040
Nie słyszą jednego słowa.

RABIN

A czy żadna inna głowa
O tem nie wie?

KOSAKOWSKI

Żadna inna.

RABIN

Nu! to moja będzie winna
1045
Albo pańska, jeśli o tem
Kto na powietrzu zagada.

KOSAKOWSKI

Zaraz mi przychodź ze złotem.
Żyd wychodzi
Jaki mi na serce spada
Kamień!… Cudzy pieniądz biorę;
1050
Skrypt na Potockich pisany.
I w złocie kradzionem piorę
Brudny honor mój karciany.
Groszów publicznych grabieżą
Przeszłe me opłacam długi.
1055
Zabiłbym, gdyby kto drugi…
Lecz sam to nazwę… kradzieżą!
wchodzi Rabin z pieniędzmi i uderza go po ramieniu
Kto to jest?

RABIN

Nu… rabin, panie,
Z pieniądzami[48]… nie miej strachu…
1060
Chodźmy do stancyi[49] na dachu
Liczyć… póki w skarbie stanie…
Wychodzą oba.
Wchodzi Judyta i Jozafat.

JUDYTA

Chłopaku, chrześcianinie[50],
Zapal mi proszę latarnie,
Chodź… i za mną nieś tę skrzynię…
1065
W miasteczku ciemno i gwarnie.
Weź szablę i pistolety,
Weź i kij, co psy odpędza,
Pójdę do świętego księdza…

JOZAFAT

Do księdza?
na stronie
1070
Z tej się kobiety
Zrobił szatan stujęzyczny.

JUDYTA

Zapal ten kaganiec śliczny,
Tę latarnię z pargaminu[51],
Co jako księżyc z bursztynu
1075
Po ciemnych ulicach chodzi;
Księżyc, który na srebrnicy
Róże malowane rodzi
I rzuca po błotach ulicy,
Gdzie ja Żydówka przechodzę,
1080
Tęczę… za most mojej nodze;
Kwiaty rzuca na kałuże,
Abym stąpała na róże…

JOZAFAT

na stronie
Co ten zły duch przez nią plecie
O papierowej łojówce!
1085
Co za język w tej Żydówce!…

JUDYTA

Nu… pudło trzymaj na grzbiecie.
Nie gadaj nic, ale prowadź,
A pomnij by fanał[52] nie zgasnął.
Wychodzą.
Wchodzi Kosakowski i Rabin.

KOSAKOWSKI

Żydzie! ktoś tu drzwiami trzasnął,
1090
Ktoś wyszedł.

RABIN

Nu… złoto schować
A nie dbać, czy tu kto chodzi.
Niech się pan rotmistrz dobrodziej
Nie boi… Niech pan naczelny
1095
Taki wojak wielki, dzielny,
Żydowi także zaufa.

KOSAKOWSKI

Ćwiekami[53] nabita kufa[54]
Dla ciebie Żydzie gotowa,
Dla twoich kości i grzbietu,
1100
Jeśli ten dom nie dochowa
Tak jak mogiła — sekretu…
Pamiętaj… źle z tobą będzie,
Mój krwawy Dyogenesie[55],
Jeśli kto słowo wyniesie
1105
Za dom… A gdzie twoja córka?

RABIN

Nie wiem, może jedwab przędzie,
Może z jedwabnego sznurka
Zwleka perły kałakuckie…
Dziewczyna ma serce ludzkie…
1110
Może gotuje balsamy,
Szarpie[56] strzępi dla szpitali,
Albo się w modlitwie pali
I płacze jak Rachel u Ramy[57].

KOSAKOWSKI

Zawołaj mi ją.

RABIN

1115
A po co?

KOSAKOWSKI

Bo ona wyszła za bramy.

RABIN

Nu… ona nie chodzi nocą.

KOSAKOWSKI

Łżesz, Żydzie… Oto ci powiem,
Że kiedyś ty liczył złoto,
1120
To ja na uliczne błoto
Spojrzałem w ciemne czeluście;
I gdzieś pod księżyca nowiem
Postać, cała w białej chuście,
Jak słup w bieliznę ubrany,
1125
Mgłą owinięta pochmurną,
Za księżycem z porcelany,
Za powietrzną jakąś urną
Złotą, świecącą do koła,
Jak lilija, co kielichem
1130
Złotym oświeca anioła:
Postać taka do kościoła
Szła i spotkała się z mnichem.
Ten mnich — to ksiądz karmelita,
A ta postać — to Judyta.

RABIN

1135
Panie mój… to być nie może.
Judyt!… Nie ma jej w komorze!…
Nu, prawda, że poszła… Judyta!…
Nu ja nie wiem, jasny panie,
Gdzie moja córka ukryta?
1140
Pójdę na poszukiwanie.
wchodzi Jozafat z latarnią
A gdzie ty bywał, mój sługo?

JOZAFAT

Pannę rabinównę wodził.

RABIN

A gdzie z twoją panną chodził?

JOZAFAT

O tem rozpowiadać długo.
1145
Gdybyś mi był na Wielkanoc
Dał na kolendę[58] złotówkę,
Powiedziałbym, gdzie Żydówkę
Odprowadziłem dziś na noc.

RABIN

Jozafacie, ja ciebie odpędzę!

JOZAFAT

1150
Czytujesz w Talmudu księdze,
A nie wiesz, gdzie córka chodzi?

KOSAKOWSKI

otwierając drzwi do szynkarni
Hej! albeńska moja młodzi[59],
Proszę tu do mnie z szynkarni.
wchodzi Bojwił i Litwinów kilkunastu w kurtach szarych, w czapkach przeszytych drutami
Panowie, kto wami dowodzi?

BOJWIŁ

1155
Ty, jak zawsze djabeł[60] Klemens,
Infernem nec Deum tremens[61];
Na róg przysięgliśmy sarni
I na buty Radziwiłła.

KOSAKOWSKI

Otóż wybieram Bojwiła,
1160
Namiestnikiem go stanowię;
Jeżeli się tylko dowie,
Że mię na koniu widziano
Z tą srebrną szablą nad głową
I w ręku z tą chustą rumianą:
1165
Niech mi da rycerskie słowo,
Zgiąwszy przed Bogiem kolano,
Że mój karaban[62] zaprzęże,
Mój trzos weźmie i manatki
I wyjedzie za rogatki.
1170
Nie dbając na warty księże…
A choćby sto gromów trzasło
I świat drżał, niech nie uważa,
A na takie moje hasło
Powiesi tu arendarza.
do Rabina
1175
Dobry jesteś i uczynny,
Więc niechaj ci twarz nie bladnie,
Bo jeżeliś ty niewinny,
To ci włos z głowy nie spadnie.
do Litwinów
Wziąść[63] go i strzec. Niech za bramy
1180
Nie wychodzi. Gdy ujrzycie
Mój znak, to go powiesicie.
Przysięgacie?

LITWINI

Przysięgamy!

AKT II

Plac w Barze ubrany jak na Zielone Świątki w brzozy, klony i jarzębiny. Wchodzą: Ksiądz Marek, Judyta i Starościc z Barku.

KSIĄDZ MAREK

do Judyty
Wracaj, Izraelitanko,
1185
I bądź o ducha spokojną,
Niedługo będziesz wygnanką.
Na to się toczy ta wojna,
Na to ja moję[64] siwiznę
Ofiarowałem, kość złożę,
1190
Aby silne duchy boże
Miały na ziemi ojczyznę
I sztandar sercom zatknięty.
Więc manele, dyamenty[65],
Któreś ty Bogu złożyła,
1195
Przyjmę… A ty, duchom miła,
Już miłości nauczona,
Chociaż przez krwawe ramiona
Chrystusa i boskiej Matki
Jeszcze nie obcięta z cierni,
1200
Ale jako polne kwiatki
W słońca jasnego farbierni
Umalowana sowicie
W izraelowej purpurze,
W polskich bławatków błękicie;
1205
Jeszcze nie biała lilija
A już pachnąca jak róże;
Strzeż serca, co się rozwija,
I łez wiszących, nad rzęsą,
Bo mówię ci, przyjdą burze
1210
I duchem twoim zatrzęsą;
Z drogi cię może zawrócą
I trupem pod nogi mi rzucą
Jak garstką przeklętych kości…
Idź, córko — i trwaj w miłości!
Błogosławi klęczącą Judytę, która wstaje i w milczeniu odchodzi.

STAROŚCIC

1215
Panie, Klemens Kosakowski
Po całem cię mieście szuka.

KSIĄDZ MAREK

Nad tym człowiekiem gniew boski.

STAROŚCIC

Księże, lecz to śmiała sztuka!
Głowa zła, lecz serce złote.

KSIĄDZ MAREK

1220
Otóż obaczysz, jak zgniotę
Tę głowę, tę czaszkę całą,
Aby serce ocalało.

STAROŚCIC

Jak to?

KSIĄDZ MAREK

Z miasta go wygonię.

STAROŚCIC

1225
Lecz on ku miasta obronie
Potrzebny… wódz tego steku…

KSIĄDZ MAREK

przerywając
Bóg tylko potrzebny, człowieku.

STAROŚCIC

On ma partyzantów wielu…

KSIĄDZ MAREK

Posłuchaj mnie, przyjacielu.
1230
Zaprawdę, że ludziom łatwo
Mówić grzeczności wzajemne,
Rozrzucać słowa przyjemne,
Obchodzić się z ludźmi jak z dziatwą
Przynęconą na łakocie,
1235
Albo dawać cięgi mocne
Jak palmy przedwielkanocne,
Umoczone całe w złocie,
Owite kwiatki złotymi…
Tak, że wchodzą do kościołów
1240
Jakby z krainy aniołów
Inne drzewa, nie z tej ziemi…
Toteż zwyczaj u nas żyje,
Że wierzbą z kwietnej niedzieli
Bijesz własnych przyjacieli,
1245
Mówiąc, że wierzba je bije
A tyś nie winien, że boli…
Raz w rok żart jest pozwolony,
Uświęcono kłamstwa tony,
Aby się duch tej swawoli
1250
Dorwawszy, znalazł spoczynek
I z pod[66] niańki się wyłamał,
Objadł się cukru, rodzynek,
A potem rok cały nie kłamał
I z prawdą już nie swawolił.
1255
Więc jeżeli w prawdę wierzysz,
A Bóg ci miecza pozwolił,
Bić kazał, a nie uderzysz,
Choćby serce własne krając,
Ale uderzysz igrając
1260
Jak arlekin, nie jak człowiek;
Jeżeli prawdy piorunem
Nie spalisz grzesznika powiek,
Nie jesteś wtedy piastunem
Boskiej powagi i chwały.

STAROŚCIC

1265
Słuchałbym ciebie dzień cały,
Ojcze Marku.

KSIĄDZ MAREK

Przed wieczorem
Z harmat będę miał słuchaczy,
Bo z całą szlachtą, z nieszporem[67],
1270
Wiodąc nawet tłum żebraczy,
Pójdę na wroga.

STAROŚCIC

Dziś, panie?

KSIĄDZ MAREK

Dzisiaj, w dzień Zielonych Świątek[68].

STAROŚCIC

A tu w mieście któż zostanie?

KSIĄDZ MAREK

1275
Ot, ta gromada dzieciątek,
Która się na piasku bawi,
Młynki na kałużach stawi
I cieszy się, że drzewiny
Ścięte na ulicach więdną.
1280
ZapachPolsko, nie jesteś oszczędną!
Te klony, te jarzębiny,
Te brzozy, las cały młody
Przyniosłaś sobie do miasta;
Prawdziwie jak ta niewiasta
1285
Między judzkimi narody,
Sławna, że flaszeczkę całą
Bardzo drogich aromatów
Wylała na Zbawcę światów,
O której rzekł, że mu ciało
1290
Uprzedziła na pogrzeb pomazać.
I któż by jej śmiał zakazać
Tej rozrzutności?… niewieście,
Która Zbawcy śmierć przeczuła
I cały słoik zepsuła,
1295
I roztłukłszy alabastry,
Rozlała po całem mieście
Woń tego balsamowania.
Więc i dla naszej hałastry
Ostatniego pomazania
1300
W tych drzewach pachną oleje!…
I zaprawdę! nasze dzieje,
Gdy nas srogi los połamie,
Pachnąć będą w tym balsamie
Długo w umarłej krainie;
1305
Szczególnie małej dziecinie,
Co się zbudzi i obaczy
Las cały z kalin czerwienią,
Stojący przed domu sienią;
Gdy jej dziadek wytłómaczy[69]
1310
I pod cieniem tych drzew powie,
Że tak czynili ojcowie,
Którzy już dawno są w grobie,
To dziecko poczuje w sobie,
Przejęte smutkiem i strachem,
1315
Patrząc w smętne oczy dziada,
Że i tym nawet zapachem
Ojczyzna do niego gada…
błogosławiąc plac
Czy słyszysz, jak ten las śpiewa,
Listeczków tracąc ostatki?
1320
Błogosławione wy, drzewa!
Błogosławione wy, dziatki
Rosnące przy kraju męczeństwie…

STAROŚCIC

Panie, dzwonią na nieszpory.

