Alkohol: 1
Antysemityzm: 1
Bieda: 1 2 3 4 5 6
Choroba: 1
Córka: 1 2
Dusza: 1 2 3
Dzieciństwo: 1
Dziecko: 1 2 3
Dziedzictwo: 1
Flirt: 1
Głód: 1
Handel: 1 2
Idealista: 1 2
Kondycja ludzka: 1 2
Krzywda: 1
Lekarz: 1
Literat: 1
Los: 1
Marzenie: 1
Matka: 1 2 3 4 5
Miasto: 1
Mieszczanin: 1 2 3
Miłość platoniczna: 1
Mizoginia: 1
Młodość: 1 2
Nauczyciel: 1 2
Nuda: 1 2
Ojciec: 1 2
Okrucieństwo: 1
Pijaństwo: 1
Praca u podstaw: 1
Przemijanie: 1
Przemoc: 1
Rodzina: 1
Samobójstwo: 1
Sielanka: 1
Śmierć: 1
Vanitas: 1
Warszawa: 1 2

Uwspółcześnienia

pisownia wielką / małą literą: gwiazdka > Gwiazdka [w znaczeniu Wigilia]; święty Mikołaj > Święty Mikołaj; Kuba rozpruwacz > Kuba Rozpruwacz.

pisownia joty: klijent > klient.

pisownia poszczególnych wyrazów: tłomaczą > tłumaczą; wspólka > spółka; dygoce > dygocze; cięży > ciąży; nieustępna > nieustępliwa ździwisz > zdziwisz; ździeram > zdzieram; Portoriko > Portoryko.

pisownia łączna i rozdzielna: moi—ściewy > moiściewy; nie wesoły > niewesoły; nie równy > nierówny; nie lubiane > nielubiane.

interpunkcja, np.: Sny bywają bajecznie nielogiczne. Już sam fakt, że człowiekowi śni się, że jest pudlem — wydaje mi się dziwny. > Sny bywają bajecznie nielogiczne. Już sam fakt, że człowiekowi śni się, że jest pudlem, wydaje mi się dziwny; Zupełnie tak samo jakby dorożkarz miał duszę lub szwaczka — pisała wiersze, lub służąca — miała narzeczonego. > Zupełnie tak samo jakby dorożkarz miał duszę lub szwaczka pisała wiersze, lub służąca miała narzeczonego.; On nie powie, bo tacy ludzie, co wszystko zawdzięczają własnej pracy — są skryci i zamknięci w sobie. > On nie powie, bo tacy ludzie, co wszystko zawdzięczają własnej pracy są skryci i zamknięci w sobie; Ba, jego synowie kształcą się w domu lub za granicą, chorują na zmodernizowany bajronizm, a żona — czytuje powieści z „Czytelni dla kobiet” lub inne. > Ba, jego synowie kształcą się w domu lub za granicą, chorują na zmodernizowany bajronizm, a żona czytuje powieści z „Czytelni dla kobiet” lub inne; Aha: wygląda. Mam — do salonu? Już idę. > Aha: wygląda. Mam do salonu? Już idę; Wsiąkłem dużym kęsem duszy — w szkołę > Wsiąkłem dużym kęsem duszy w szkołę; E, kiedy ja tak — nie chcę > E, kiedy ja tak nie chcę; Mieszkanie stróża — to siedlisko zarazy dla całego domu > Mieszkanie stróża to siedlisko zarazy dla całego domu; Zmęczyły się twarde ręce i tułów — spoczynkiem, zmęczyły płuca przewiewem czystego powietrza cmentarnego. > Zmęczyły się twarde ręce i tułów spoczynkiem, zmęczyły płuca przewiewem czystego powietrza cmentarnego [likwidacja pauzy lub zastąpienie jej przecinkiem]; leniwo—zgniłe, leniwo-zgniłe; ludzi—morloków > ludzi-Morloków [zastąpienie pauzy dywizem]; „Jak nie przestaniesz piszczeć, za drzwi wyrzucę… Won! za drzwi” > — „Jak nie przestaniesz piszczeć, za drzwi wyrzucę… Won! za drzwi” [dodanie pauzy dialogowej]; Gdyby posąg, który miał wyobrażać rysy szlachetne męża wielkiego, oszpecon sromotnie przez nieudolność jednych, przez złośliwość nikczemną drugich, gdyby posąg ten umiał czuć, a taką jak ty wolę posiadał, toby tak jak ty cierpiał i jak ty czuł żal i wstręt i stałby ułomny i śmieszny > Gdyby posąg, który miał wyobrażać rysy szlachetne męża wielkiego, oszpecon sromotnie przez nieudolność jednych, przez złośliwość nikczemną drugich, gdyby posąg ten umiał czuć, a taką jak ty wolę posiadał, toby tak jak ty cierpiał i jak ty czuł żal i wstręt, i stałby ułomny, i śmieszny; Pokochałem Anielkę, stare meble z wytartą ceratą, dobre oczy i długie kosy Anielki, cmentarz wiejski z kaliną i brzozą i mogiłą ojca Anielki i lipę z bocianim gniazdem, biały fartuszek i skromną sukienkę Anielki > Pokochałem Anielkę, stare meble z wytartą ceratą, dobre oczy i długie kosy Anielki, cmentarz wiejski z kaliną i brzozą i mogiłą ojca Anielki, i lipę z bocianim gniazdem, biały fartuszek i skromną sukienkę Anielki; Z zawodu jest kucharzem, ale był i lokajem, dzierżawcą krowiarni i dostawcą wytłoków dla bydła; właścicielem składu węgla i ekonomem i miał do spółki piekarnię w Grochowie i do spółki lód dostawiał > Z zawodu jest kucharzem, ale był i lokajem, dzierżawcą krowiarni i dostawcą wytłoków dla bydła; właścicielem składu węgla i ekonomem, i miał do spółki piekarnię w Grochowie, i do spółki lód dostawiał [dodano przecinek przed drugim „i”]; Przed kilkunastu laty kilka stajen nie było wynajętych, i przerobiono je na mieszkania; [w niektórych przypadkach zlikwidowano przecinek przed „i”]; Kąsało mnie życie, jak pies z łańcucha > Kąsało mnie życie jak pies z łańcucha; Dusza wyje, jak pies na śmierć > Dusza wyje jak pies na śmierć; Czuję, jak kobieta, a mnie mają za dziecko > Czuję jak kobieta, a mnie mają za dziecko [usunięto przecinek przed „jak”].

I pisze pamiętnik: „moja stokrotka była dziś smutna. Długo płakałam. Dzisiaj Mańka podawała jej palto, a jutro — moja kolej. I Zośka także chciała, ale dałyśmy jej odprawę, bo tylko małpuje. Kupujemy jej palmę; mam już trzy ruble z tego, co mama daje mi co dzień na ciastko. Boże, czy to nie grzech, że ja ją czasem więcej kocham niż rodziców?” > I pisze pamiętnik: „Moja stokrotka była dziś smutna. Długo płakałam. Dzisiaj Mańka podawała jej palto, a jutro — moja kolej. I Zośka także chciała, ale dałyśmy jej odprawę, bo tylko małpuje. Kupujemy jej palmę; mam już trzy ruble z tego, co mama daje mi co dzień na ciastko. Boże, czy to nie grzech, że ja ją czasem więcej kocham niż rodziców?” [wielka litera po dwukropku]; „Pan” płaci… A spotkamy się jeszcze kiedy, to ja za pana zapłacę > Pan płaci… A spotkamy się jeszcze kiedy, to ja za pana zapłacę; Kręci się koło nich „,dziewczyna” > Kręci się koło nich dziewczyna [usunięto błędnie zastosowany cudzysłów]; „zabojała” > zabojała; „świarczył” > świarczył [w przypadku wyrażeń gwarowych oznaczono wyraz jako obcy]; Prz. późń. > Przypisek późniejszy [ujednolicono zapis przypisków bohatera-narratora, rezygnując ze skrótów]. Usunięto cudzysłów w tytułach książek, zapisując je konsekwentnie wielką literą i kursywą.

Błędy źródła: twa > twarz; dylomem > dyplomem; chieli > chcieli; Dzieci niefrasobliwe kręcą się wokoło niskich choinek, płonących rzadkimi świeczkami, przybranymi tanimi papierkami. Skromne drzewka robotników. Nie czuję żalu do błyskotliwej choinki bogacza > Nie czują żalu do błyskotliwej choinki bogacza;

Janusz KorczakDziecko salonu

Pudel

Śniło mi się, że jestem pudlem.

Miałem sierść wygoloną. Było mi cokolwiek chłodno w tym stroju, ale widziałem, że mój pan jest ze mnie zadowolony, więc wesoło machałem ogonem i patrzałem mu w oczy.

Na szyi miałem ładną, błyszczącą, cokolwiek ciasną obrożę — i znak, że jestem opłacony, że mam właściciela, który mnie karmi i poi, że należę do klasy uprzywilejowanej.

Było mi dobrze na świecie. Pchły mnie nie gryzły: codziennie mnie czesano. Ani kłopotów, ani obowiązków. Jednakże musiałem być posłuszny i wierny, a przy tym w miarę roztropny, gdyż żąda się tego od każdego psa zwyczajnego, a cóż dopiero — od pudla.