KSIĄDZ MAREK

Idę… a po nabożeństwie,
1325
Choć starości krok nie spory,
Wycieczkę Pańską prowadzę,
Bo mam na to rozkaz boży
I taką nad ludem władzę,
Że Kosakowski mi złoży
1330
Komendę… i stąd wyleci
Jak czarny szatan nieczysty,
Bo mi anioł promienisty
Rozkazał, abym z tych dzieci,
Które mam, nie stracił żadnego.
Wychodzi.

STAROŚCIC

1335
Chciałbym gdzie Kosakowskiego
Ostrzec, że burza go czeka.
Szkoda byłoby człowieka!
I strach… ach, strach, gdyby zorze
I to słońce już czerwone,
1340
Na morderstwo zapatrzone
Zachodziło po nieszporze.
Gdyby smętna twarz księżyca
Ujrzała pod cerkwi ścianą
Szarą szlachtę porąbaną
1345
Za ksiądza[70] i za szlachcica.
Gdyby znów nocne pojawy,
Ten Chrystus strasznej bladości,
Z dziurami na wylot w kości,
Ubiczowany i krwawy,
1350
Jak kometa, co z podróży
Powraca, pokazał miecze
We krwi, co z grobów się kurzy
I po mogilniku ciecze.
I odleciał z tymi mgłami,
1355
Zostawiwszy nas trupami.

GŁOS ZA SCENĄ

Aj! wej!

STAROŚCIC

Krzyków pełno w mieście.
Słyszę wrzask i szlochanie niewieście.
Wpada Judyta z nożem w ręku, za nią Kosakowski i Bojwił.

JUDYTA

do Kosakowskiego
Nu! ja cię nożem przebiję,
1360
Ja nie twoja nierządnica.
do Starościca
Panie! od tego szlachcica
Ratuj! skoczył mi na szyję
Jak wąż, jak płomień, z pod ziemi,
1365
Wyskoczył do mnie w alkierzu.
Patrz! on cały w prochu, w pierzu,
Z oczyma zapalonymi
Jak Edomit[71].

KOSAKOWSKI

Milcz, szatanko!

JUDYTA

1370
Bóg, ReligiaPatrzaj ty na mnie, człowieku,
Jestem Izraelitanką.
Mój Bóg nie wisiał na ćwieku,
Nie pił octu i piołunów,
Ale stał na wielkiej górze
1375
Pośród dwunastu piorunów,
W czarnej i ognistej chmurze,
I rozbłyskał się na całe niebiosa.
Otoż ten Bóg teraz broni
Każdego mojego włosa,
1380
A pioruny trzyma w dłoni
Bóg Izraela i Judy,
Pioruny nad twoją skronią!
A jak spojrzy, to się góry pokłonią!
A jak błyśnie, to ślepota na ludy!
1385
A jak zagrzmi, to się groby odsłonią!
A jak ścichnie, świat się cały odmieni,
A skrę rzuci, to świat będzie z płomieni
I w słoneczne się ognie roztrzaśnie;
A brwi zmarszczy na czole, to zgaśnie
1390
Jako węgiel pod wodą i syknie;
A gdy rękę podniesie, świat zniknie
I nie będzie ani mnie, ani ciebie,
Tylko ciemność i sam Pan Bóg na niebie.
I któż jesteś ty, gwałtowny goimie?
1395
I któż jesteś ty, chrześcianinie?
Że chcesz Bogiem być judzkiej dziewczynie
Jak ten drugi, co w Jerozolimie,
Choć poselstwa do Judy nie mając,
Zaćmił księżyc i słońce, konając.
1400
Któż ty jesteś? nu, że chodzisz cieniem,
Jak duch jaki za owczem gdzieś runem?
I dotykasz się piersi piorunem?
I z rąk chwytasz za szyję płomieniem?
Nu, ty zginiesz jak duch w błyskawicy!
1405
I przy lampie, co stoi przy łożu,
Łba twojego w żydowskiej miednicy
Twoi słudzy obaczą przy nożu,
I przelękną się łóżka i ciała.
Nu, ja sama, gdy to rzekła, zadrżała,
1410
A ty nie drżysz? któż ty jesteś, człowieku?

KOSAKOWSKI

Na twe czoło wykąpane
W ptasiem gołębicy mleku!
Na twoje usta różane,
Których łuk napięty drży!
1415
Na ten szprejtuch, który skrzy
Niby złoty jaki kruż,
W środku pełen białych róż!
Na twe oczy, z których bije
Razem żar i noc, i dzień!
1420
Na twoję łabędzią szyję!
I na ten błękitny cień
Twoich rzęsów, który spada
Aż na rubin twoich lic!
Na tę głowę, gdzie gromada
1425
I brylantów, i rubinów
Pali się jak tysiąc świec,
Lub nad głową Cherubinów
Z różnych gwiazd uwity kłąb!
Na każdy z perełek ząb,
1430
Co jak skrzydełko gołębie,
Bieląc czepca aksamity,
Spuszcza się na skroń błękity!
Na każdą perłę w tym zębie,
Co jakoby grochy duże
1435
Zwinęły się w srebrną różę
I twoję głowę oblały!
Na ten, mówię, skarbiec cały
I klejnotów, i piękności!
I na królestwo miłości
1440
Przysięgam.

JUDYTA

Co?

KOSAKOWSKI

urągając
Miłość wieczną.
Bojwile, pod straż bezpieczną
Wziąść mi tę synogarlicę.
Bojwił chwyta Judytę i unosi ją do karczmy.

STAROŚCIC

do Kosakowskiego
1445
Puść waćpan tę Żydowicę.

KOSAKOWSKI

Co? czy chcesz się rąbać o nią?

STOROŚCIC

Zgoda…
Dobywają szabli i biją się Starościc pada.
Dostałem śmiertelnie.

KOSAKOWSKI

Sam się przebiłeś tą bronią.

STAROŚCIC

1450
Rana pali mię piekielnie.
Księdza!

KOSAKOWSKI

Trzymaj że za brodę
Duszę, aby nie uciekła.
A ja ci księdza przywiodę.
Odchodzi.

STAROŚCIC

1455
W tej krwi, co ze mnie wyciekła
Więdnie moja blada skroń.
Jezu! Jezu! ty mię broń
Przed skonaniem od rozpaczy!
Cóż tam będzie, gdy zobaczy
1460
Matka moja starościna,
Że na marach niosą syna
Przez posępne z lip aleje,
A z mar syna krew się leje,
A służący trupa kryją.
1465
Cóż tam będzie! gdy zawyją
Moje psy u moich bram?
Gdy mój stary dziadek sam
Przyjdzie, klęknie w czarnej sali,
Oczy wlepi w moje oczy
1470
I na nogach się zatoczy,
I na ciało się powali,
I na piersiach mi zaryczy!
Jezu! Jezu!
Wchodzi Kosakowski, wiodąc Księdza Marka w ubiorze mszalnym z monstrancyą — w głębi pokazują się zbrojne tłumy konfederatów ze sztandarami.

KSIĄDZ MAREK

Kto tu krzyczy,
1475
Kto tu z jękiem woła Pana?

STAROŚCIC

Moje serce, moja rana
Bolesne usta otwiera,
Jęcząc w śmierci i w tęsknocie.

KSIĄDZ MAREK

Kto ufa, ten nie umiera.

STAROŚCIC

1480
Mówisz o wiecznym żywocie!
Zamyka oczy i kona.

KSIĄDZ MAREK

Zaprawdę, kto nie doczeka
Na jasny męczeństwa wieniec,
A krew rzuca jak szaleniec
1485
Pod miecz drugiego człowieka
I drogie utraca ciało;
Gdy tej krwi biednej tak mało
Tutaj na obronę bożą,
Wart, że go w trumnie położą
1490
Ludzie, przy bladym świeczniku;
I zapomną o nim na ziemi
Jak o zdrajcy, niewdzięczniku,
Niewartym nawet powszedniej
Modlitwy, jednego krzyża,
1495
Niewartym nawet łzy jednej!
Lecz Chrystus, co się przybliża
Do twych ust pełnych rozpaczy,
Które go wołały z jękiem,
Człeku, niechaj ci przebaczy.
1500
I niech twój grobowiec młody
Ukraińskich kwiatów wdziękiem
Okwitnie. O Boże! Boże!
Jakie to matkom zawody!
Jakie dla ich serca noże!
1505
Jakie za miłość wypłaty,
Takie wczesne dziatek straty!
Takie śmierci z marnych sprzeczek
Wynikłe, zgony gwałtowne,
A zaś równie nieodzowne
1510
Jak tamte, co są dla Boga.
O! jak te garstki kosteczek,
Które śmierć odnosi sroga,
Drogie im w dzieciństwie były!
Ile mleka, łez wypiły!
1515
Ile za nimi pacierzy
Pobiegło w złote niebiosa!
zamyka mu oczy
Umarł…. Trup przed wami leży.
Młodzieniec złotego włosa
Wczoraj jeszcze kwiat młodzieży!
1520
Oto zszedł ze świata tego
Syn Jaśnie Oświeconego,
Dziedzic Barku i Ladawy,
Na wejściu w związki książęce. —
Weźcie ten pierścionek krwawy
1525
I oddajcie go panience.
A nad trupem, co tu leży,
Zaśpiewajcie Anioł Pański.
pokazuje na Kosakowskiego
A to służalec szatański,
Człowiek mordu i grabieży,
1530
Gwałtownik i pijanica,
Pusty jak djabła kaplica,
Krzykun jak wojna kokosza.
Złodziej publicznego grosza,
Obdzierca domów, kapituł,
1535
Chodząca jakaś szkarada:
Do którego nie przypada
Żaden dawny polski tytuł.
Starosta? Lecz on na głowie
Nie ma zasług, ani lat!
1540
Podskarbi? sam niechaj powie.
Niechaj publicznie obwieści,
Ile grosza wczoraj skradł;
Cześnik? ale on bez cześci!
Miecznik? ale on jest kat!
1545
Nawet nie człowiek! bo oto
Leży jego jeden brat,
Z którego krew szczerozłotą
Tak czystą, młodą, rumianą,
Ojczyźnie ofiarowaną
1550
Ten człowiek wytoczył z serca.
Więc nie człowiek, lecz morderca
Stoi pod nami i zgrzyta.
Otóż mówię w imię boże,
Że odtąd jako banita
1555
Pójdzie na świata bezdroże,
Jako szatanowie czarni,
Pędząc gdzieś pod błyskawice,
Do mglistej w deszczu latarni,
Przez krwią zbryzgane ulice,
1560
Śród zgiełku i tarabanów;
Z odwagą w sercu umarłą
Bez sądu położyć gardło.
Proszę więc wielmożnych panów,
Abyście go od tej chwili
1565
Jako zdrajcę opuścili,
Jak Moskala się wyrzekli,
Jak od choroby uciekli,
Zamknęli sąd jak nad ściętym,
Jak dla węża łez nie mieli,
1570
Jak o zmarłym zapomnieli;
A myśląc jak o wyklętym,
Żegnali się i truchleli.
A ty, na twój koń czerwony
Siadaj… bo drżysz jak niewiasta.
1575
A jeśli dla swej obrony
Nie masz wyrzec nic? precz z miasta!

SZLACHTA

wyprowadzając Kosakowskiego
Oczy jego obłąkane
Milczy i z ust toczy pianę.

KSIĄDZ MAREK

Posadźcie go na rumaka,
1580
Dajcie w rękę szablę gołą
I połóżcie ją na czoło
Jak miesiąca w półpromieniach.
Śniła mi się postać taka
W przenajświętszych objawieniach.
1585
Żem ją Duchem bożym cisnął,
I gnał w ciemność krzyża znakiem.
A za nim i za rumakiem
Cztery razy piorun błysnął.
Królowo świętych! proroków!
1590
Najświętsza panno Maryo!
Każ, niech mi pioruny biją,
Proszę o salwę obłoków
I grzmoty: Salve Regina[72]!

SZLACHTA

Niebo się łyskać zaczyna,
1595
Koń rycerza na kieł bierze.

KSIĄDZ MAREK

Gwałty, morderstwa, grabieże
Precz z Polski!

SZLACHTA

Grzmot już tu bije…

KSIĄDZ MAREK

Wszemu duchowi, co żyje,
1600
I tym, którzy przyjdą nowi,
Czyści, stać przy bożem prawie,
Tym kielichem błogosławię.
błogosławi chmury śród ognistych trzaskawic
Chwała Ojcu i Synowi
1605
I Duchowi świętemu, chwała!

SZLACHTA

Niebo od piorunów pęka,
Z wałów biją wszystkie działa.
Kto żyw niech przed Bogiem klęka!
Pan zwycięża! Narody giną!

KSIĄDZ MAREK

śród najmocniejszych piorunów
1610
Gloria in excelsis Domino[73]!

SZLACHTA

na klęczkach
Pioruny trzęsą biegunem!
Panie! proch z nas i ofiara,
Lituj się naszego jęku!

KSIĄDZ MAREK

Wstańcie! teraz wasza wiara
1615
Zapalona jest piorunem,
A ja ten piorun mam w ręku.
Chwyta sztandar i wychodzi na czele szwadronów.

SZLACHTA

Idźmy, prowadzi na wały…
Dzień to zwycięstwa i chwały!
1620
Dalej z działkiem za rajtaryą[74]!

CECHOWY

Naprzód sztandar z Panną Maryą,
Naszą świętą z Poczajowa…
Słyszycie? to Suwarowa
Baterya gra posępnym basem,
1625
Kantyczce naszej do wiersza.
Odezwała się najpierwsza
Pod hawryszowieckim lasem…

GŁOS Z POZA SCENY

Cud! cud!

CECHOWY

Co tam?

GŁOS Z POZA SCENY

1630
Jedna ruska
Baterya z ziemi porwana.
A na płomieniach wulkana
Zjawienie!… I wał konnicy,
Której koń we krwi się pluska,
1635
W samo morze z błyskawicy
Jak wał żelazny się wali…

CECHOWY

Wszelki duch Chrystusa chwali!
Bez harmat my, bez oręża,
Lecz Pan Bóg za nas zwycięża!
1640
Wychodzi z sztandarem i z resztą ludu.
Scena oświecona posępnie błyskawicami, pusta, przez cały ciąg słychać odgłosy dalekiej walki. Kosakowski wlatuje, waląc się z konia, z drugiej strony z poza[75] karczmy wychodzi Bojwił.

KOSAKOWSKI

Zwierzgnął mię rumak przelękły,
Popręgi u siodła pękły.
Wyleciałem stąd jak śpiąc,
Obelżony, duchem złaman.
1645
Gdzie ten ksiądz? Gdzie ten czart ksiądz?
Każę ćwiczyć po ulicach,
Będzie bity tak jak Aman[76].

BOJWIŁ

Ktoś tutaj przy błyskawicach
W ognistej ulewy skrach
1650
Stoi jak upiorny strach,
Co to jest? to rotmistrz nasz?

KOSAKOWSKI

Obelgami zlał mi skronie,
Piorunami dał mi w twarz,
Przed nim siedział duch mój w łonie,
1655
Jako robak w trupie siedzi,
Bo głos księdza jak dzwon z miedzi,
W który kula uderzyła,
A twarz jako słońce była,
A w źrenicach mocy sto.
1660
Czy jest tam kto? czy jest tam kto?
Stuka do karczmy.

BOJWIŁ

W tej karczmie nie ma nikogo,
Tylko żydowska dziewczyna
A na belce — trup rabina.

KOSAKOWSKI

Otwórz! otwórz!

BOJWIŁ

1665
Jakąś trwogą
Wskroś przejęty, nie śmiem, panie,
Trup ci przed oczyma stanie,
Trup rabina się pokaże.

KOSAKOWSKI

Otwórz! otwórz! ja ci każę!
1670
Niech widokiem tym ohydzę
Moje oczy…

BOJWIŁ

W oczach ćmi się
Od błyskawic… drzwi nie widzę.

KOSAKOWSKI

Oczy moje jasne, rysie,
1675
W oczy tego Żyda wszczepię,
Na bladościach je oślepię
I na strachu zahartuję.
Tysiąc trupów mi się snuje
Przed oczyma, widma same!
1680
I ja widmo… Otwórz bramę!
Choćby ją sam szatan kuł
I przed piekłem ją postawił,
Szablą ją rozetnę w pół.
Bije we drzwi szablą — i brama się odmyka, ze środka rozepchnięta… w bramie pokazuje się Judyta w worku szarym ubrana, z bosymi nogami.
Jakiż mi się szatan zjawił?

JUDYTA

1685
Nu!… Czemu bramę rozbito,
Gdzie ja odprawiam bosiny
Po ojcu?

KOSAKOWSKI

To ja, Judyto.

JUDYTA

Ach… czemu ty taki siny
1690
Jak zabójca? oczy w słup?

KOSAKOWSKI

Daj wody, pragnę jak pies.

JUDYTA

Nu… ja ci dam moich łez,
Nie chodź tu, bo w karczmie trup.
A ja sama siedzę boso
1695
Na popiele w szarym worze.
Póki trupa nie wyniosą,
Żaden goim wejść nie może,
Gdzie Żydówka na bosinach,
A przed nią trup na drabinach
1700
W śmiertelnej leży koszuli.

KOSAKOWSKI

Judyto…

JUDYTA

Nu… co?

KOSAKOWSKI

Chcę wody.

JUDYTA

Nu… czy ty żebrak na kuli?
1705
Ty możesz robić — ty młody;
Młode jeszcze twoje lata,
Możesz być hyclem u kata.

KOSAKOWSKI

dobywając szabli
Jezu!

JUDYTA

Ha… ty przy orężu?

KOSAKOWSKI

1710
Kobieto! szatański wężu!
Co świszczesz urągowiskiem
A nie drżysz przed szabli błyskiem,
Spokojna i blada jak kreda.
Wiedz, że z mojego rozkazu
1715
Powieszono tego Żyda,
Bo mię zdradził…

JUDYTA

przez ciąg jej mowy słychać ciągle odgłos dalekiej walki
Nu, do razu
Ja to zgadła i wiedziała,
Że się to przed Bogiem wyda.
1720
Ty okradł i zabił Żyda,
I z jego martwego ciała
Zostawił posag Żydówce;
A sam poprowadził hufce,
Jak wiatr, co się w polu miota,
1725
Jako Polak patryota,
Jako rycerz krwią czerwony,
Jak pan wielki oświecony,
Jak twej ojczyzny dobrodziej;
Choć ty zabójca i złodziej
1730
Brzęczysz od mojego złota;
A ja przez ciebie sierota,
Przy okradzionym kantorku
Siedzę w popiele, na worku,
A przede mną z trupem drabina.
1735
Nu, czy ty wiesz? jak rabina
Trup po śmierci straszny, srogi?
Jak do wschodu leży głowa?
A z drabiny sterczą nogi?
Czy ty wiesz, co się nazywa
1740
U chłopów noc rabinowa?
Co dęby w puszczach porywa,
Domy znosi jak namioty
I całą noc sypie grzmoty
Głośne jak Jehowy słowa:
1745
A dlaczego rabinowa?
Nu?… a czemu piorun głuchy
Taki jasny? a świat drżący?
Bo to są rabinów duchy,
Nu… i trup się ten modlący,
1750
Co siedzi wtenczas w bożnicach
Przy wichrze i błyskawicach,
Pod czarnym kahałów dachem,
I z pacierzem i z rejwachem,
I z płaczem aż do niebiosów,
1755
I z jękiem, i z rwaniem włosów,
I z żałobliwymi słowy,
Modlący się do Jehowy,
Aby zdjął już z Izraela
Przekleństwo… A gdy Jehowa
1760
Piorunami wtenczas strzela
I sprawuje taki zamęt;
To widać, że płacz i lament
Panu Bogu się podoba.
Że biednych Żydków żałoba
1765
Pioruny jego zapala.
słucha grzmotu dział
Nu, tam teraz u Moskala
Wielki strach Chrystusa Pana:
Ksiądz wziął krzyże, zdjął ornaty,
Duchem rozrywa harmaty
1770
I w białym świeci habicie
I krwi ma aż po kolana;
A ja tu, żydowskie dziecię,
Sierota w waszej krainie,
Siedzę przy trupiej drabinie,
1775
Przy wietrze, co wieje od trupa,
A pode mną popiołów kupa,
A na mnie wór podły szary;
A ja podobna do mary
Z twarzą bielszą od miesiąca,
1780
Z zabójcą rozmawiająca,
Z szczęścia jak kwiat oberwana,
W żałości jak obłąkana,
O zabójstwie jakby śniąca,
A we śnie łzami zalana,
1785
A w strachu jak wiedźma blada,
A zemstą w niebo porwana,
A w przekleństwach jak piorun, co spada!
w najwyższej exaltacyi, przy odgłosie dział
Nu, więc teraz ja się zrywam
I o ściany tłukę głową.
1790
Ja przekleństwem się nazywam
I nazywam się zagubą,
Krwią i burzą rabinową,
Wichrem, deszczem, nocą grubą,
Duchem, gwiazdą, trumną, trwogą!
1795
Bo w tem sercu są wichrzyce,
Co was i rozerwać mogą!
Nu, bo w puchu błyskawice,
Co świat cały mogą spalić!
Bo oto ja tchnęła na pole
1800
I chorągwie zaczęły się walić,
I wasz duch leży na dole
Podobny wężowej chmurze;
A ja tu stoję na górze
I podnoszę zemsty ramię,
1805
I nogami go depcę i łamię,
I odpędzam precz z pola do miasta!
strzały harmatnie ustają nagle
Abyś wiedział, że judzka niewiasta,
Będąc w usprawiedliwieniu
Przed Bogiem swego zakonu
1810
Zemstą ojcowskiego zgonu,
Jest jak noc, cała w płomieniu,
Jest jak burza, cała w mocy,
Jest jak siła, cała w ciszy,
Jest jak głaz w Dawida procy,
1815
Jest jak płacz, który Bóg słyszy,
Jest jak grad, co bije w twarze,
Jest jak strach, co serca napełnia,
Jest jak miecz, którym Bóg karze,
Jest jak sąd, który Bóg spełnia.
1820
Ten sąd macie chrześciany,
Ja go na was trzęsę z rąk!
W największej furyi trzęsie ręce nad głową i rzuca garściami przekleństwa na pole.

KOSAKOWSKIZdrada, Żyd, Kobieta, Mężczyzna, Zemsta

Żydówko, ja twoich mąk
Nie winien… bo obłąkany,
W zupełnej nieprzytomności
1825
Dałem znak chustą czerwoną
I mój rozkaz wypełniono,
Wypełniono bez litości.
A jam tu powracał po to,
Bym Żydowi oddał złoto,
1830
A porwał córkę żydowską.

JUDYTA

Kogo, powiadasz, goimie?

KOSAKOWSKI

Przysięgam na Matkę Boską,
Ciebie samę.

JUDYTA

Powiedz imię?

KOSAKOWSKI

1835
Judytę.

JUDYTA

O! wielki Boże!
Kiedy wczora ja w komorze
Całowała twoje nogi
A ty jak pan wielki szumiał,
1840
Ty ust moich nie zrozumiał!
Ty mię nogą pchał z podłogi,
Jak człek, co gałganem miota!
A dziś, czy ja tobie droższa
Przez to, że dziś ja sierota?
1845
I od Żydów najuboższa,
I od kobiet niegodziwsza,
I od wszystkich węży mściwsza;
Śmiertelniejsza od żelaza!
Że ja?… Nu, ja… jak zaraza
1850
Dmuchnęła i wiatr popsuła?!
Zabobony, AntysemityzmNu, ja… prawda, co mówicie,
Igiełkami dzieci kłuła
I wieszała na suficie
I robiła ze krwią ciasto.
1855
Nu, a teraz wasze miasto,
Chociaż wiem, że sama zginę,
Tak zakłułam jak dziecinę,
Aż krwią skapie purpurowe.
Jeśli ty kat, to nie czekaj,
1860
Lecz mi szablą zetnij głowę,
Rzuć za siebie i uciekaj
Pełny trwogi i popłochu,
Bo tam w karczmie, patrzaj! z lochu
Widma, co zagaszą słońce!