Mój pan nie prowadził mnie na smyczy podczas wspólnych przechadzek. Mogłem wyprzedzić go o kilka kroków, zboczyć lub cofnąć się i biec za nim; mogłem zatrzymać się dla obwąchania ściany domu lub latarni; mogłem pędzić za dorożką i szczekać na konie, oglądać się za przechodzącymi suczkami lub zaglądać do bram i sklepów, obok których przechodziliśmy.

Od czasu do czasu mój pan szukał mnie oczami, a wówczas nadbiegałem pośpiesznie, okazując mu obłudnie wielkie zadowolenie, aby nie bronił mi owych niewinnych rozrywek; stanowiły one jedyną rozmaitość w nudnej przechadzce po ludnych ulicach miasta, gdzie co krok musiałem zręcznie wymijać przechodniów, by nie być potrąconym lub nadeptanym. Już to ludzie strasznie są nieuważni.

Wprawdzie ten i ów zwracał na mnie uwagę, cmoknął ustami, obejrzał się za mną lub pogłaskał. A ja, stosownie do wrażenia, jakie wywierał na mnie przygodny znajomy, przebiegałem obok obojętnie, machnąłem mu w podzięce ogonem, a czasem cichutko warknąłem. Warczałem cicho, by nie słyszał ani on, ani, co najgłówniejsze, mój pan. Bo mój pan był niezmiernie wrażliwy na każdy przejaw złego wychowania mej pudlej osoby.

Zdarzało się jednak i tak, że ktoś z przechodniów silniej mnie zajął i od razu zyskiwał moją sympatię. Wówczas biegłem za nim kilkanaście kroków, ale wnet powracałem do swego pana, łasząc się i patrząc mu w oczy, by nie wzbudzić w nim podejrzeń co do mej psiej wierności i wdzięczności, i nie narazić się na gniew, który był mi niemiły.

Przede wszystkim ceniłem spokój i pogodę.

Sny bywają bajecznie nielogiczne. Już sam fakt, że człowiekowi śni się, że jest pudlem, wydaje mi się dziwny. Jednakże druga część snu była jeszcze mniej zrozumiała.

Oto razu pewnego jeden z przechodniów spojrzał na mnie i miast rzec: „jaki to ładny piesek” — powiedział poważnie, z głębokim smutkiem w oczach:

— Ten pies ma kaganiec na duszy.

Jest to coś przekraczającego wszelkie granice logiki.

Po pierwsze, nigdy żadnemu człowiekowi nie przyszłoby do głowy zastanawiać się nad duchową istotą pudla lub boleć nad jego upodleniem; po drugie, jeśliby się coś podobnego zdarzyło, pudel nie zrozumiałby przecież jego ludzkiej mowy.

A ja nie tylko zrozumiałem znaczenie przenośni, ale i odczułem ją głęboko.

W jednej chwili prysło całe moje zadowolenie z życia; to co uważałem dotychczas za naturalne i zupełnie słuszne, wydało mi się nieznośnym i wstrętnym. Zmieniłem się nie do poznania. Posmutniałem, stałem się opryskliwym i nieposłusznym; straciłem apetyt i sen. Nie smakowało mi jedzenie wykwintne, nie odczuwałem zadowolenia, gdym rozciągał się na spoczynek na puszystym, ciepłym dywanie przy piecu; nie cieszyły mnie pieszczoty mego pana i jego rodziny. Nie chciałem wykonywać tak łatwych dla mnie, uczonego pudla, sztuczek, jakimi są: chodzenie na dwóch łapach, aportowanie lub trzymanie na własnym nosie cukru, gdy ktoś z obecnych grozi mi palcem, powtarzając: „nie rusz, nie ru-u-sz”. Uważałem, rzecz śmieszna, że to mnie poniża — i unikałem ludzi.

Stosunki moje z domem mego dobroczyńcy z dnia na dzień się pogarszały. Aż doszło do tego, że podczas wymierzanej mi kary ugryzłem pana mego w rękę.

Był to wypadek tak niezwykły, tak nielicujący z moim dotychczasowym charakterem, tak niezrozumiały wobec starannego wychowania, które otrzymałem, tak wreszcie potworny, jeśli zważymy cały ciężar jego dla mnie dobrodziejstw — że postanowiono mnie bez zwłoki zastrzelić, a jego natychmiast odwieźć pod obserwację do doktora Palmirskiego [1].

Pan mój zdjął ze ściany dubeltówkę, wycelował i wystrzelił.

Zdaje mi się, że nie trafił…

I obudziłem się.

Pierwszy dzień w gnieździe rodzinnym

I

FlirtMoja rozmowa ze Stefcią.

Stefcia liczy siedemnastą wiosnę życia.

— O tak, rozumie się. To jest wielki poeta: pisze bardzo ładne wierszyki. Choć z drugiej znów strony…

— Co z drugiej strony?

— Nic z drugiej strony. Ja tylko tak sobie powiedziałem. Pani ma słuszność.

— Mam słuszność? Kiedy pan wcale nie wie, o czym ja mówię.

— Ależ wiem. Pani mówi o wielkim poecie.

— A czy on żyje?

— Rozumie się, że żyje. Dlaczego by wielki poeta nie miał żyć?

— No, to niech pan powie, jak on się nazywa.

(Jesteś, moja mała, taka śliczna, że wszyscy wielcy poeci całego świata tyle mnie obchodzą, co zeszłoroczna zima).

— No, widzi pan. Czy to tak ładnie? Nie słucha pan, daje pan odpowiedzi ni przypiął, ni przyłatał. I w ogóle tak, jakby mi pan łaskę robił.

— A panna Stefcia gniewa się na mnie?

— Rozumie się, że się gniewam.

— I panna Stefcia nie chce już ze mną rozmawiać?

— Rozumie się, że nie.

— No, to niech panna Stefcia weźmie jeszcze kawałek mięsa.

— Nie chcę; dziękuję bardzo… Doprawdy, co się z panem zrobiło? Taki pan jakiś dziwny.

— A pani nie pamięta, że ja zawsze byłem taki jakiś dziwny?

— Ale dziś pan taki jakiś zamyślony, zamiast się cieszyć.

— A dlaczego to panna Stefcia każe mi się cieszyć?

— Niby pan nie wie. Przecież to pana siostry zaręczyny.

— Ale przecież moja siostra nie dziś się zaręczyła.

— Ale to są oficjalne zaręczyny.

— No, kiedy to są oficjalne zaręczyny, to niech panna Stefcia weźmie jeszcze łyżeczkę kompotu.

— Niech mnie pan przestanie nazywać ciągle panną Stefcią.

— A dlaczego ja nie mam nazywać panny Stefci panną Stefcią?

— Bo nie mam dwunastu lat.

— A ile panna Stefcia ma lat?

— Ile mam, to mam.

— Więc jakże ja mam nazywać pannę Stefcię, kiedy panna Stefcia, ile ma, to ma, lat.

— Proszę mnie wcale nie nazywać.

(Czuję ogromne zadowolenie z gadania od rzeczy. Żal mi dzieciaka, ale nie mogę inaczej. Jaka to już kobieta).

— Naprawdę, taka jestem zła na pana. Tyle czasu nie widzieliśmy się. Tyle pan podróżował, tyle pan widział.

— To ja mam opowiedzieć wszystko, co widziałem?

— Myślę, że to byłoby ciekawsze niż takie bajanie.

— Kiedy ja nie mogę wszystkiego opowiedzieć.

— Ciekawa jestem bardzo, dlaczego?

— Boby się pani mama na mnie gniewała.

— O, niech się pan nie obawia.

— To mama by się nie gniewała?

— Panu się ciągle zdaje, że jestem dzieckiem. A pan to niby taki dojrzały człowiek.

— Rozumie się, że jestem dojrzały.

— Ciekawam bardzo, dlaczego?

— No, bo ja mam już wąsy, a panna Stefcia nie ma jeszcze wąsów.

— To chyba.

— Bo ja palę papierosy, a panna Stefcia nie pali papierosów.

— Jakbym chciała, tobym paliła.

— A panna Stefcia nie chce?

— Nie chcę.

— No, to niech panna Stefcia weźmie bardzo dużo lodów. A potem będziemy pili wino szampańskie.

— Ale pan tyle już pił.

— Muszę pić, bo to są przecież oficjalne zaręczyny siostry.

— A pan powie toast?

— Pan nie powie toastu.

— A jak ja pana poproszę?

— To także nie powiem.

— A jak ja pana bardzo poproszę?

— To panna Stefcia umie bardzo prosić? A jak to się bardzo prosi?

— Jaki pan niedobry.

(Rozkosznie zepsuty dzieciak. Tak mało wie, a tak wiele przeczuwa).

— Czy pani umie flirtować?

— Niech pan nie nalewa, bo nie będę piła.

— To pani tak kocha Jadzię; to pani tak dobrze życzy mojej siostrze? Bardzo ładnie… O, widzi pani, mama patrzy na panią i kiwa głową. Mama pozwala.

— Nie potrzebuję, żeby mama pozwalała albo nie pozwalała. Jak zechcę, to sama będę piła.

— A pani bardzo mamę kocha?

— O, widzi pan. Niech pan teraz nic nie mówi.

(Pierwszy toast).

— A teraz na pana kolej.

— Ale proszę wypić cały kieliszek.

— A powie pan toast?… Doprawdy, że to nieładnie: wszyscy wiedzą, że pan jest poeta.

— A czy ja także jestem wielki poeta?

— Nie, mały, uparty i nieznośny. Niech pan nie dolewa… Cicho.