KOSAKOWSKI

1865
Wielki Boże! w karczmie Dońce!
I piechotny bagnet świta!
Ty zdrajczyni!

JUDYTA

Ja, Judyta!
Wchodzi do karczmy.

KOSAKOWSKI

Bojwile! miasteczko wzięte!
1870
Czyńmy to, co jeszcze można.
A ty, coś wydała święte
Kościoły, furyo bezbożna!
Przysięgam ci, że powrócę,
Za włosy ciebie pochwycę
1875
I w żar płomienisty rzucę,
I spalę jak czarownicę,
I strzaskasz się jak suchy pień…
Gdzie mój koń?… to sądny dzień!
Bojwił i Kosakowski wychodzą.
Z karczmy wychodzi Kreczetnikow, jenerał moskiewski, Suwarow oficer, Adjutant i moskiewskie wojsko.

KRECZETNIKOW

Tak się przez Żydów każde miasto bierze.
1880
Suwarow, weźmij z sobą sotko ludzi
I od klasztoru postaw tak żołnierze,
Aby schwytali księdza cudotwórcę.
Ten mózg, co twoje dziś rękawy brudzi,
Krew, koralowej podobna paciórce,
1885
Którać na czole błyszcy, bestyo dzika!
Zrobiły z ciebie dzisiaj pułkownika.

SUWAROW

Sława Rosyanom[77]!
Odchodzi.

KRECZETNIKOW

Gdzie jest pan Branecki?

ADJUTANT

Gada z karczmarką.
Wychodzi.
Wchodzi Branecki, prowadząc za rękę Judytę już ubraną jak poprzednio, w pięknym Żydowicy stroju.

BRANECKI

1890
Na honor szlachecki!
Nigdy piękniejszej nie widziałem jędzy.
Dałem jej kiesę pieniędzy,
Rzuciła na ziemię złoto,
Zdjęła worek, z bladej twarzy
1895
Obtarła popiołów błoto
I stoi cała w klejnotach
Jak paw, kiedy rozwachlarzy
Ogony.

JUDYTA

Nu, wy w namiotach
1900
Mieli od mojego sługi
Pokazany ten loch długi,
Idący tu do piwnicy.
Teraz wy, jak na gościnie
U rabina Żydowicy,
1905
Szanujcie ludzkie żywoty,
Niech tu żadna krew nie płynie,
Niech tu nie grzmią żadne grzmoty,
Bo…

BRANECKI

Bo i cóż?

JUDYTA

1910
Bo ja proszę.

BRANECKI

Na twoję instancyę wnoszę
Tę prośbę do jenerała,
Aby wiatrem nabił działa
I kul nie dawał harmatom;
1915
A manifestami z lawet
Walił w tył konfederatom,
Oddawszy im to wet za wet,
Co nam niosła ich wymowa,
Za wiatr — wiatr, za słowa — słowa.

JUDYTA

1920
Nu, kto ty, co im urągasz?
Czy ty pies, że ludzkie kości
Na polu zębami ciągasz?
I nad trupem jesteś w złości?

BRANECKI

Co, najpiękniejsza z karczmarek?…
1925
Wziąść[78] ją, ręce związać sznurem…
Niech czeka.
Moskale wiążą Judyty ręce w tył i krępują powrozami. Adjutant wchodzi, prowadząc Księdza Marka pod strażą.

ADJUTANT

Oto ksiądz Marek!
Pod samym klasztornym murem
Z szablą w ręku wzięty w plen.

BRANECKI

1930
Co? ksiądz Marek? oszust ten?…
Czy to ty jesteś, mój klecho?

KSIĄDZ MAREK

Ja sam.

BRANECKI

Bądźże nam pociechą
I grzesznych orędownikiem.
1935
Księże, tęgim jesteś ćwikiem,
Oszukiwałeś rok cały
Wszystkich nabożnych i głupich;
Biłeś się jak jenerały
I chciałeś sobie z głów trupich
1940
Wybudować kazalnicę,
Skąd byś mógł do króla gadać…
Czas ci na osiołka siadać,
Przejechać się przez stolicę,
Gdzie już nie podolskie mózgi
1945
I szlachecka cię głupota
Przyjmą, ale kat i rózgi;
Bo ta twoja tu robota,
Te bunty i te powstania
Warte tylko wysmagania.

KSIĄDZ MAREK

1950
Czegokolwiek one warte,
Pokornie proszę Waćpana,
Abyś me piersi rozdarte
Lekarzom opatrzyć kazał.

BRANECKI

A gdzież ty tak habit zmazał?
1955
A gdzież wzięta owa rana?

KSIĄDZ MAREK

Na polu, z ręki Moskala.

BRANECKI

Jak to? więc Pan Bóg pozwala,
Że i święci noszą blizny?

KSIĄDZ MAREK

Tak, mospanie, dla ojczyzny
1960
Pozwala Pan Bóg i świętym…

BRANECKI

A rózgami być ociętym?

KSIĄDZ MAREK

I to zniosę.

BRANECKI

Kreczetnikow,
Daj mi, proszę, dwóch burłaków
1965
Z sekty twoich biczowników,
Bo w całym hufie Polaków
Nie ma ludzi… a ten klecha
Zna się na bicia dobroci.
Patrz, jak się na to uśmiecha,
1970
Że Moskal mu kość wymłóci…
Hej! bić go tak, aż krwią się spluszcze.
Stają żołnierze przy księdzu.

KSIĄDZ MAREK

pokazując przed sobą palcem na ziemię, do Judyty
Upadnij tu na kolana,
Córko, niechaj ci odpuszczę.
1975
Idę do mojego Pana.

JUDYTA

rzuca się na kolana, szlochając
Przeklnij! przeklnij!…

KSIĄDZ MAREK

Ja, Judyto?
Oto naród mój zabito!
Oto, patrzaj! tam w oddali
1980
Płomień… Dom się boży pali
Nad ognistej krwi strumieniem
I niebo kole płomieniem,
Jak miecz archanioła kręty,
Już na brusie[79] pociągnięty,
1985
Ostrzem postawiony w górę,
Miecz gotów karać naturę!
Ludzi, że są przeciw cnocie,
Braci, że rwą serca bliźnie,
Polaków, że przeciw ojczyźnie,
1990
Niewinnych, że są w ciemnocie,
Winnych, że w jasności ślepi.
Oto miecz z płomieni różnych,
Co wkrótce niebo rozszczepi,
Potem się na domach próżnych
1995
Powali, świszcząc jak żmije,
I powali, i nakryje
Gwałty, płacz, mordy rumiane
I to miasto wyrzynane
Jak anioł ognia pochłonie.
2000
I podobny jest koronie
Z hyacyntu, z chryzolitu,
Śród gwiazd białych i błękitu
Przez duchy boskie trzymaną;
Aż naród zegnie kolano,
2005
O Bogu pomyśli w burzy
I na to ogniste wiano
Męczeństwem ducha zasłuży.
I jest jeszcze jako kręta
Burza, co płomieni ręką
2010
Porwała tam sakramenta.
Krzyże, hostye z pańską męką,
Obrazy przeświętych wzorów,
I grobowce fundatorów,
I podłogi, które rosi
2015
Ludu łza, nawet kamienie;
Zawinęła je w płomienie
I Panu Bogu odnosi.
Więc i te drzewa żałobne,
W Zielone Świątki sadzone,
2020
Których pnie takie czerwone,
Listki jak iskierki drobne
W rubin na nitki zniżane,
Jak struny wichrem odwiane,
Ogniem zajęte przy korze;
2025
Te drzewa, to harfy boże,
Od kościelnego krawędzia
Idące rzędy długimi,
To Dawidowe narzędzia
Hymnów, które tu na ziemi
2030
Śpiewają mi z tryumfalnych
Pieśni długie litanije,
Od aniołów niewidzialnych
Duchową ręką trącane.
Widzę Boga! któż mi oczy zakryje?
2035
Chwały niewypowiedziane
Widzę! głosy wielkie słyszę!
Boga, co mi ogniem pisze
Nowy rozkaz, nowe prawo!
Oblewa mnie swoją sławą!
2040
Ogniami męczeństwa złoci!
Pan Bóg mój pełny dobroci!
Którego mię rany bolą
A wola jest moją wolą.
I ja przez tych świateł krocie
2045
Oświecony, miałbym, córo,
Nie przebaczać tu ślepocie?
Lecz we krwi umoczyć pióro?
Ja, którego Bóg dziś słucha,
Wydać mam na twego ducha
2050
Wyrok na wieki tracący?…
Owszem, węgiel gorejący
Na bladych ci ustach kładę;
Zmazuję wszelką szkaradę,
Wszelkie jady, co je ślinią,
2055
Abyś była prorokinią
Przyszłą między twoim ludem,
Nawrócenia żywym cudem,
Jedną z tych, co w kraju jęczą,
Jedną z tych, co boleść dzielą,
2060
Jedną z tych, co go weselą,
Jedną z tych, co w przyszłość wierzą;
Świecącą przymierza tęczą,
Świecącą, aż pioruny uderzą
I z chmur spędzą jak ostatnią pochodnię.
2065
Bo wiedz, córko, że wszystkie ci zbrodnie
Odpuszczone są na wieki wieków.
obraca się do Moskali
A teraz krzyża i ćwieków,
A co macie czynić, czyńcie prędzej.
Wyprowadzają go straże.

JUDYTA

On przebaczył, bo ja w nędzy,
2070
Bo on wie, co ja cierpiała…
Puśćcie mnie do jenerała,
Do ruskiego wojownika.
Nu… niech on księdza nie tyka,
Bo straci całe obozy,
2075
Piorun mu spadnie na ramię.
rwąc na sobie powrozy
Bo tak… jak ja rwę powrozy,
Tak ja mu wojsko połamię!
Spalę lud jak błyskawica!

MOSKALE

Czarownica! czarownica!

JUDYTA

2080
Nu, ja wolna przed grabieżą
I przed ogniem i przed katem.
Jeśli tam księdza uderzą
Jednym tylko, jednym drutem,
Tak wy padli z całym światem!
2085
Ta krew wasza jednym łutem
Nie zaważy przed krwią Judy!…
Nu, tam patrzcie! oto cudy!
Oto w pożarach wychodzi
Ksiądz męczony.

BRANECKI

2090
Co to znaczy?
Kto nam tu stracha przywodzi?
To ksiądz!… tysiąc sto kartaczy!…
Widmo po pas obnażone
Z katowskiej wychodzi chaty.
2095
A za nim wloką się katy,
Niby dwa słońca czerwone.
Niby dwa czerwone duchy,
Zgięci jak żebracy na kulach
I biją się po koszulach.
2100
A koszule markietanów
Od czarnej smagalnej pluchy,
Są jak skrzydła u szatanów,
Oczy przenikają zgrozą,
Powietrze całe czerwienią…
Wchodzi Ksiądz Marek.

KSIĄDZ MAREK

2105
Lub się serca w katach mienią,
Lub Pan oczy zaćmi ślozą[80]
A ciemna to była chata,
Gdzie mię po pas obnażono.
Więc zamiast bić w moje łono,
2110
To kat się rzucił na kata
I we krwi się oba pluszczą…
Rozłączcie ich, bo się nie puszczą,
Aż skonają.

KRECZETNIKOW

do katów za sceną
Precz, sobaki[81]!
2115
Wziąść[82] ich, zanieść do szpitala.
Branecki, cudownik taki
Harmaty nam pozapala.
Zrobi bunt w moskiewskiej armii.
Ach! tam Katarzyna karmi
2120
Tyle mnichów ruskiej wiary;
A wszystko chłopy do miary,
Poszczą chlebem i jesiotrem
A żaden cudów nie umie.

BRANECKI

Poślij jej Żydówkę z tym łotrem.

KSIĄDZ MAREK

2125
Cokolwiek w twoim rozumie
Ułożysz, to nie pomoże,
Bo ja tu ciało położę
Pierwsze dla kraju i wiary.
I mój kopiec jak sztandary
2130
Będzie trwał — aż wiek przeminie,
Aż ludzie z jasnymi skrońmi
Pokażą się w tej krainie,
Wchodząc ducha mego bramą.
Więc nie porwiesz mię stąd końmi!
2135
Ani nawet śmiercią samą!
Mój duch wiecznie tu i ciało
Przyszłego kościoła skałą.

KRECZETNIKOW

Hej, z kibitką kapitana!

KSIĄDZ MAREK

Patrz, kogo wysyłasz ze mną,
2140
Bo na drogach pańskich ciemno,
I często jest krwią zbryzgana
Ta ciemna i nocna droga,
Krwią szaleńców roztrąconych o Boga.

AKT III

Plac w Barze. Wchodzi Kosakowski, ubrany jak sługa szpitalów[83] zadżumionych, w smolnej koszuli, w kapturze.

KOSAKOWSKI

Zaraza, co tu panuje,
2145
Gdzie Moskale wiatr popsuli,
Gorsza od miecza i kuli,
Tysiącami ludzie truje,
Z trupów czarnych urodzona,
Stojąca jak widmo na wale.
2150
Pełne Moskalów szpitale,
Każda karczma zarażona.
Każdy człowiek straszny, blady,
Sine włóczą się gromady
Z krwią i ogniem pod powieką;
2155
Zgniłe prześcieradła wleką,
A głowy w skrwawionych chustach
Wspierają na rękach chudych,
Z węglem i ze krwią na ustach,
Pełni plam zielono-rudych,
2160
Ponurzy jak rozbójnicy,
Jak wilcy na krew gotowi.
Przypatrzyłem się ludowi,
Co tam, przed Boharodycy
Namiotem klęczy i leży,
2165
Pałaszami namiot kraje
I Boharodycy łaje,
Nazywa ją matką żołnierzy.
I pochlebia, i klnie na przemiany.
A tak wszystko zaraza rozprzęga,
2170
Że oto w smołę ubrany,
Rzuciwszy na plecy haki
Jak koń, który się zaprzęga
Do ciał, włóczę te sobaki;
Wyciągam z miasta za bramy
2175
I rzucam nagie do jamy;
A nikt o to nie zapyta,
Kto ja jestem? skąd przychodzę?
Mógłbym sztyletować wodze,
Mógłbym zatruć wód koryta,
2180
Mógłbym — wszędzie chodzę wolny —
Wejść aż do jenerałowej
W nocy jako upiór smolny,
Wziąść[84] lampę, która u głowy
Przy srebrnym obrazie świeci,
2185
W kołysce podpalić dzieci,
Blaskiem zbudzić matkę śpiącą
I z pochodnią gorejącą
Jak upior wynijść[85] z sypialni.
Tymczasem błądzę jak pjany
2190
Pośród tej okropnej szczwalni,
Gdzie zaraza swe szatany,
Psy swoje czarne puściła..
Gdzie dom… spojrzeć, to mogiła,
Gdzie łóżko, tam trup być musi.
2195
Par cięży, powietrze dusi,
Gwiazdy, jakby przelęknione,
Chodzą smętne i czerwone;
Wyją psy na pustych bramach
I rwą zębami łańcuchy.
2200
A w polu, przy trupich jamach
Jakieś płomienie jak duchy
Stoją, czasem szyję zegną
I za człowiekiem tak biegną
Kolory z ognia fałszywe,
2205
Tak lecą jak trupy żywe,
Owinięte przez płomienie,
Jak moje za mną sumienie!
Bo to ja, com tu zaszczepił
Ruinę, gwałt, mord rumiany.
2210
W żądzach niepohamowany,
Kiedy mię szatan oślepił.
Leciałem, gryząc wędzidła,
Własne rzuciwszy sztandary.
I przeze mnie ten ksiądz stary
2215
Odbieżany szedł na boje,
Jak ptak bez jednego skrzydła,
Żebraków zebrawszy roje
Zbrojne w siekiery i kosy,
Siwe swe rzuciwszy włosy
2220
Za sztandar, i męczenników
Krzyżem oświecając złotym.
Ja zbieg! zdrajca jego szyków!
Gdy siadłem nad trupów rowem,
Kiedy pomyślałem o tem,
2225
Gdy ten ksiądz z czarnym okowem,
Jasny jak światło jarzęce[86],
Stanął mi w myśli upiorem;
Gdy do nieba podniósł ręce,
I pokazał nad klasztorem
2230
Ogień, dym, czerwone dachy
I w cieniu ruskie bermyce,
I na tych bermycach blachy,
Jak złote, wielkie księżyce,
Ciągnące ku pożarowi,
2235
Ból i strach mię przejął mrowi;
I przysięgłem, furyą zdjęty,
Że choć sam, chociaż wyklęty,
Zbawię go albo tu zginę.
A tę żydowską dziewczynę
2240
Będę trzymał w mojej mocy,
Porwę i gdzieś w czarnym jarze
Zrobię z nią, co Pan Bóg każe.
Wchodzi Judyta.

JUDYTA

Co zrobisz ze mną, goimie?
Nu, ksiądz mi odpuścił święty.
2245
Ja przyjęła sakramenty
Z jego rąk i mam na imię
Salomea.

KOSAKOWSKI

Więc ksiądz żywy?

JUDYTA

Ksiądz, on człowiek sprawiedliwy,
2250
Umrze, gdy go Pan obudzi.
Nu, on nie lęka się ludzi…

KOSAKOWSKI

Ale go pletniami zbito?

JUDYTA

A kto tego bicia liczył?
Jego palmami zakryto
2255
Słonecznymi od niebiosów,
A kat się na śmierć zaćwiczył
I szedł krwią kapiący z włosów,
W koszuli, cały rumiany,
Przez siebie zakatowany
2260
Na śmierć… i umarł w szpitalu.
Nu, a potem w tym Moskalu
Była myśl księdza uwozić,
Na Sybirze gdzieś zamrozić.
Więc okuli jemu nogi,
2265
Ubrali go w chłopskiej świtce[87],
Położyli na kibitce,
Koń zaprzęgli do niej srogi
I szalony, i gorący,
Jak smok dyszlem targający.
2270
I siadł na kibitce zwoszczyk
I kapitan w hełmie z blachy
A blady był jak nieboszczyk;
I usiedli dwa szyldwachy.
A noc była ciemna, głucha,
2275
Wielki lament i rozpacze,
Słychać było, że lud płacze,
Słychać było, że Bóg słucha;
Bo stanęła po rejwachu
Jakaś wielka cichość strachu,
2280
Gdy kibitka się ruszyła
Z naszym ojcem śród miasteczka.
Bo wieść między Żydków była,
Że on, ten ksiądz, jak owieczka
Dał się okuwać w kajdany,
2285
Że mu krew bluznęła z rany,
Że był znowu biczowany,
W pysk przez Braneckiego bity,
Jak trup dlatego zakryty,
I cały we krwi czerwony;
2290
Bez sił, dlatego niesiony,
Bez ducha, bo już nie jęczał,
A w łańcuchu, bo zabrzęczał,
Gdy go kładli do kibitki.
Nu, i potem tylko kitki
2295
Tych Moskali jak płomienie
Poleciały na stracenie,
Poszły w ciemność z wielką burzą.
Nu, a ludzi było dużo
Na tym placu, wszyscy czarni,
2300
Przy jednej tylko latarni,
Która była pałająca;
Bez gwiazd żadnych i miesiąca,
W nocy na strasznej pustoszy,
Jak na jakiem grobowisku.
2305
Nu, a kiedy Pan Bóg spłoszy
Konie jakie na urwisku,
To co? — głowy się strzaskały!
A on został jeden, cały,
A na wozie ludzkie trzewo,
2310
Trup na prawo, trup na lewo,
Kapitan przy swoim Dońcu[88],
Zwoszczyk żyw, lecz jak śmierć biały.
I wóz jego we krwi cały,
A ksiądz, jakby cały w słońcu,
2315
Na wozie, w męczeńskiej szacie,
Jak na jakim majestacie
Jechał spokojny i żywy,
Bo on człowiek sprawiedliwy
I święty…

KOSAKOWSKI

2320
Słuchaj, Judyto!
Zwiedź[89] mię ty z tym karmelitą.
na stronie
Ach! łza jej do pereł grochu
Podobna.. zemstę już gasi…

JUDYTA

Prorok wasz zamknięty w lochu.
2325
A czy są rycerze wasi
Blisko? Ja go wam wyzwolę.

KOSAKOWSKI

Ty?

JUDYTA

Przy waszym apostole
Ja córka i stróż.

KOSAKOWSKI

2330
Ty sama?

JUDYTA

Nu, ja mu wolności brama,
Ja mu róża od Saronu,
Chociaż bardzo bliska zgonu;
Ja konwalia mu pachnąca
2335
I wolnością, i weselem…
Nu, ja stąd odlatująca,
Jak duch jaki do miesiąca,
Z całym dawnym Izraelem;
Aż powrócę — bom duch wielki,
2340
A u Panny Zbawicielki
Na niebie oczekiwana.

KOSAKOWSKI

W imię Ojca, Ducha, Pana!
Co ty gadasz?

JUDYTA

Nu, ja sama
2345
Nie wiem… Miasto dziś podpalę,
Ogień włożę pod szpitale;
Aż chorzy wyjdą z płomieni
I o księdza będą prosić,
I po mieście zarażeni
2350
Biegać i ogień roznosić,
Kołdry targając ogniste…

KOSAKOWSKI

Co ty mówisz? Jezu Chryste!
Szpital spalić?

JUDYTA

Nu, a oni…

KOSAKOWSKI

2355
Niechaj ciebie Pan Bóg broni
Od tak haniebnego czynu.

JUDYTA

Gdyby z każdego rubinu,
Co na czepcu moim świeci,
Była iskra, niechaj leci!
2360
Niechaj się za dachy chwyta!
zrywa z czepca drogie kamienie i rzuca na wiatr
Żyd, Kobieta, Kobieta demoniczna, AntysemityzmNu, ja nie Polka, ja mściwa…
Ja Żydówka! ja Judyta!

KOSAKOWSKI

Słuchaj, dziewczyno straszliwa!
Piękność twoja nieśmiertelna,
2365
Jakaś straszna i piekielna:
Ząb perłowy, kiedy zgrzyta,
To mi serce w piersiach lata.
Słuchaj, ty jesteś bogata
I ochrzczona — córko grzmotów!
2370
Ja się z tobą żenić gotów.

JUDYTA

Nu, a ojciec?

KOSAKOWSKI

Żyd, wisielec…
Co mi tam twój ojciec znaczy!
Odprawiłaś już popielec
2375
I bosiny po rabinie…

JUDYTA

A jak jego duch zobaczy?

KOSAKOWSKI

W jakiej ty żyjesz krainie,
Że o trupach zawsze gadasz?

JUDYTA

Czy ty wojnę wypowiadasz
2380
Wszystkim duchom Izraela?

KOSAKOWSKI

Czart oczami twymi strzela,
Ogień leje w serca cieśnie,
Głowę wprawia w obłąkanie.
Dziś widziałem ciebie we śnie,
2385
Jakby jakie malowanie,
Że już byłaś na stracenie
Prowadzona w żar, w płomienie,
A z płomieni były róże,
A ty w różach jak w altanie,
2390
Uczepiona ręką w górze
Za krzyż.

JUDYTA

Ty śnił prawdę świętą.

KOSAKOWSKI

Judyto, gdyby cię wzięto
I śmiercią, ogniem grożono…
2395
Ty znasz moję[90] klacz czerwoną,
Co przeleci miasto całe
I wyleci drugą stroną.
Tylko klaśnij w ręce białe,
Tylko padnij mi na łono,
2400
Tylko chwyć się jak zbawienia,
A ja z grobu i z płomienia
Wyrwę ciebie po sto razy!

JUDYTA

A czy wyrwiesz z rąk zarazy?

KOSAKOWSKI

Strach mię zdjął.

JUDYTA

2405
Nu, ja ze łzami
Mówię tobie, mój goimie,
Że przepaść jest między nami…
Najprzód twój ród, twoje imię,
Co odrzuca to zamęście,
2410
A potem… moje nieszczęście
I mój los. Bądź zdrów na wieki!
A może przyjdzie daleki
Jaki czas dla mego ducha,
Że mnie mój Pan Bóg wysłucha,
2415
Modlitwę moję gorącą,
Za twoje szczęście proszącą.
Wychodzi.