(Drugi toast: nasz lekarz fabryczny).

— Czego się pan śmieje?

— Bo bardzo lubię pannę Stefcię i tak się z tego cieszę.

— Jest z czego.

— I tak mi okrutnie wesoło, że aż strach.

100

— Bo mnie wcale.

101

— To panna Stefcia smutna? Biedna panna Stefcia.

102

— Bardzo proszę. Mówiłam, że pan za wiele pije.

103

(Trzeci toast).

104

— O, widzi pani — teraz za gospodarzy. To zupełnie co innego. Teraz trzeba już wypić calutki kieliszek.

105

— Więc pan nic nie powie? Bo zaraz wstaną.

106

— Kiedy teraz już nie mam o czym. Jak pani bardzo chce, to powiem taki toast, żeby się cały świat mył naszymi mydłami i perfumował naszymi perfumami. To pani tatuś i mój tatuś zarobią bardzo dużo pieniędzy. Dobrze?

107

— Fe! jaki pan nieznośny.

108

— No widzi pani: fe!

109

— Niech się pan odsunie. Patrzą na nas.

110

— A gdyby nie patrzyli?…

111

Wstajemy.

112

Ogólne wrażenie:

113

Ptaszyno mała, jesteś urocza ze swą wstążeczką białą w czarnych włosach i swymi błękitnymi oczętami, patrzącymi z niezdrowym zaciekawieniem na świat przeczuwany; z policzkami zarumienionymi drganiem nieznanych żądz.

114

Całowałbym, całował, całował — bez opamiętania.

II

115

MieszczaninMama Stefci:

116

— Cóż, panie Januszu? Jakże moja córa? Gąsiątko jeszcze? Nic nie spoważniała… Obserwowałam was (was — z naciskiem). Zdaje mi się, że pan pokpiwał z niej trochę. Straszny to dzieciak. Pan jej rok cały nie widział?

117

— Panna Stefania bardzo spoważniała.

118

— O, bo pan ogromnie się zmienił. Nic dziwnego: zagranica szalenie kształci. Ja wszystko zawdzięczam zagranicy.

119

— ?

120

— Cóż pan zamierza dalej czynić?

121

— Jak dotychczas, nie wiem jeszcze.

122

— Burzy się pan? Tak, ja rozumiem młodych.

123

— ?

124

— Długo pan bawił w Wiedniu?

125

— Tydzień.

126

— Cudowne miasto. Zwiedzał pan galerie, muzea? Ile razy przejeżdżam, zawsze muszę się zatrzymać. Ale pan pędził dalej. Rozumiem młodych.

127

— ?

128

— Ach, pan bawił dłuższy czas w Krakowie… Poznał pan tak zwaną Młodą Polskę [2].

129

— Niekoniecznie.

130

— Prawda, pan taki nietowarzyski… Czy pan sądzi, że z tego się coś wykluje?

131

— Owszem, bardzo być może.

132

— Ale nie Mickiewicz i nie Słowacki… Jakże Warszawa? — Czy pan ma zamiar pozostać już w kraju?

133

— W tej chwili sam nie wiem jeszcze.

134

— Tak. Po zagranicy trudno się przyzwyczaić do Warszawy. Choć z drugiej znów strony, ciągnie rodzina, stosunki. Jak to mówi przysłowie: wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej… Sądzę, że pan znów będzie u nas częstym gościem…

135

Poczekaj, babo — ze swoim: „rozumiem młodych”; — będziesz siedziała w powieści, i to na honorowym miejscu. Tylko twego starego trzeba zmienić.

III

136

— Cóż, poeto, myśleliśmy, że nam palniesz mówkę? Ja, stary, musiałem gadać za was, młodych. I to, panie, młodzież — młodzież z dyplomami, uniwersytetami, zagranicami, lichami. Wstyd!

137

(„Jowialnie”).

138

— Cóż robić? Takie teraz czasy.

139

— Czasy, nie czasy, tylko młodzież diabła warta. Nie czasy robią ludzi, ale ludzie — czasy… Cóż? nawłóczyliśmy się, a teraz znowu do orki? Ja tam pana zawsze broniłem. Cóż to złego, że sobie młody zrobił wakacje? Niech papa trząśnie workiem.

140

Klepie mnie po ramieniu.

141

— No co? Nie pogadasz pan ze starym przyjacielem? Jakoś głupio w rodzinie po rocznym fiu! fiu!… Ha, ha, ha, ha — co?

142

— Myli się pan. Ciepło rodzinne bardzo mile mnie grzeje.

143

— A grzeje, grzeje… Oj! filut z pana. Wiem ja coś o tym. No, chodźmy na cygarko.

144

I on rozumie młodych.

IV

145

Pan doktór:

146

— Cóż, kolego, jako syn marnotrawny powracacie na łono medycyny?

147

— Być może.

148

— Nie — może, a musi i powinno.

149

— Chyba na brak lekarzy pan doktór nie ma powodu się żalić.

150

(Myśli sobie: poczekaj, smarkaczu, dam ja ci za to).

151

— Ha, powołanych dużo, ale wybranych mało. Ale po zapale, z jakim mimo protestów ojca wziął się kolega do naszej biednej medycyny — należałoby się spodziewać, że nasza biedna medycyna zyska w koledze jeśli nie fundament, to choć filar.

152

(I pojednawczo).

153

— Nie macie pojęcia, co tu teraz chorób. Bronchitis [3], pneumonia [4], tyfus [5]. Aż strach pomyśleć… Tak. Poezja i medycyna nie dadzą się połączyć żadną miarą. Tu trzeba pracować, pracować i jeszcze raz pracować. Nie ma czasu na marzenia. Zobaczycie sami: niewdzięczny zawód.

154

(Wwąchuje się w dym cygara — cynicznie wytworny).

V

155

— MieszczaninBójcie się Boga. Panny w salonie, a młodzież i kochany gospodarz junior siedzą tu sobie w najlepsze… No, powiedz no pan kilka świeżych zagranicznych anegdotek — i jazda do panien. No, gadaj pan… prędzej.

156

— Zaraz. Muszę sobie przypomnieć.

157

— Otóż to. Takich rzeczy nie wolno zapominać. Ja w pańskim wieku miałem do tego specjalny notesik. Nie radzę panu, co prawda, bo po ślubie, licho wie jak — dostał się do rąk mojej żony. Miałem ja za swoje. No, jazda, młodzi. Panie mecenasie, panowie, siadamy? — Jeżeli dziś przegram, to, jak Boga kocham, kart już do rąk nie wezmę. Wczoraj dostałem tak w główkę, że proszę siadać. Trzydzieści rubli bez małych kopiejek diabli wzięli. Cały ten tydzień. Panowie, prędzej, bo czasu szkoda.

VI

158

— A ty, smyku, dlaczego jeszcze nie śpisz?

159

— Prosiłam Jadzi, żeby poprosiła mamy, i mama mi pozwoliła. Jutro i tak nie pójdę na pensję.

160

— A pałek masz dużo?

161

— A jakże — pałek. Żeby nie ta Żydówa Zilberhornówna, tobym była pierwsza. Ale mama wzięła mi znów Szwabkę, i ona zjedzie ze swojego pierwszego miejsca… Słuchaj, Janek: prawda, że ty znowu wstąpisz na uniwersytet? Tatuś zapłacił wpis, bo pisali w kurierze, że drugoroczni muszą zaraz płacić, bo ich wyrzucają inaczej.

162

— A ty skąd wiesz o tym wszystkim?

163

— Bo ja bym okropnie chciała, żebyś znowu włożył mundur. Tak ci paskudnie w tym ubraniu.

164

Nie chce mi się już pisać.

165

Po rocznym oddaleniu wszystko żywiej wpada mi w oczy.

166

Jacy oni niesmaczni i obcy.

167

Nie wiem jeszcze, co to ma być, ale chciałbym ich tak trochę pokąsać, wydrwić, odebrać im tę pewność siebie i strącić uśmiech bezmyślnego zadowolenia.

168

A naprawdę chwilami tęskniłem za nimi — tam.

169

Znów ten sam pokój, ten mój pokój.

170

Ciekaw jestem, kto zacz ów pan narzeczony.

171

Chciałbym, żeby Jadzi było dobrze.

172

A ja? — Znów? — A potem, w nagrodę — Stefa.

173

Tfu, tfu, tfu! Spać mi się chce. Znużyła mnie podróż i — to tam wszystko.

Dusza moja ziewa

174

Nuda, Mieszczanin, OjciecOjciec miał dziś ze mną „poważną” rozmowę. Wszedł. Mina stanowcza, ale jeszcze niegroźna. Usiadł na krześle.

175

Usiadłem na krześle na oklep, wsparłem ręce na poręczy, na rękach oparłem brodę — i czekam.

176

Milczenie.

177

Wydobywam z bocznej kieszeni papierośnicę, powoli ją otwieram; wyjmuję i zapalam papierosa.

Zagajenie:

— Wpis zapłaciłem.

— Szkoda wielka.

Długa chwila milczenia.

182

— Co masz zamiar robić?

183

— Nie wiem jeszcze…

184

— Za granicę już nie pojedziesz.

185

— I nie pragnę wcale.

186

Jeszcze dłuższa chwila milczenia.

187

— Masz lat dwadzieścia trzy…

188

— I miesięcy pięć.