KOSAKOWSKI

We łzach, w obłąkaniu stoję…
Wchodzi Bojwił przebrany za chłopa.

BOJWIŁ

Panie, widać nasze zbroje,
Wiejące nam od północy
2420
Z tchem od ukraińskich kwiatów.
Nowy huf Konfederatów.

KOSAKOWSKI

Idźmy… przed nadejściem nocy
Może na czas przybędziemy
Poprawić straconej sławy.
Wychodzą.
Namiot. — Wchodzą Kreczetnikow, Branecki i Raportowy oficer.

KRECZETNIKOW

2425
W pochód wymaszerujemy
Aż na Wierzchowieckie stawy.
Już tam ja w szlacheckie dworce
Posłał i dzieci, i żonę. Jej Boh! miasto zarażone.
Mści się Bóg za cudotwórcę.

BRANECKI

2430
Czy jenerał gada seryo?

KRECZETNIKOW

Ot wy z waszą fanaberyą,
Francuszczyzną, nie widzicie,
Że tu wojska mego życie
Pod przekleństwem bunt podnosi…
2435
A ot, za tym cudownikiem
Pułk jeden żałobnie prosi,
Abym go im jałmużnikiem
Zrobił… i archimandryta…
A gdyby jeszcze odkryto,
2440
Co mi dziś piszą w depeszy;
Boże pomiłuj na niebie,
To ot… trup ze mnie i z ciebie.

BRANECKI

Cóż za wieści?…

KRECZETNIKOW

Człowiek grzeszy
2445
Ciekawością, mój Polaku.
A mądry, kto sekret chowa.

BRANECKI

Co? czy umarła carowa?

KRECZETNIKOW

wpadając we wściekłość
Szto ty skazał[91]?… Ty na haku
Będziesz wisiał za te słowa.
2450
Małczy, Lach[92]! Caryca żywa.

BRANECKI

Niech się pan jenerał nie zrywa,
Bo ja także hetman jestem,
A jestem tu w moim kraju.

KRECZETNIKOW

w pasyi
A czemu ty z naszym chrestem?
2455
Naszego dworca lokaju!
Szambelanie z epoletką!
W jakim ty kraju, szlachetko?
W jakim ty kraju, łachmanie?
Tu ja pan… my gospodarze!
2460
Ot miasteczko wyrżnąć każę,
Dam ci szutkę w nos, hetmanie,
I każę na szubienicy
Powiesić, porąbać w ćwierci…
I napiszę do carycy,
2465
Że ty o carycy śmierci
Rozpowiadał… precz z komnaty.
Branecki wychodzi
Hej, niech nabiją harmaty,
Niech nabiją wszystkie działa
I na tego jenerała,
2470
I na hułany obrócą.
Niech włożą zaraz bagnety!
Niech mi z miasta precz wyrzucą
To błoto… Ot francuszczyzna!
Olejki i toalety!
2475
Gdy we krwi cała ojczyzna,
Wino im kapie na brodę.
wchodzi Adjutant Braneckiego
Cóż tam od panów Polaków?

ADJUTANT

Pan jenerał uprasza o zgodę,
O wojennych naszych znaków
2480
Złączenie… a oto w liście
Obrażony osobiście
O satysfakcyą[93] uprasza.

KRECZETNIKOW

drąc list
Szutki[94]… ja nie konfederat,
Ani młokos do pałasza,
2485
Jeśli pan jenerał nie rad
Żem go uderzył po wstędze,
To niech się w żałobnej księdze
Rozpisze…

ADJUTANT

Toż mu odpowiem.
Wychodzi.

KRECZETNIKOW

do Raportowego
2490
A jak tam z wojskowem zdrowiem?

RAPORTOWY

Po stu codziennie umiera,
Grenadyer w grenadyera,
Chłop w chłopa… i co dzień gorzej.

KRECZETNIKOW

Niech kancelarya położy
2495
W dzisiejszym dziennym rozkazie,
Że kto się podda zarazie
I położy na tapczany,
Za pierwszy raz… tysiąc pałek,
Za drugi raz… rozstrzelany.

RAPORTOWY

2500
Słuszaju's[95]… Braknie nam skałek
I prochu…

KRECZETNIKOW

Ot i to szutka[96]
Puławskiego, co nam bierze
Po drodze wszystkie jaszczyki[97]
2505
No… jak zadzwoni pobudka,
Rozdać pomiędzy żołnierze
Kamasze, nowe trzewiki,
Pompony, kogucie pióra,
I kaszy… niech krzyczą hurra!

RAPORTOWY

2510
Słuszaju's…

KRECZETNIKOW

Precz Raportowy!
Raportowy odchodzi.
Wchodzi Adjutant Branickiego.

ADJUTANT

Pan mój jako afront nowy
Uważa, obelgę nową,
Pana jenerała słowo
2515
O uderzeniu po wstędze.

KRECZETNIKOW

Nu… proś go, proś na herbatę.

ADJUTANT

Nie wiem, czyli go dopędzę,
Bo wyjechał z sekundantem…

KRECZETNIKOW

Powiedz mu, że na harmatę
2520
Strzela się z paniczem frantem,
Karciarzem — jenerał stary.
Adjutant wychodzi
Oj dobrze, że my te Bary
Przycisnęli!… Ot depesza,
Że tam jakiś car w Kazaniu
2525
Jenerały nasze wiesza,
I o carycy porwaniu
Zamyśla w imię Piotrowe.
Oj dobrze, że my powstaniu
Polskiemu urwali głowę,
2530
Nie dopuściwszy odsieczy;
Bo gdyby… spasij nas[98], Boże!…
żegna się
Od takiej okropnej rzeczy,
Gdyby im pana we dworze
A księdza puścić z łańcuszka,
2535
To ot, i Moskwa matuszka…
Spasij, Boże! Spasij, Boże!
żegna się
Ot gdyby tu wojownika,
To czart wziął państwo Ruryka,
Spasij, Boże! spasij, Boże!
Wchodzi Adjutant Kreczetnikowa.

ADJUTANT

2540
Panie, pod wieczorną zorzę
Widać pułk konfederatów.
Chcieliśmy wystrzelić z wałów,
Lecz brak i kul, i granatów.

KRECZETNIKOW

Rzucić kilka pustych strzałów
2545
Na to obdarte husarstwo
A potem te pany Lachy
Prosić na parlamentarstwo.

ADJUTANT

Słuszaju's.
Odchodzi.

KRECZETNIKOW

Ot nowe strachy!
2550
Ot nam w mieście pewny cmentarz,
Najstraszniejszy z mogilników,
Gdzie nam ziemia oczy wyje;
Jeśli to huf Pułaszczyków,
Jeżeli ten parlamentarz,
2555
Co tu przyjedzie, nie pije…
Wjeżdża konno Kazimierz Puławski, za nim pieszo Kosakowski zawsze przebrany.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

zsiadając z konia
Ty smolny parobku dżumy,
Potrzymaj mego rumaka,
A strzeż mi dobrze czapraka,
Bo tu kradną.

KRECZETNIKOW

na stronie
2560
Pełny dumy.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

wchodzi
Jenerale… twoja chrobra
Gromada bez kul strzelała,
Jest to grzeczność jenerała
Zapewne, nie brak w jaszczykach?
2565
Zapewne myślał jenerał,
Że mi się pułk poobdzierał,
Że mam dosyć dziur w trzewikach
I w czapkach wiatrzanych świstów;
Za tę grzeczność siatelską
2570
I jego artylerzystów
Dziękuję…

KRECZETNIKOW

Czy z przyjacielską
Ręką?…

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Przyszliśmy po księdza.

KRECZETNIKOW

2575
Nie mogę… Jej Bohu buntowszczyk!

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

zimno
Pana jenerała zwoszczyk[99]
Z końmi przez nas dziś schwytany.

KRECZETNIKOW

Tak[100] i miejcie, moje pany,
Moje konie, niech popasą.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

2580
Wózek z jenerała kasą…

KRECZETNIKOW

Tak w złoto umoczcie dłonie,
No… ja złota mam niemało.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Pana jenerała żonie
Także się nieszczęście stało;
2585
Zabrana z żołdactwa rojem
Jak nie nabita harmata.

KRECZETNIKOW

z wielką trwogą
A rebiata[101]?

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Nu… rebiata
Także u nas i z konwojem,
2590
I z panią jenerałową.

KRECZETNIKOW

przysiadając i kładąc ręce na kolana
Nu… tak ja dam na to słowo,
Że ty pan Kazimierz Puławski…

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Być może…

KRECZETNIKOW

Więc proszę… z łaski,
2595
Nim pogadamy o rzeczy,
Na wypitkę i prykuski[102],
Bo choć ja jenerał ruski
Od Rena pewny odsieczy,
Uzbrojony przeciw tobie
2600
I w proch, i w dobry rynsztunek,
To ja ku twojej osobie
Taki wielki mam szacunek,
Że chciałbym, choć raz z weselem
Z tobą pić jak z przyjacielem.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

2605
A ksiądz Marek?

KRECZETNIKOW

Nu, niemało
Ja z tym księdzem miał roboty!
Co jeszcze z niego zostało
To wam oddam… Jakieś grzmoty
2610
Co to znaczy?
Słychać zgiełk za sceną. Wbiega Adjutant.

ADJUTANT

Jenerale,
Ktoś pozapalał szpitale;
Buntują się starowierce
Przy blasku ogni czerwonych;
2615
Mówią, żeś ty zarażonych
Kazał w szpitalu podpalić.
Szpital jak ogniste serce
Bijące w dymu szatanie
Już pękł i zaczął się walić
2620
I pokazał na tapczanie
Wskroś, przez otworzone deski,
Trup zielony i niebieski
W trwodze oddający ducha.
Potem się ta zawierucha
2625
Skier, ogni, dymów gorących
I ludzi uciekających
W kołdrach, w pokrwawionych chustkach
Zebrała na czarnych pustkach
Pogorzałych karmelitów.
2630
Tam twój sierżant jeden Tytów,
Chciał chorym dawać nauki,
Ale żołdactwo pijane
Rozerwało go na sztuki,
Tak że i ciało rumiane
2635
(Straszne markietanek dzieło!)
W oczach mi nagle zniknęło
Cudownym prawie sposobem;
Niewidzialnym niby grobem
Ukradzione dłuższej męce,
2640
Przez oszukanie natury.
I tylko czerwone ręce,
Straszne, wzniesione do góry
O tym człowieku świadczyły,
Bo innej nie miał mogiły,
2645
Oprócz tych dłoni ohydnych,
Jasnych — od pożaru widnych,
Nad głowami buntowników —
Tych rąk, tych szponów, krwawników.
Ach, i pierwszy tam raz w życiu
2650
Słyszałem w ludzkiem zawyciu
Zwierzęce głosy człowieka.
Z ludzi się zrobiła rzeka,
Z rzeki morze, krwią rumiane,
A jeszcze pohamowane,
2655
(Któż by rzekł?) dziewicy głosem.
Jedna, panie, Żydowica
Blada, z rozpuszczonym włosem,
Jedna, jak cudotwornica,
Wiedźma, co w ogniu się pali,
2660
Śród tych rąk, lasu korali
Ohydnych, ze łzami w oku
O polskim księdzu proroku
Krakała jak kruk na dachu;
A co przydawało strachu
2665
U zabobonnych Moskali,
To jedno umierające
Dziecko. Jak w zamku Walhalli
U dziewic na piersiach miesiące,
Tak to dziecko, zawieszone
2670
Na piersiach jej, już zielone,
Już nie dziecko u kobiety
(Jak to lud powtarzał głupi),
Ale do czarów użyty
Jakiś wielki miesiąc trupi,
2675
Ukradziony u gwiaździarzy.
Dość, że za nią poszły pułki,
Za nią starowierce starzy.
Aż skry, ogniste jaskółki
Na Żydowicę napadły;
2680
I od włosów jeść począwszy,
Ciągle przerażoną jadły,
Aż upadła. Chciałem wtedy,
Pomiędzy ludem stanąwszy,
Choć Szwed, mówić do czeredy;
2685
Ale ledwiem się pokazał,
Krwią mię obłoconą zmazał
Ów lud, który cudzoziemca
Szweda kładzie obok Niemca
I obu równo przeklina.
2690
Została mi więc jedyna
Obrona w dobytej szpadzie,
We wzroku i w rejteradzie
Spokojnej, we lwa odwrocie.
A wtenczas żołdactwa krocie
2695
I różnej broni motłochy
Napadły na ciemne lochy,
Gdzie polskiego księdza skryto
I przed białym karmelitą
We krwi i czarnych kajdanach,
2700
Popadały na kolanach,
Sine pokazując strupy
I krzycząc, że zaraza je goni.