189

— Ja w twoim wieku…

190

— Od siedmiu lat sam na siebie pracowałem — wiem o tym.

191

Długie, ponure milczenie.

192

— Jesteś… pasożytem.

193

— I gorzej jeszcze. Pasożyt tylko się karmi na koszt swego gospodarza, a ja się jeszcze ubieram, jeżdżę za granicę i szukam rozrywek…

194

— Widzę, że nieźle spędziłeś ten roczek.

195

— Niekoniecznie dobrze.

196

— Bo nie rozjaśniło ci się w głowie za tą granicą.

197

— Widocznie za długo żyłem w ciemności.

198

— Aha — filozofia.

199

— Nie lubię, gdy kto używa wyrazów, których nie rozumie.

200

Pauza. Burza wisi w powietrzu.

201

Ziewam.

202

— Wiesz: wolałbym cię widzieć ostatnim łajdakiem niż takim niezdecydowanym błaznem.

203

— Tylko marny i nieuczciwy lekarz woli ciężkie i nieuleczalne cierpienie, byle mu to ułatwiło postawienie diagnozy.

204

Cisza.

205

— Widzę, że ci się zupełnie przewróciło w głowie…

206

— Bez najmniejszego wątpienia.

207

— Z lenistwa, z braku obowiązku, z dobrego bytu.

208

— Ojciec ma zupełną słuszność…

209

— Powiedz mi, czego ty chcesz?

210

— Chcę wiedzieć przede wszystkim, czego ojciec chce ode mnie.

211

— Chcę, żebyś był człowiekiem.

212

— Po co?

213

Ojciec wstaje z krzesła i chodzi po pokoju.

214

— Wstyd mi przynosisz.

215

— Wobec kogo?

216

— Wobec wszystkich.

217

— A kto są ci wszyscy?

218

— Ci wszyscy to są ludzie.

219

— A co znaczy: być człowiekiem?

220

Ojciec staje przy oknie i bębni w szybę.

221

— Bo jeżeli być człowiekiem znaczy zarabiać ileś tysięcy rubli rocznie, ożenić się, mieć dzieci, wychować dzieci na pasożytów, a gdy te dzieci pytają w swoim czasie, co znaczy być człowiekiem — zamiast odpowiedzi bębnić w szybę — to takie człowieczeństwo ani trochę mnie nie pociąga.

222

— A czym jest twoje człowieczeństwo?

223

— Nie wiem i szukam.

224

— Aha. Chcesz być mądrzejszy od milionów ludzi?

225

— Czy jest w tym coś złego? Gdyby ktoś jeden nie chciał być mądrzejszy od milionów innych i nie zaczął wyrabiać mydła z gliceryną, toby nie istniały wcale na świecie glicerynowe mydła.

226

— …Te mydła glicerynowe dają ci jeść i pić; mydła glicerynowe ciebie wychowały — rozumiesz?!…

227

— Mydła wychowały mnie widocznie źle, kiedy ojciec jest ze mnie niezadowolony.

228

Atmosfera ciężka, jak paka mydeł.

229

— Tak dalej nie będzie!

230

— I ja tego pragnę…

231

— Chciałeś być doktorem, pozwoliłem ci być doktorem; chciałeś być nagle filozofem, pozwoliłem ci być filozofem; chciałeś być zagranicznym chemikiem, wysłałem cię, dokąd chciałeś. Ale jeżeli chcesz być nieukiem i błaznem, to bądź sobie bez mojej pomocy.

232

— Ja właśnie nie chcę być błaznem.

233

— Ale nim jesteś!

234

— Ależ zapewniam ojca, że ojciec się myli. Doprawdy, ojciec się myli…

235

La bonne papa[6] trzasnęła drzwiami i wyszła.

236

Ojciec przemawiał do rozumu, matka — do serca.

237

— Swoim postępowaniem zabijasz ojca.

238

Nie odpowiadam.

239

— Czy ty naprawdę straciłeś dla nas zupełnie serce? Cośmy ci złego zrobili? Miałeś wszystko, czegoś chciał. Przecież niczego ci nie brakowało. Powiedz: może naprawdę — może my nie wiemy. Przecież widzisz, że się staramy, żeby wam dogodzić; przecież my nic innego nie robimy, tylko o was myślimy. Ojciec chciał, żebyś był chemikiem. Nie, to nie. Bądź sobie doktorem… Słuchaj, Janku — jeżeli ci ojciec powiedział coś takiego, to nie powinieneś mu brać za złe. Zawsze mężczyzna jest bardziej prędki. Skąd ty możesz wiedzieć, jakie on ma kłopoty i zmartwienia? Ty niby taki psycholog, powinieneś to rozumieć… On nie powie, bo tacy ludzie, co wszystko zawdzięczają własnej pracy, są skryci i zamknięci w sobie. Ty tego nie możesz rozumieć, boś ty się wychował w zupełnie innych warunkach. Ty wszystko bierzesz po swojemu… Może ty naprawdę więcej wiesz i więcej umiesz. Ojciec nie miał czasu ani tyle czytać, ani tyle pracować nad sobą. Pomyśl tylko, jak on musi cierpieć, jak widzi, że ty mu się marnujesz… Straciłeś rok — no dobrze. Ale teraz powinieneś znowu wziąć się do pracy.

240

Chwila milczenia.

241

— I żebyś był jakiś niezdolny albo chorowity — no, to trudno. Ale tak: wiesz, jak to ludzie umieją wszystko, szczególniej, jak się komu lepiej powodzi. Tacy zaraz kontenci. A kto dziecku lepiej życzy niż rodzice?

242

Pauza.

243

— Ja nie rozumiem, skąd nagle takie zniechęcenie… Ja nie chcę, żebyś od razu coś postanowił. Teraz zajęci jesteśmy Jadzią. Pomyśl sobie jeszcze; tylko cię proszę: oszczędzaj ojca. Bo powinieneś rozumieć, że on nie tylko do ciebie należy i jakby mu się, broń Boże, coś przez ciebie stało, to jesteś przed nami wszystkimi odpowiedzialny.

244

Pocałunek serdeczny, macierzyński, i znów wir myśli.

245

Przypomniał mi się wiersz, bardzo gdzieś dawno czytany:

246

Leży lew w klatce. Za chwilę rozpocznie się przedstawienie. W uszach króla pustyni brzmią poszumy jego wolnej ojczyzny. Oto wytaczają klatkę na arenę. Do klatki wchodzi pogromca. Lew wita go rykiem, opiera się jego rozkazom — pełen nienawiści i buntu. Ale pogromca błyska w powietrzu stalowymi końcami kańczuga. Chwilę krótką patrzą sobie groźnie w oczy. Lew cofa się w głąb klatki, jeży grzywę, groźnie przykuca — i na dane hasło…

247

Hop! i przez kijek przeskoczył.

248

Czy istnieją specjalne mikroby, które zabijają wolę, a lęgną się w atmosferze niewoli?

249

Nie koniec jeszcze.

250

Rozmowa z panem Andrzejem, mecenasem, Jadwigi panny narzeczonym, rodziców moich przyszłym zięciem, a moim niezadługo szwagrem.

251

Wyciągnął mnie na „kawalerski” kieliszek.

252

— Panie Janie, pragnąłbym z panem pomówić, ale się obawiam, aby pan nie sądził, że czynię to z polecenia lub za namową rodziców… Nie… Ja mam dla was wszystkich bardzo wiele życzliwości i przykro mi, że bez ważnego powodu dręczycie się wzajemnie.

253

— ?

254

— Idzie o to, że — o ile się nie mylę — pan chce się poświęcić dziennikarstwu… Panie Janie, co to jest u nas dziennikarstwo?

255

— Są tacy, którzy zarabiają po kilka tysięcy rubli rocznie.

256

— No tak, ale to są wyjątki.

257

— Czemu ja właśnie nie mam być takim wyjątkiem?

258

— Pan jest za wielkim idealistą. To przeszkadza.

259

— Nie tylko w dziennikarstwie.

260

— I przy tym pan się w ten sposób wykoleja.

261

— Proszę pana, o ile ani myślę zostać dziennikarzem, o tyle całą duszą pragnę się wykoleić.

262

Ogromne zdziwienie.

263

Ząb mnie boli; jestem wściekły.

264

Przyszedł mi na myśl początek powieści: taki miły, dobrze wychowany, posłuszny i wierny pudel — budzi się nagle z upodlenia i gryzie…

265

Doznaję wrażenia po tych dwóch dniach przeżytych na łonie rodziny — jakbym je przespał w kurzu i spiekocie; — aż oczy palą, w gardle zasycha i jakoś brudno w całej istocie.

266

Iść w ślady dziadka i w łeb sobie palnąć? Gotowi pomyśleć, żem się zakochał nieszczęśliwie w szwajcarskiej krowie…

267

Ilekroć wpadnie mi w rękę nudna powieść, rzucam ją bez skrupułów w piec albo na piec i nie czytam dalej. A przecież tak nudnej książki, jak moje życie — nie spotkałem jeszcze. Takie rozpaczliwe ubóstwo treści.

268

I czytam to życie, jak się czyta arkusz powieści znalezionej w szalecie, pozostawionej tam przez poprzednika. Nie znam autora ani tytułu, ani początku; bohaterowie mnie nie zajmują, a końca się nigdy nie dowiem.

269

I mdli, oddechu brak — i dusza ziewa.

270

Zapewne przez tydzień będzie dyplomatyczna cisza.

Bez nadziei

271

Za dawnych czasów ojciec przeklinał marnotrawnego syna, nakazywał hajdukowi [7] wyliczyć mu pięćdziesiąt batów i wyrzucał na cztery wiatry. A dzisiaj mniej poetycznie — tylko z nim nie rozmawia, zamyka worek — i na tym koniec.

272

Bo też i syn marnotrawny nie bywa dziś „skończonym łajdakiem”, tylko „niezdecydowanym błaznem”. To nawet było wcale dowcipnie powiedziane…

273

Wstałem o godzinie jedenastej. Ojciec na mieście, mała na pensji, mama z Jadzią w magazynie konfekcji (wstrętny wyraz!).

274

Chodziłem po mieszkaniu.

275

Ani jednego sprzętu z tradycją, ani jednego przedmiotu ze związanym z nim jasnym wspomnieniem. Takie sobie pyszałkowate mieszkanie kapitalisty, fabrykanta, który powoli się dorabiał, kupował, co w danej chwili było modne, a stare meble zastępował nowymi.

276

Na meblach stołowego pokoju uczyłem się słówek francuskich z mademoiselle Jeanne.

277

Duszno mi w tym obszernym, codziennie przewietrzanym i zaopatrzonym w wentylatory ulepszone, mieszkaniu.

278

Taka nuda beznadziejna, jak pukanie palcem w szybę…

279

Byłem u Adeli. Ani słowa o niedawnej przeszłości. Ani chwili zakłopotania.

280

Ucharakteryzowała się na szanującą się żonę statecznego męża.

281

„Co robiłem przez ten rok? Czy pisałem?”

282

— Nic nie pisałem.

283

Uśmiechnęła się. Uśmiech pogardliwy miał oznaczać, że spodziewała się tej odpowiedzi. Naiwną była: wierzyła, że powrócę w promieniach sławy, aby ją unieść za sobą w podniebia. Rozumie dziś już, że jestem tylko rozkapryszonym synkiem bogatego papusia, a nie orłem.

284

Przyszedł mąż, całował się ze mną, pytał, dlaczego w początkach tylko przysyłałem mu takie dowcipne pocztówki, a potem przestałem. Pokazywał albumy z pocztówkami.

285

— Prawda, że ładny zbiorek?

286

— Bardzo ładny.

287

Prosił, żebym został na obiedzie. Wolałem, niż wracać do domu.

288

Nuda beznadziejna, jak album z dowcipnymi pocztówkami.

289

Chodzę po ulicy.

290

Ludzie snują się. Każdy z nich ma jakiś cel urojony, złudzenie celu. Żaden nie zdaje sobie jasno sprawy, że on jest zupełnie niepotrzebny.

291

Do Adeli nie pójdę więcej. Niech będzie cnotliwa.

292

Spotkałem Władka i spiesznie go pożegnałem. Ma tyle spraw do załatwienia, tyle ważnych i różnolitych spraw — tak zajęty, tak pracuje.

293

Kondycja ludzkaBajecznie się to wszystko trzyma kupy…

294

Sklep obok sklepu. Każdy sklep ma swego właściciela, a każdy właściciel ma swoich dostawców i odbiorców, subiektów, kasjerki, służących i praktykantów.

295

Właściciel sklepu albo sam wyrabia towary, albo je sprowadza. W każdym z tych wypadków stara się jak najtaniej kupić i jak najdrożej sprzedać. Różnica — to dochód brutto. Z owego dochodu płaci komorne posiadaczowi placu i domu, opłaca ogłoszenia, patent, gaz, personel.

296

Wśród personelu są ludzie, którzy przez kilkadziesiąt często lat po trzysta kilkadziesiąt razy do roku przychodzą do sklepu o ósmej rano i siedzą wieczór do ósmej lub dłużej — by drożej sprzedać tańszy towar pryncypała.

297

A później, aż do udania się na spoczynek, kształcą się, szukają tanich rozrywek, kochają się, marzą, żenią, płodzą dzieci. Czasem uwodzą szwaczki albo chorują na choroby weneryczne i podczas pauzy obiadowej biegną do lekarza.

298

I ludzi, którzy wiodą taki lub podobny byt, zwany ironicznie życiem, istnieją miliony.

299

(W tramwaju widziałem konduktora, który mi dawał „książeczki” od biletów, gdym był we wstępnej klasie. Dwadzieścia lat jest konduktorem tramwajowym. To przecież straszne!)

300

A pan pryncypał?

301

Ba, jego synowie kształcą się w domu lub za granicą, chorują na zmodernizowany bajronizm [8], a żona czytuje powieści z „Czytelni dla kobiet” lub inne. Pan pryncypał chodzi z żoną na koncerty do Filharmonii, na kolacje, do teatrów. To dochód — netto.

302

Przechodzę koło naszej „firmy”. Szyby błyszczą, gaz się pali, a w oknie: mydła, perfumy, eliksiry, pomady, szczotki do zębów. Na pierwszym miejscu własne wyroby, dalej — składy główne, jeszcze dalej — obce „wydawnictwa”.

303

To jest handel!…

304

Byłem w „Tygodniku”[9] z ohydnie głupią nowelą:

305

Stary służący z prosektorium ma syna, który kształci się na fryzjera. Wieczorem młody fryzjer wprawia się w czesanie na trupach. Sadza je na fotelu, nagie, blade i nieruchome, zwilża skłębione włosy, fiksatuaruje [10] i czesząc, opowiada nowiny z miasta — dowcipy — zupełnie jak żywym — żeby się wprawić. Jest nastrój.

306

Redaktor przyjmuje przed obiadem. Po co pójdę tam jutro? Aha — sława…

307

Zastawiłem breloki. A te dumania na temat: vanitas vanitatum[11] — wykwitły na gruncie zamkniętej na cztery spusty kasy ojcowskiej. Ale mniejsza — i to jest natchnienie…

308

Byłem w cukierni i czytałem pisma. Przyszło mi na myśl, że to wszystko było nasamprzód pisane, potem żmudnie składane po literze przez zecera, potem poprawiane dwa razy — i to się nazywa naprzód, excelsior[12] — wyżej — ad astra[13]…

309

Czybym ja, u diabła, więcej miał wiedzieć niż inni? A może to głupia, niezręcznie robiona poza?

310

Nudno, aż mdli.

311

A dalej?

312

Kilka dni nie będziemy z papą rozmawiali, potem papa strzeli w moją stronę, ja odpowiem. Będzie burza. Ojciec wyjdzie i trzaśnie drzwiami albo ja trzasnę drzwiami. Wyniosę się na kilka dni do Janka, napiszę wiersz, zacznę powieść — jedno i drugie podrę i wrócę do domu.

313

Synku, synku, synku — hop przez kijek!

314

— Janku, chodź do salonu. Jest Andrzej. Dwa razy się już pytał o ciebie. Tak wygląda, jakbyś go unikał.

315

— Aha: wygląda. Mam do salonu? Już idę.

316

Salon.

317

Lampa, abażur, pianino, firanki, dywany, meble stylowe, na stole Tadeusz[14] nie czytany, w bogatej oprawie, Wojna[15] w teczce — krakowskie wydanie, jakieś widoki, „Rok Polski”[16]. Wszystko lśniące, wytworne.

318

— Więc Zosia nie da mi buzi? Zosia boi się, że jej wąsy urosną? — ciągnie Andrzej.

319

— Wcale nie — odcina się mała.

320

— A dlaczego Zosia nie chce mi dać buzi? Przecież ja jestem teraz Zosi wujaszek.

321

— Ładny mi wujaszek.

322

— Fe, Zosiu, kto tak mówi! — gromi mama.

323

— Bo przecież nie wujaszek, tylko szwagier, bo Jadzia jest moja siostra — broni się mała, mocno zawstydzona.

324

— No, a szwagrowi nie można dać buzi? — ciągnie bardzo dowcipnie Andrzej.

325

— Ale pan dopiero będzie, a nie jest jeszcze.

326

— Wszystko jedno: mnie już panna Zosia może dać buzi, bo ja jestem już staruszek.

327

— A jakże: staruszek.

328

— Rozumie się, że staruszek. Czyż nie, panno Jadwigo?

329

Rozmowa kropka w kropkę w tym samym tonie, w jakim ja prowadziłem ze Stefą. Tylko Zocha ma dopiero dwanaście lat. Drażni mnie ten pan, ten pan narzeczony.

330

Zosia siedzi chwilę jeszcze na fotelu, bujając nogami w powietrzu — zakłopotana. Nagle zrywa się, przybiega do mnie i całuje mnie w usta.

331

— A to kokietka — śmieje się uradowany „mecenas” — jak ona grzecznie dała mi do zrozumienia, do kogo jej buzia należy…

332

Potem rozmawiano o literaturze.

333

Potem przyszedł ojciec, ze mną się nie przywitał — i mówił z Andrzejem o prawie, o podatkach, o rynkach, cłach i ciężarach, o demoralizacji pracowników, niesumienności — i o głupich mrzonkach niedowarzonych młokosów, którym się we łbach poprzewracało.

334

Więc papa ma mnie za socjalistę? Ale może i lepiej wreszcie: postawił diagnozę przynajmniej.

335

Przechodzimy do stołowego pokoju. Zasiadamy. Andrzej stara się wytworzyć serdeczny nastrój, co mu się fatalnie nie udaje. Jest śmieszny. Mama z nim na spółkę pragną mnie gwałtem wciągnąć do rozmowy. Duszno!