KRECZETNIKÓW

Ot ja teraz poszedł w trupy!
Ot Puławski! szpada w dłoni
2705
I śmierć dla Kreczetnikowa!
Powiedz tam, niech będzie zdrowa
Moja żona, moje dziatki.
Ot nieszczęścia! ot wypadki!
Już ja trup, pokojnik boży!
Puławski odkrywa namiotu skrzydło i pokazuje się plac pełny żołnierstwa, chorych szpitalnych. Niektórzy leżą prawie nadzy na tapczanach, trupom podobni. W środku motłochu na rusztowaniu z łóżek szpitalnych stoi Ksiądz Marek z krzyżem, w podartym i pokrwawionym habicie.

PUŁAWSKI

wstrzymując Kreczetnikowa
2710
Stój! gdzie lecisz?

KRECZETNIKOW

Puść, niech ginę!
Niech się ziemia pode mną otworzy!

KSIĄDZ MAREK

Dziatki moje blade, sine,
Leżące u nóg jak żyto.
2715
Tam wasz jenerał z dobytą
Szpadą śmierci szukający;
A ja tu nędzarz cierpiący,
Exaltowan w ludzi tłoce
Pasterz. Bo pan niebios pragnie,
2720
Aby tu dwie były moce:
Jedna, która ciałem nagnie;
Druga, co duchem podniesie
I ukorzy w imię Pana.
Siła wielka! niesłychana,
2725
Która przy żywota kresie
U wielkich duchów się jawi.
A tę ludzie wydać muszą.
Bo kto ją w sercu zostawi,
Ze łzą, z chlebem ludzkim strawi
2730
I uniesie razem z duszą,
Niebieskiej pragnąc korony,
A tu nie pomoże światu,
Ten zaprawdę potępiony!
Łachman z bożego szkarłatu!
2735
Gwiazda upadła z anielstwa,
Gasnąca w błotnej kałuży!
Duch na wieki bez poselstwa,
Bez ciała, które mu służy,
Bez serca, co w piersiach bije,
2740
Spadnie, w ziemię się zaryje
I Boga prosi o litość.
A to jeszcze wielka skrytość
U ludzi to ducha prawo,
Niegłoszone na ambonach,
2745
Patryotyzmem i sławą
Z ludzkich serc czasem dobyte,
A zaszczepione już w łonach
Jak dzieciąteczko spowite
W duszy, na rubinach śpiące.
2750
Bo oto ludzi tysiące
W jednej chwili strach poczuli,
I mnie, żebraka na kuli,
Do krwi ubiczowanego,
Jeszcze w niezakrzepłej bliźnie,
2755
Jeszcze we łzach po ojczyźnie,
Jeszcze od męki krwawego,
Jeszcze w śmiertelnej bieliźnie,
Jeszcze w gorączkowych żarach,
Jeszcze w smętku i na marach,
2760
Na rękach swoich wynieśli.
Abym jako piastun cieśli,
Siadł na moim majestacie,
Rozkazał odejść zatracie,
Zarazie czarnej ustąpić.
2765
Więc jeżeli będę skąpić
Dziś mojego w kościach ducha,
Jak człowiek, co jęków słucha
I z łez sobie wieniec plecie;
Jeżeli jeszcze na świecie
2770
Żywot mi się upodoba,
I ta mych wrogów żałoba,
I to ich upokorzenie,
I to na deskach siedzenie,
Które dał Ojciec Niebieski,
2775
Kładąc mi szpitalne deski
Jak męczennikowi tronem;
Jeżeli pogardzę zgonem,
Serca litością nie ruszę,
I duszy nie dam za dusze,
2780
Z ciała wyzwolić nie zdołam;
Lecz wstanę, Pana zawołam,
O zemsty jego kropelkę
Poproszę — gromu, co bije,
Jak mściwy człowiek użyję,
2785
I przyzwę śmierć jak mścicielkę,
Wszyscy zginiecie straceni.
Bo oto wy przerażeni
Nad głowami nie widzicie,
Że na pożarnym błękicie
2790
Kościotrup śmierci w czerwieni
Tańcuje z trzaskiem goleni,
Kiściami zarazy śnieży,
Wije kłębem nietoperzy,
Żółtą kością ciągle miga;
2795
I z ust okropnych wyrzyga
Kartelusz ognio-tęczowy,
Na którym imię Jehowy,
Zatraciciela narodów,
Wywrotnika twierdz i grodów,
2800
Pisane ogniście stoi.
Któż tu jest, co się Boga nie boi?
Oprócz trupów… kto nie zadrży przed Panem?
Ja sam jeden okryty łachmanem,
Zakrwawiony, knutem zbity,
2805
Ja sam, który za naród cierpiałem,
Ja sam, który mymi jelity
Pasłem serca i serca kawałem
Nakarmiłem tych, co serca nie mieli.
Ja sam jeden stoję w bieli
2810
I śmiem spojrzeć ku Panu ogniście
I zawołać Nań o sprawiedliwość.
Oto naród mój jak zwiędłe liście!
Oto zdrady i serc niegodziwość!
Oto pierwsza niewoli godzina,
2815
Co się przez wiek ciągnąć będzie!
Oto harfa płaczu ta mieścina!
Oto gołe kościoła krawędzie,
Przez które już kozom skakać
I róść trawie na dawnych mogiłach!
2820
Panie Boże, nie pozwól mi płakać!
Ducha mego utrzymaj przy siłach!
Nie bierz mię w niebieską sferę
Krzyczącego miserere[103],
Łamiącego dłoń na głowie.
2825
Kto mię słucha, ojczyźnie niech powie,
Że sztandar zatknąwszy w Barze,
Ległem sam na tym sztandarze,
Broniąc go duchem i ciałem,
A przy śmierci sam jeden zostałem.
2830
Kto tu śmierci jest mojej przytomny,
Niech widzi, jak ręka Boża,
Biorąc jeden duch ogromny,
Podnosi całe stworzenie;
Nawet trupy ściąga z łoża,
2835
I przez trumien odemknienie
Pomiędzy ludzkimi duchy
O zrzucającym łańcuchy
Zaświadcza pośród śmiertelnych.
Kto żyw, niech słucha weselnych
2840
Harf, co grają różnym tonem;
Kto duch, niech duchowi memu,
Jak księżycowi złotemu,
Będzie blaskiem i ogonem.
Bo ja ojczyzny być muszę
2845
Duchem, stróżem i patronem;
I wyżej porywać dusze,
A żadnej ziemią nie skalać;
Ale wszystkie pozapalać
Na nowe wieki i czyny.
2850
A teraz zdjąć z tej mieściny,
Gdzie włada dżuma i trwoga,
Zarazę, jak sztandar siny,
I z chorągwią tą odejść do Boga,
Do którego mię boleść porywa.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

2855
Ojcze Marku.

KRECZETNIKOW

Podnosi ramiona.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Pochodni blaskiem opływa,
Bladnie, oczy mu gasną, już kona.
Za trupami dostąpić nie można,
2860
W około ciżba nabożna
Rozrywa jego habity,
Całuje wychudłe ręce.
Jaki zgiełk! światła jarzęce
I zarażonych błękity,
2865
Twarze zielonawej cery,
Spisy, płaszcze i giwery,
I łoża, co jeszcze płoną.
Jakby w obchód święto-Jański[104].
Prawdziwy kurhan słowiański,
2870
Który po śmierci wzniesiono
Nad pierwszym z naszych rycerzy.

KRECZETNIKOW

Bić z harmat! niechaj tu leży,
Niechaj się go lud dotyka
I położy na sztandary.
2875
A ja sam poniosę mary,
I polskiego wojownika
O pomoc proszę w posłudze.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

Jenerale, ręce cudze
Dotknęły się tego ciała,
2880
I to ciało już nie nasze;
Ale jego duch i chwała
Przelana w polskie pałasze
I serca świadectwo wyda.
A jak tu się teraz wznosi
2885
Zmartwychwstańców piramida
I to ciało łzami rosi,
O życiu świadcząc płakaniem;
Tak my… (głosy moje wieszcze!)
Wszyscy, wszyscy zmartwychwstaniem!
2890
Wszelki duch i ten, co jeszcze
Nie pomyślał o hańbie narodu.
Teraz idę z tego grodu,
A serce mam tak ruszone,
Że ci oddam dzieci, żonę,
2895
I po tym buncie wojskowym
Na dwa dni wytchnąć pozwolę.
do jednego z Moskali
Gdzie jest ów parobek w smole.
Strażnik mojego rumaka.

MOSKAL

Na koniu gdzieś purpurowym
2900
Widzieliśmy tego ptaka,
Jak kruk odlatywał gdzieś z łupem,
A nie wiemy, czy z chorągwią, czy z trupem,
Bo to, co za nim leciało,
Było jak ogień i ciało.

KAZIMIERZ PUŁAWSKI

2905
Ten lud, widzę, cały chory.
Wszędy, gdzie oczyma skinie,
Widzi ogień i upiory.
A ja wszędy w tej krainie
Widzę jednę[105] wielką bliznę,
2910
Jednę moję cierpiącą ojczyznę!

1843.

Przypisy

[1]

harfa Eola a. harfa eolska — instrument muzyczny strunowy, który ustawiano na wolnym powietrzu, często nad brzegiem morza, aby wiatr na nim grał; Eol w mit. gr.: syn Posejdona, władca wiatrów. [przypis edytorski]

[2]

ksiądz Marek, karmelita — Marek Jandołowicz (1713–1799), charyzmatyczny kaznodzieja, duchowy przywódca konfederacji barskiej (1768–1772), w czasie której był przełożonym klasztoru karmelitów w Barze. Wsławił się patriotyczną postawą (m.in. wystąpił z krzyżem w ręku przeciw wojskom ros. szturmującym na Bar) oraz męczeństwem poniesionym z tego powodu (był bity, prześladowany oraz więziony). Przypisywano mu autorstwo wiersza (Wieszczby dla Polski a. Proroctwa ks. Marka) przepowiadającego w duchu mesjanistycznym polityczno-duchową klęskę, a następnie odrodzenie Polski. [przypis edytorski]

[3]

alians — przymierze; szczególnie: przymierze polityczne między państwami. [przypis edytorski]

[4]

byli zwycięzce — tu w znaczeniu: byli zwycięzcami. [przypis edytorski]

[5]

de profundis (łac.) — z otchłani. [przypis edytorski]

[6]

doloris (łac.) — forma D.: bólu, cierpienia. [przypis edytorski]

[7]

wytłómaczyć — dziś popr. pisownia: wytłumaczyć. [przypis edytorski]

[8]

kąkol — chwast zbożowy o purpurowych kwiatach i trujących nasionach. [przypis edytorski]

[9]

ojczystem — dziś popr. forma przym.lp r.n. równa formie r.m.: ojczystym. [przypis edytorski]

[10]

francuzczyzna — dziś ubezdźwięcznione: francuszczyzna. [przypis edytorski]

[11]

kieszeń stratna — tu: rozrzutność. [przypis edytorski]

[12]

kościarz — krypta grobowa. [przypis edytorski]

[13]

z pod — dziś popr. forma ubezdźwięczniona, pisownia łączna: spod. [przypis edytorski]

[14]

delia — w daw. stroju szlachty pol. szata wierzchnia; opończa, obszerny płaszcz podbity futrem. [przypis edytorski]

[15]

karbunkuł (daw.) — tu: kamień szlachetny; rubin a. granat. [przypis edytorski]

[16]

uśmiechniony — dziś popr. forma: uśmiechnięty. [przypis edytorski]

[17]

tym czasem — dziś popr. pisownia łączna: tymczasem. [przypis edytorski]

[18]

kalwarya — dziś popr. pisownia: kalwaria; kalwaria: miejsce umęczenia Chrystusa (hebr. Golgota). [przypis edytorski]

[19]

Marya — dziś popr. pisownia: Maria. [przypis edytorski]

[20]

exaltacya (z łac.) — wywyższenie, wyniesienie; pochwała, wzniosłość; por. dzisiejsze: egzaltacja, egzaltowany. [przypis edytorski]