336

Wreszcie dają mi spokój…

337

OjciecPrzyglądam się ojcu, jak się patrzy na człowieka dawno nie widzianego lub człowieka, o którym się wiele sprzecznych zdań słyszało — i oto jest przed nami.

338

Widzę każdy najdrobniejszy szczegół jego postaci: znużone oczy, krawat jedwabny, poczernione z lekka wąsy, zmarszczki na czole i nieskazitelnie czysty gors koszuli.

339

Czegoś bezwiednie szukam w tej postaci i znaleźć nie mogę, pytam o coś, na co mi nie daje odpowiedzi.

340

Czemu pan, panie ojcze, jesteś mi tak obcy?

341

Gdy patrzę na pana, widzę przed sobą przemysłowca, który w ruchach i mowie zdradza wiele nieszczerości, widzę takiego niemiłego pana, który jest moim wierzycielem, którego niewypłacalnym dłużnikiem jestem ja.

342

Wiem, że mi pan nie przyślesz komornika, nie zamkniesz mnie do kozy, że mnie pan nie będziesz szykanował. Owszem, cenię pańską grzeczność, może nawet wspaniałomyślność. A mimo to, wybacz pan, wolałbym być dłużny każdemu innemu raczej niż panu.

343

I dlaczego to tak jest?

344

Czemu pan, panie ojcze, jesteś mi tak bardzo obcy?

345

Teraz patrzę mu już prosto w oczy.

Dziecko salonu

346

Ojcze!

347

Byłem wówczas bardzo mały jeszcze. Myślałem, że Bozia bardzo by się gniewała, gdybym wziął ciastko po kryjomu — a gdy się nogami buja, to się diabła kołysze. Lubiłem gryzmolić ołówkiem i ustawiać domki ze starych kart, i oglądać malowanki, i dorabiać wąsy obrazkom, i słuchać bajek o sierotach, macochach i strachach. I dziwiłem się, skąd konie wiedzą, dokąd tatuś kazał dorożkarzowi jechać, że trafiają — i jak starsi umieją odróżnić psa od suczki — i jak się wszyscy umarli mogą pomieścić w niebie. Nie chciałem pić mleka i wcześnie chodzić spać. Mówiłem przy gościach: „Piał kogucik kukuryku”[17], i inne bajeczki — i bardzo bałem się ciemnego pokoju i obcych ludzi.

348

Boście mówili mi, że do obcych nie wolno się zbliżać, bo sprzedają małe dzieci dziadom i do cyrku — że nie wolno nic brać od obcych: ani karmelków, ani wisienek, bo mi nos odpadnie — i że nie wolno nic z ziemi ani w ogrodzie, ani na ulicy podnosić, bo będę miał wszędzie brzydkie, czerwone plamy i krosty.

349

I zdawało mi się, że poza czterema ścianami domu czatuje przyczajona jakaś siła wroga i groźna, złe tajemnicze mroki — a poza wami, wszyscy ludzie-wrogowie, którzy pragną mnie zgubić.

350

Gdy mama dała mi dwa grosze, abym podał dziadkowi — „że on mi nic nie zrobi” — tom się bał i oglądał, czy mama sobie nie pójdzie i mnie nie zostawi samego bezradnego. A gdyście mówili: „zostań tu, będziesz tu miał dużo zabawek i ciasteczek” — tom płakać zaczynał, a wyście się śmiali. Bałem się Boga, was, ludzi — bałem się, tylko bałem — i nie ufałem.

351

Wyszliście wieczorem do teatru. Do niańki przyszedł jakiś człowiek w długich butach; siedział w kuchni w czapce. Począłem płakać: „niech ten chłop sobie idzie”. Kazała mi go przeprosić, pocałować w rękę. Nie chciałem — drżałem. „Jak nie przeprosisz w tej chwili, to zgasimy lampę, pójdziemy sobie, a ty zostaniesz sam. Przyjdzie dziad bez głowy, zatka ci usta, zawiąże, wsadzi w worek i rzuci do wychodka”… Przynieśliście mi z teatru czekoladki i pudełko z obrazkiem. Mama pytała: „dlaczego Janek nie śpi? czy nie płakałeś, Janku? — masz takie oczki czerwone”. — „Nie, mamo” — i cisnąłem do ust jej miękką rękę…

352

Następnego roku otrzymałem spodenki i bonę Francuzkę…

353

W maju miałem zdawać do gimnazjum.

354

Przy gościach deklamowałem Powrót taty[18]. Zbierałem pudełka od cukierków i lekarstw, kasztany w Ogrodzie Saskim i bilety tramwajowe. Lubiłem ciastka, ulęgałki (w tajemnicy), pierniki, orzechy w cukrze, „sachar”[19] (w tajemnicy), chleb świętojański [20], wodę z sokiem i siedzieć w dorożce na dużym siedzeniu. Mówiłem: „jak mamę z duszy kocham” i „kogo ta książka”. Wystawa taniego sklepu zdawała mi się skarbcem Sezamu, złotówka — majątkiem, a imieniny moje — świętem całego świata.

355

Robiłem z Jadzią perfumy ze skórki pomarańczowej. Z „dziewczynami” nie chciałem się bawić, bo beksy. Grałem z uczniami w klasy na marki [21]: Egipt z piramidami lub Kanadę z bobrem. W Rinaldinim [22] stałem przy fortecy, a w palancie [23] byłem „młodszym bachorem”, bo jeszcze ani biegać, ani dobrze piłki podrzucać nie umiałem. W ogrodzie na welocypedzie [24] wstydziłem się już jeździć, uczennice nazywałem: „o gęsi, gęsi idą” — i psułem dziewczynkom kółka, gdy bawiły się w głupiego bąka [25], „Różę od Torunia”[26] i „poszła panna po ziele”[27].

356

Mówiłem: „oliwa nie cebula” i „Was?[28] — Kapusta i kwas” — i „co? — pstro!” — i „dobranoc, pchły na noc, karaluchy pod poduchy, a szczypawki do zabawki”.

357

Wiedziałem, jak napisać zmarzniętą wodę w trzech literach: — lód, i wyschłą trawę w pięciu: — siano — i że funt [29] pierzy jest tak samo ciężki jak i funt ołowiu. Wiedziałem, że „kobyła ma mały bok” — od końca czyta się tak samo — i że jak mówić: „masło, masło, masło” — to wychodzi: słoma, słoma, słoma. Uczyłem się prędko i wyraźnie wymawiać zdanie: „brzmi chrząszcz w trzcinie” — i walczyłem z dzieleniem przez trzy cyfry z próbą.

358

Marzyłem o czapce z gwiazdką, o pasku z klamrą, o bocznej kieszeni, jak u dorosłych, w bluzie i o tylnej przy mundurze… Wierzyłem, że znaleziona podkowa przynosi szczęście, że gdy się w nocy tak obudzić, jakby się spadało — to się rośnie albo Bóg grzechy waży — nie wierzyłem w duchy, ale się ich bałem. Bawiłem się w loteryjkę, w szubienicę [30], cetno i licho [31] i zgaduj zgadula, w którym ręku złota kula. I mówiłem: „no, ściśnij palec” — i siniejąc z bólu, z obojętną miną: „mocniej ściśnij, bo wcale nie boli — tylko nie wolno paznokciami”.

359

Modliłem się, aby umrzeć razem z rodzicami.

360

Wstrząsnął mną widok karmienia wężów gołębiami w zoologicznym ogrodzie i widok tortur figur woskowych w panopticum [32], i — gdy zwariował jeden znajomy tatusia. Boże! jakie to straszne; to pewnie Bóg za grzechy tak karze… Poza tym wierzyłem, że Bóg na to stworzył zwierzęta, żeby je ludzie jedli, ale męczyć zwierząt nie wolno, i że biedne dzieci są nieprzyzwoite — w ogóle wierzyłem we wszystko, co mówili: tatuś, korepetytor, mama i książki z obrazkami…

361

Mieszkaliśmy wówczas na Nowym Świecie.

362

Siedziałem na kanapie w twoim gabinecie, panie ojcze, i czytałem bajkę Andersena [33] o matce, która szukała zmarłego dziecka i oddała swe włosy piękne, zęby i oczy, by znaleźć drogę do śmierci — do dziecka swego. Ty siedziałeś przy biurku i pisałeś. Weszła służąca i coś powiedziała. Po chwili weszła kobieta w chustce, upadła na kolana, całowała cię po rękach i błagała, żebyś przebaczył jej mężowi. — Tę całą skrzynkę on sprzedał za dwa ruble; jakieś złe go kusiło; przecież on nie jest ani złodziejem, ani pijakiem — on ciężko pracuje, tylko złe go skusiło. Dwoje dzieci umarło im przed tygodniem, a trzecie jest chore. — Powiedziałeś, że jej nic już teraz nie możesz pomóc, że nad złodziejami nie masz litości. — Wychodząc, spojrzała na mnie wzrokiem, który zwiastuje nieszczęście. Drżałem przerażony — z bajkami Andersena w ręce. Po raz pierwszy dusza moja z lękiem odskoczyła od ciebie. O! ja bym inaczej postąpił.

363

A był to czas, gdyś był jeszcze dla mnie ideałem, doskonałością bezwzględną. Wszystko mi w tobie imponowało: i to, że masz włosy na rękach i żyły, i to, że wieczorem w łóżku czytujesz kuriery, że masz karty wizytowe, suszkę [34] ciężką marmurową, a nie bibułę na włóczce z pieczątką. Imponowało mi, że zamoczywszy pióro w kałamarzu, zręcznym ruchem strącasz nadmiar atramentu, tak że nigdy kleksa nie zrobisz, że nakręcasz zegary i wiesz, kiedy już dosyć, że gdy idziesz przez ulicę, tylu ludzi ci się kłania, tylu masz znajomych; że otrzymujesz listy z zagranicznymi markami; nosisz binokle, które ci nie spadają z nosa; że palisz cygara i masz tyle szuflad; że nie zawsze zdejmujesz kapelusz przed kościołem…

364

Wsiąkłem dużym kęsem duszy w szkołę. Teraz imponowali mi: przede wszystkim klasowy gospodarz i nauczyciele, potem dopiero ojciec i drugoroczni koledzy, i głównie z wyższych klas uczniowie, którzy umieli dym nosem wypuszczać, dalej, korepetytor, wreszcie — książki z powiastkami, prymus i ostatni uczniowie. Mamę już kochałem; obok mamy był ksiądz, który był dobry i nie stawiał dwójek.

365

Nauczyciel był nadprzyrodzoną istotą. Znaczek zrobiony na książce jego ręką, niebieski ołówek, frak nauczyciela, stopień czerwonym atramentem — wszystko to było jakieś tajemnicze, godne szacunku. Naśladowałem w domu ich sposób mówienia, głos, ruchy.

366

Wiedziałem już, że dziecko rodzi się…, wiedziałem, że nawet ojciec nie zna się na ślepej mapie, nie umiałby odmieniać: hic, haec, hoc[35]; is, ea, id[36]; fero, tuli, latum, ferre[37] lub wyliczyć wyspy we wszystkich częściach świata.

367

W sklepie czasem pytano: „czego pan sobie życzy?”; raz sam wróciłem do domu po jedenastej, dałem stróżowi dziesiątkę za otworzenie bramy i przez kilka dni stróż mi się kłaniał; służąca mówiła: „niech panicz”.

368

Zbierałem stare monety i marki na wykupienie niewolnika, dawałem koledze jedną bułkę ze śniadania, co parę tygodni sprowadzałem zabłąkanego głodnego pieska, któremu mama kazała dać mleka i wyrzucić.

369

Kupiłem czerwony atrament i pisałem swe nazwisko z wielkim zakrętasem po dziesięć razy na każdej stronicy brulionu. Drugoroczni podpisywali nauczycieli i dawali im swoje przezwiska.

370

Na dłoni pisałem trudniejsze nazwy geograficzne, przemieniałem: Kuba, Haiti, Portoryko na — Kuba ma gatki i portki; na bibule notowałem trudniejsze wyrazy z dyktanda, żeby się w domu zapytać korka [38], czy dobrze.

371

W tym czasie kochałem się w jednej dziewczynce ze ślizgawki i przez dni kilka w Lucynce, która miała wtedy lat ośm i deklamowała w ogródku na Foksalu, i ojciec ją potem hipnotyzował.

372

Wierzyłem w feralne dnie i w to, że grosik, kamyk, bluza, wyjście z domu prawą lub lewą nogą lub wiadro wody — przynoszą szczęście lub nieszczęście, że za jedno pociągnięcie papierosa Bóg karze dwójką z dyktanda albo wierszy.

373

Chodziłem oglądać z kolegami trupy w kaplicach, czytałem w kurierze wszystkie wiadomości o zbrodniach, żywcem pochowanych, Kubach Rozpruwaczach [39] i lunatykach — i nakrywałem się wieczorem kołdrą na głowę. Sadziłem w doniczkach pestki od daktyli i pomarańczy; rzadko co wyrosło, a jak wyrosło, to zwiędło. Wycinałem ramki laubzegą [40] i marzyłem o basenie z rybkami, ślimakami i morskimi roślinami.

374

Lubiłem gry towarzyskie: pierścionek, dukat, lub: imię męskie, imię żeńskie, gdzie byli, co robili, co na to świat powiedział. Czasem wychodziło bardzo dowcipnie: Władzio i Mania w naparstku kichali; świat powiedział, że to grzech. Na prima aprilis mówiło się: „masz nos zawalany atramentem”, „o, bluza ci się podarła”. W tłusty czwartek drugoroczni rysowali na tablicy pączki. W śmigus oblewałem kolońską wodą Jadzię, kucharkę i służącę. Wiosną grałem w „zielone” na „fundę”[41]: chałwę, makagigi [42], miętówki i sachar.

375

Wówczas to siedziałem trzy godziny w kozie, bo byłem dyżurnym i nie chciałem wydać kolegów, którzy coś przewinili. „Sami powinni się byli przyznać” — twierdziłeś wtedy, panie ojcze. Ale prawdziwa burza wówczas dopiero powstała, gdym przyniósł trójkę ze sprawowania za kwartał. Groziłeś rózgami i oddaniem mnie do szewca. A wiedziałeś, że nie mogłem być lizuchem, żeby potem ciągle mi mówili: „No idź, polizuchuj się; prędzej, ja ci każę iść”. Skrzywdziłeś mnie pan, panie ojcze. Widzisz? Jeszcze pamiętam…

376

Nie bawiła mnie już proca ani palant, ani czwórki z tłumaczeń; nie brałem udziału w bitwach na podwórzu podczas pauzy. Czytałem Kraszewskiego [43], nowelki (po kryjomu) i Ogniem i mieczem (otwarcie). Próbowałem pisać wiersze i urządzić własny dzwonek elektryczny. Przed każdymi dłuższymi świętami postanawiałem od nowego kwartału już dobrze się uczyć: powtórzyć, dopełnić, układałem plany, po ile stronic dziennie powtarzać, ile rozwiązać zadań — i kończyło się na planach.

377

Chciałem być aktorem, poetą, księdzem, wodzem, podróżnikiem, chemikiem, adwokatem, Kmicicem — co dni kilka kochałem się w innej ze spotykanych w drodze do szkoły pensjonarek i rwałem listki: „kocha, lubi, szanuje, nie chce, nie dba, żartuje” albo „napluje”. A przede wszystkim chciałem już być dorosłym… być — sobą.

378

Byłem ci już, panie ojcze, zupełnie obcy.

379

„Czcij ojca twego i matkę twoją”.

380

— Przez co się czci ojca i matkę?

381

— Przez miłość, uszanowanie i posłuszeństwo.

382

Więc grzeszny byłem i żałowałem za grzechy.

383

— Iloraki jest żal?

384

— Żal jest dwojaki: doskonały i mniej doskonały.

385

— Co to jest żal doskonały?

386

— Żal doskonały jest to obrzydzenie sobie grzechów pochodzące jedynie z miłości Pana Boga.

387

— Co to jest żal mniej doskonały?

388

— Żal mniej doskonały jest to obrzydzenie sobie grzechów pochodzące z obawy utraty nieba lub zasłużenia na piekło, ale już z mniejszą miłością Pana Boga.

389

Żal mój był mniej doskonały: obawiałem się utraty nieba lub promocji.

390

Zauważyłem, że po każdej zapomnianej rano modlitwie, ukradkiem wypalonym papierosie albo nierozmyślnie złamanym poście — następowała kara w postaci dwójki — i podziwiałem czujność i sprawiedliwość.

391

Im bliżej egzaminów, tym dłuższe i gorętsze pacierze. Bo na zielonym suknie stołu leżały pytania, gorąco pożądane, obojętne lub pytania fatalne, złowieszcze. „Boże! już nigdy nie będę”. I ręka drżała, przed oczyma biegały ciemne plamy, dech zamierał, serce kurczyło się w trwożnym oczekiwaniu: czy Bóg pomoże?…

392

Bolek i Franek Tomczyńscy, Stasiek Żabicki („Żaba”) i ja — postanowiliśmy urządzić pieszą wycieczkę, jeżeli wszystko pójdzie dobrze. I przeszliśmy nawet bez poprawki. Na przyszły rok usiądziemy razem: Franek z Bolkiem na trzeciej, a my na czwartej; bo oni lepiej robili zadania, a my wspomagać ich będziemy łaciną — więc viribus unitis[44], razem, nie damy się.

393

Zezwoliliście na jednodniową pieszą wycieczkę do Wilanowa. Ale nazajutrz zmieniłeś, ojcze, zdanie: zabroniłeś. Nie mogłem ich nawet uprzedzić. Po południu chcieliście wziąć mnie w Aleje. Uparłem się i zostałem w domu — sam, przy oknie, z żalem i gniewem bezsilnym i wrogim — w duszy.

394

Prawda, że to drobiazg? A jednak pamiętam…

395

Spętaliście mi czyny, ale myśli bujały swobodnie. Bo troskliwość wasza nie sięgała aż tak głęboko, bo nie zagłębialiście się nigdy bardziej niż w jamę ustną: czy jem — i muszlę uszną: czy czysta.

396

Już nie odgadywałem szarad w kurierze. Marzyłem o innej, większej sławie.

397

— Cicho, Jadziu, nie przeszkadzaj, bo Janek się uczy.