[21]

kupić się — zbierać się razem, gromadzić się. [przypis edytorski]

[22]

czyli — tu: konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czyż, czyżby. [przypis edytorski]

[23]

portenta (łac. lp portentum) — cudowne znaki. [przypis edytorski]

[24]

patryota — dziś pisownia: patriota. [przypis edytorski]

[25]

myż — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż. [przypis edytorski]

[26]

szyzmatyk — dziś: schizmatyk; odstępca od wiary. [przypis edytorski]

[27]

exaltowany (z łac.) — wywyższony, wyniesiony, wzniesiony; por. dzisiejsze: egzaltowany. [przypis edytorski]

[28]

by — tu w znaczeniu: jakby. [przypis edytorski]

[29]

moję (daw.) — dziś popr. forma B.lp: moją. [przypis edytorski]

[30]

swoję (daw.) — dziś popr. forma B.lp: swoją. [przypis edytorski]

[31]

goim — innowierca dla wyznawcy judaizmu. [przypis edytorski]

[32]

rańtuch — daw. kobiece nakrycie głowy; wełniana chusta zakrywająca głowę i ramiona, niekiedy również część twarzy. [przypis edytorski]

[33]

świéc (daw.) — wyraz z tzw. e pochylonym, wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[34]

austerya — dziś pisownia: austeria; karczma, gospoda, zajazd. [przypis edytorski]

[35]

Goljat — dziś popr. pisownia: Goliat. [przypis edytorski]

[36]

gałki sejmikowe — tj. głosy na lokalnym sejmiku ziemskim. [przypis edytorski]

[37]

furdynga — prawdopodobnie z niem. für Dinge, dosł.: na rzeczy; sakwa, sakiewka. [przypis edytorski]

[38]

sotek — setka. [przypis edytorski]

[39]

taratatka (daw.) — wierzchnia odzież męska używana w Polsce w XVIII i XIX w; kurtka ozdobiona szamerunkiem, tj. naszywkami ze sznura. [przypis edytorski]

[40]

jaszczur (daw.) — wyprawiona skóra jaszczurki; tu: pochwa wykonana z takiej skóry. [przypis edytorski]

[41]

poimać (daw.) — wziąć; por. dzisiejsze: pojmać. [przypis edytorski]

[42]

dwie chorób, dwie dżum (daw.) — dziś popr. składnia z M. (zam. D.): dwie choroby, dwie dżumy. [przypis edytorski]

[43]

krup — choroba układu oddechowego. [przypis edytorski]

[44]

z pod — dziś popr. pisownia łączna, z ubezdźwięcznieniem: spod. [przypis edytorski]

[45]

odmienionać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

[46]

magnaterya — dziś popr. pisownia: magnateria. [przypis edytorski]

[47]

gędzić (daw., gw.) — opowiadać. [przypis edytorski]

[48]

pieniądzami — dziś popr. forma N.lm: pieniądzmi. [przypis edytorski]

[49]

stancyi — dziś popr. pisownia: stancji. [przypis edytorski]

[50]

chrześcianinie — dziś popr. pisownia: chrześcijaninie. [przypis edytorski]

[51]

pargamin — dziś popr. pisownia: pergamin. [przypis edytorski]

[52]

fanał — latarnia. [przypis edytorski]

[53]

ćwiek — gwóźdź. [przypis edytorski]

[54]

kufa — duża beczka drewniana do leżakowania piwa. [przypis edytorski]

[55]

Diogenes (ok. 413–323 r. p.n.e.) — pochodzący z Synopy gr. filozof ze szkoły cyników (z gr. κυνικός, kynikos: pies), który wprowadzając w życie swoje zasady, tj. wzgardę wobec dóbr materialnych i wygód w imię uniezależnienia się od nich, żył w ubóstwie, praktykował ascetyzm, chodził odziany w łachmany i mieszkał w beczce; do tego ostatniego elementu opowieści o Diogenesie odwołuje się aluzja w tekście. [przypis edytorski]

[56]

szarpie — bandaże sporządzane z dartego na pasy płótna. [przypis edytorski]

[57]

płacze jak Rachel u Ramy — nawiązanie do fragmentu z Księgi Jeremiasza (Jr 31,15–16), w którym mowa jest o opłakiwaniu przez Rachelę, żonę patriarchy Jakuba zwaną matką Izraela, jej synów, Józefa i Beniamina, patronujących dwóm pokoleniom Izraela: „(15) To mówi Pan: «Słuchaj! W Rama daje się słyszeć lament i gorzki płacz. Rachel opłakuje swoich synów, nie daje się pocieszyć, bo już ich nie ma». (16) To mówi Pan: «Powstrzymaj głos twój od lamentu, a oczy twoje od łez, bo jest nagroda na twe trudy, wyrocznia Pana, powrócą oni z kraju nieprzyjaciela”; por. też w Nowym Testamencie Mt 2, 18. [przypis edytorski]

[58]

kolenda — dziś popr. pisownia: kolęda; por. łac. calendae dosł.: pierwszy dzień miesiąca, szczególnie pierwszego miesiąca nowego roku (tj. 1 stycznia); tu: może też chodzić o rodzaj podarunku czy premii z okazji świąt. [przypis edytorski]

[59]

albeńska młódź — tj. młodzież należąca do „bandy albeńskiej”, czyli kręgu wybranych obywateli, których książę Karol Radziwiłł zaszczycał swoją przyjaźnią i z których tworzył rodzaj na pół klubu, na pół nieformalnego przybocznego oddziału, nazywał ich „panie kochanku” (od czego zyskał sobie przydomek), ubierał w jednakowe „mundury” (kontusze, żupany i inne elementy stroju ściśle określonego koloru; byli zobowiązani zawsze nosić je, goszcząc w Nieświeżu u księcia); żeby być dopuszczonym do grona wybrańców należało spełniać następujące warunki: być szlachcicem karmazynowym (tj. z najstarszej szlachty rodowej), synem osiadłego obywatela, mieć wybitne umiejętności i doświadczenie w zakresie walki szablą, łowiectwa i jazdy konnej, a także odznaczać się niepospolitą odwagą; obowiązkiem albeńczyków było na każde zawołanie księcia walczyć w sprawie, którą on wskaże, bez zbędnych pytań: „nie zważając na nijakie niebezpieczeństwo, w każdym wypadku łba nadstawiać za honor Najświętszej Panny, księcia wojewody, swój własny i każdego z członków towarzystwa” (S. Rzewuski, Pamiątki Soplicy); wewnętrzne spory należało rozstrzygać w pojedynku, nie zaś na drodze sądownej; „banda albeńska” miała swoją strukturę (naczelnika w osobie księcia, kanclerza i sekretarza), została utworzona w Albie, posiadłości wiejskiej pod Nieświeżem, stąd jej nazwa; książę Karol Radziwiłł, choć przebywał wówczas na emigracji przyłączył się do przywódców konfederacji barskiej (1768–1772). [przypis edytorski]

[60]

djabeł — dziś popr. pisownia: diabeł. [przypis edytorski]

[61]

infernem nec Deum tremens (łac.) — nielękający się piekła ani Boga. [przypis edytorski]

[62]

karaban (daw.) — rodzaj krytego pojazdu. [przypis edytorski]

[63]

wziąść (daw.) — dziś popr.: wziąć. [przypis edytorski]

[64]

moję — dziś popr. forma: moją. [przypis edytorski]

[65]

dyamenty — dziś popr. pisownia: diamenty. [przypis edytorski]

[66]

z pod — dziś popr. pisownia łączna z ubezdźwięcznieniem: spod. [przypis edytorski]

[67]

nieszpór właśc. nieszpory — wieczorne nabożeństwo w kościele katolickim. [przypis edytorski]

[68]

Zielone Świątki — przedchrześcijańskie święto wiosny poświęcone rozkwitowi sił natury, przez kościół katolicki zastąpione świętem Zesłania Ducha Świętego, obchodzonym od maja do czerwca, 49 dni po Wielkanocy. [przypis edytorski]

[69]

wytłómaczyć — dziś popr. pisownia: wytłumaczyć. [przypis edytorski]

[70]

ksiądza — dziś popr.: księdza. [przypis edytorski]

[71]

Edomit właśc. Edomita — staroż. lud semicki, zamieszkujący krainę położoną na płd. od Morza Martwego (Edom a. Idumeę), ich praojcem miał być biblijny Ezaw, brat Jakuba, wnuk Abrahama; ich nazwa pochodzi od hebr. słowa edom: czerwony. [przypis edytorski]

[72]

salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona królowo. [przypis edytorski]

[73]

gloria in excelsis Domino (łac.) — chwała na wysokości Bogu. [przypis edytorski]

[74]

rajtaryą — dziś popr. pisownia: rajtarią; rajtaria: jazda, kawaleria. [przypis edytorski]

[75]

z poza — dziś popr. pisownia łączna, z ubezdźwięcznieniem: spoza. [przypis edytorski]

[76]

Aman a. Haman — postać biblijna ze Starego Testamentu, najwyższy urzędnik króla Persji, Achaszwerosza (Kserksesa), który za nieoddawanie mu pokłonu przez Żyda Mardocheusza planował zabić jego i innych Żydów w Persji; zapobiegła temu królowa Estera; Haman został powieszony; symboliczne bicie Hamana jest elementem obchodów święta Purim. [przypis edytorski]

[77]

Rosyanom — dziś: Rosjanom. [przypis edytorski]

[78]

wziąść — dziś popr.: wziąć. [przypis edytorski]

[79]

brus — kamień szlifierski używany do ostrzenia narzędzi metalowych. [przypis edytorski]

[80]

śloza — łza. [przypis edytorski]

[81]

sobaka — pies. [przypis edytorski]

[82]

wziąść — dziś popr.: wziąć. [przypis edytorski]

[83]

szpitalów — dziś popr.: szpitali. [przypis edytorski]

[84]

wziąść — dziś popr.: wziąć. [przypis edytorski]

[85]

wynijść (daw.) — wyjść. [przypis edytorski]

[86]

jarzęce — jarzące się. [przypis edytorski]

[87]

świtka — siermięga; wierzchnia odzież noszona przez chłopów i ubogą szlachtę, szyta z grubego płótna, z długimi rękawami, sięgająca do kolan. [przypis edytorski]

[88]

Doniec — Kozak doński. [przypis edytorski]

[89]

zwiedź — tu: spotkaj. [przypis edytorski]

[90]

moję — dziś popr.: moją. [przypis edytorski]

[91]

Szto ty skazał (z ros.) — co ty powiedziałeś. [przypis edytorski]

[92]

małczy, Lach (z ros.) — milcz, Lachu (Polaku). [przypis edytorski]

[93]

o satysfakcyą — dziś: o satysfakcję. [przypis edytorski]

[94]

szutki (z ros.) — żarty. [przypis edytorski]

[95]

słuszaju's (z ros.) — słucham się (tu: oświadczenie podwładnego o przyjęciu do wiadomości informacji podanej przez przełożonego). [przypis edytorski]

[96]

szutka (z ros.) — żart. [przypis edytorski]

[97]

jaszczyk — wóz do przewożenia amunicji artyleryjskiej. [przypis edytorski]

[98]

spasij nas (z ros.) — wybaw nas. [przypis edytorski]

[99]

zwoszczyk (z ros.) — woźnica, furman, stangret. [przypis edytorski]

[100]

Tak (z ros.) — tu: więc, a zatem. [przypis edytorski]

[101]

rebiata (z ros.) — dzieci. [przypis edytorski]

[102]

prykuski (z ros.) — przekąski. [przypis edytorski]

[103]

miserere (łac.) — zlituj się; początek Psalmu 51 (incipit: „Zmiłuj się nade mną, Boże, w łaskawości swojej”), należącego do psalmów pokutnych. [przypis edytorski]

[104]

święto-Jański — dziś: świętojański; związany z uroczystościami poprzedzającymi dzień świętego Jana (z 23 na 24 czerwca); kościelne święto ustanowiono w terminie zbliżonym do tradycyjnego pogańskiego święta słowiańskiego, nocy Kupały, obchodzonego w najkrótszą noc w roku (ok. 21–22 czerwca), związanego z letnim przesileniem Słońca. [przypis edytorski]

[105]

jednę (daw.) — dziś: jedną. [przypis edytorski]

x