398

A Janek pod gramatyką grecką miał powieść, na policzkach — rumieńce, w oczach — iskry lub łzy, a w duszy — burzę: zapał, obawę, ból i wyrzuty sumienia…

399

Przyszła miłość śnieżnobiała i nauczyła czuć i marzyć. Z nią mieszkam w latarni morskiej i pracuję nad latającą maszyną lub perpetuum mobile[45]. Matka jej umarła na suchoty; znajduję lekarstwo przeciw suchotom i nazywam jej imieniem: Anieli, Anielki mojej.

400

Pisałem listy do pisarzy: — do Belmonta [46]:

401

„Panie! Czytałem twoje arcydzieło: W wieku nerwowym. Boże! Jakie to arcydzieło…”

402

Do Choińskiego [47]:

403

„Pan, taki sławny i taki wielki, będzie się śmiał z listu sztubaka. Ale przecież Stłumione iskry to takie potężne dzieło. Och! jak pan zna duszę ludzką” — itd.

404

I listów nie wysyłałem, bo balem się, że są śmieszne, że drwić z nich będą, jak drwią moi najbliżsi ze mnie, z mej ukrywanej miłości, marzeń i wątpliwości moich.

405

— O, widzisz, to jest taka.

406

— A po czym ty poznajesz?

407

— To od razu można poznać… Nie wierzysz, to stańmy: zobaczysz, że od rogu znowu zawróci.

408

I zawracała od rogu.

409

I na to się pozwala?… To przecież straszne, tego być nie powinno.

410

Smutny snułem się po mieszkaniu: dowiedziałem się, że stryj wyjeżdża na Kaukaz. Więc i Aniela pojedzie i może nigdy jej nie zobaczę. Stanąłem przy oknie w salonie i patrzyłem na chmury, i wiersz układałem. Drzwi do gabinetu twego były uchylone. Głośno się śmiałeś, panie ojcze, głośno i serdecznie, z dowcipów, które przywiózł pan Antoni z ostatniej podróży. Słyszałem wszystkie anegdoty, które opowiadaliście sobie wzajemnie. Jedną najlepiej pamiętam:

411

„Pewien ojciec miał dwie córki i tak bał się o ich cnotę, że kupił dwa kosze, które przewiesił przez ramię i wsadził w nie obie córki, i nosił przez lat osiemnaście. Zgłosił się młodzieniec i powiada: »daj mi jedną z córek, tylko musisz zaręczyć, że jest niewinna«. Stary poskrobał się w głowę. »Widzisz, za tę, która siedziała w przednim koszu, to ręczę, ale za tę, co w tylnym koszu — to nie, bo jej nie miałem ciągle na oku«”.

412

Były i gorsze. A potem sądy i komentarze.

413

Czy pamiętasz, z jakim wyrzutem bolesnym patrzyłem wówczas na ciebie, panie ojcze — podczas kolacji na cześć pana Antoniego wydanej; leguminę orzechową z kremem jedliśmy dnia tego…

414

Przed modlitwą stale teraz mówiłem „modlitwę o dar modlitwy”.

415

„Panie mój! z pokorą idę przed Ciebie prosić Cię o największą dla człowieka łaskę, o dar szczerej a żarliwej modlitwy… Niechaj mi przy modlitwie znika z oczu i z myśli wszystko, co nie jest Tobą; niech żadne roztargnienie mnie od Ciebie nie odrywa… O, naucz mnie, Panie, modlić się do Ciebie z nadzieją i wiarą”.

416

I to długi czas pomagało.

417

Przestałem czytać powieści na czas pewien.

418

W klasie byli tacy, którzy już… Jeden miał pojedynek o pannę.

419

Dlaczego są choroby dziedziczne?…

420

A my ze Stachem mieliśmy wstąpić do seminarium: on zaraz, a ja po skończeniu uniwersytetu. Będziemy mieli kazania dla prostytutek; będziemy razem je pisali. Mieliśmy plan: że mężczyźni je krzywdzą, że one nie tylko duszę, ale i zdrowie rujnują — to będzie dla nich bardziej zrozumiałe, bo w duszę mogą nie wierzyć.

421

Nasze reformy: za uwiedzenie — kara śmierci. Chorym nie wolno się żenić. Zamiast wódki — pieniądze na biednych. Instytucja sprawdzania talentów: czy do malarstwa, czy do poezji, czy do muzyki? Zamiast wojska — wielkie warsztaty.

422

Dla wzmocnienia w sobie woli piliśmy herbatę, bez cukru i w ogóle — żadnych łakoci. Będziemy jaroszami, bo ksiądz nie powinien jeść mięsa.

423

Uczyłem syna stróża czytania. Chłopiec był pojętny; widziałem w nim przyszłą chwałę narodu. Lekcje trwały dwa tygodnie. Jadzia skarżyła się na ból głowy. Doktór powiedział, że to będzie odra.

424

— Czy nie mógł przynieść zarazy chłopiec stróża?

425

— Owszem, mógł. Mieszkanie stróża to siedlisko zarazy dla całego domu.

426

— Słyszysz, Janek, co pan doktór mówi?

427

Tak skończyły się moje lekcje…

428

Czy wy pamiętacie to wszystko?

429

Nie!

Wróżba

430

Dwoje oczu wielkich, czarnych, uparcie nieruchomych i smutnych. Wargi drżące w kurczowym półuśmiechu. Nad białym czołem koroną żałobną włosy bujne. Głos cichy, monotonny. Lituję się nad tobą, mój pięknie odziany, mój syty, mój urodziwy młodzianie. Widzę twą przeszłość i czytam przyszłość.

431

Mgła wilgotna i chłodna, opary zgniłe, trujące, a po kolana błoto — i grzęźniesz. Nie masz sił, aby się wyrwać, nie masz odwagi, by wołać o pomoc. Pomarszczona jest dusza twoja, a czoło gładkie — i płakać zapomniałeś. Za wiele we własną, za mało w ludzi patrzysz duszę; nie odnajdujesz we własnej duszy ani przeszłości, ani przyszłości, ani cech wspólnych dla wszystkich dusz. Za wiele wiesz, aby wierzyć, za mało, aby wiarę utraconą odzyskać, a nie wierzyć i kochać nie umiesz, i cierpisz. Kochanką jest ci cierpienie — nie mistrzem: ku ziemi tłoczy cię ono, nie podnosi, karli, nie wyolbrzymia; bo woli nie masz i kochasz cierpienie swoje.

432

Przekleństwo ściga cię za krzywdy, które wyrządziłeś — przestępstwa, które nie z własnej popełniłeś woli — przekleństwo od kołyski do grobu, i poza grób daleko jeszcze.

433

I pierwszą krzywdą-przestępstwem, które popełniłeś, było — żeś ssał pierś, która nie tobie przynależna była, zabrałeś dziecku-rówieśnikowi matkę, kradłeś pokarm, niemowlę. I drugą krzywdą-przestępstwem, które popełniłeś, było — że nie matce, która cię w bólu wielkim zrodziła, lecz płatnej kobiecie-mamce pierwszy swój uśmiech złożyłeś w darze, dziecię-samolubie. I cały ich szereg płynął i płynął, a Bóg je liczył…

434

Czy pamiętasz, gdyś miał długie loki, które ci opadały na ramiona, białka oczu bez żadnej żyłki czerwonej, i całowano cię, i dawano cukierki — cukierki za pocałunki? Łóżeczko twoje było miękkie i ciepłe, a głodu nie znałeś, i dużo zabawek miałeś pięknych i kosztownych. Obawiałeś się ludzi, a gdy cię całowano, piąstkami ścierałeś ślinę, choć to nieładnie. Kazano ci dla wszystkich być grzecznym, a nawet dla tych, o kim źle mówiono — nawet dla… służby — chłodno grzecznym.

435

I przeczucie jasne, lękliwe jasnej duszy dziecięcej mówiło ci, że sierotą jesteś, że nie ma pogody w dzieciństwie twoim. Miałeś świat swój własny i tajemniczy — ponury świat zaczarowanych królewien, złych czarowników i wiedźm mściwych, o których ci nie ojciec i nie matka opowiadali. Uczyłeś się tabliczki mnożenia, która trudna była, i karano cię, jeśli cacko kosztowne zbiłeś. Starałeś się nie walać czystych ubranek i hałaśliwe zabawy pod okiem czujnym płatnej wychowawczyni nie twoim były światem.

436

A czy pamiętasz swe modlitwy dziecięce, naiwne i tęskne?…

437

Lituję się nad tobą, młodzianie, bo nikt cię nie kocha i ty nie kochasz nikogo, i nienawidzieć nawet silnie nie potrafisz, i nie znasz walk, jeno z duchem własnym, i sierotą jesteś. Nie wierzysz, a zabobonny jesteś, drwisz z miłości, a kochać pragniesz, nie cenisz życia, a boisz się śmierci, pogardzasz sobą, a czujesz się być wyższym ponad mrowisko ludzkie, śmiejesz się z przesądów i konwenansów, a ulegasz im z pokorą niewolnika; nie cenisz otoczenia, a grasz przed nim wieczną komedię, aby o tobie mówiono; uwodzisz i wołasz o równouprawnienie kobiet; jesteś bystrym obserwatorem, a widzisz w człowieku to tylko, co śmieszne i brudne, nie dostrzegasz tego, co smutne; wśród towarzyszów chwalisz się tym, coś złego uczynił, a kryjesz i wstydzisz, jeśliś pomyślał jak człowiek. I z życia, i z poezji truciznę ssiesz jak pszczoła miód z kwiatu. Cierpisz nad cierpieniami świata, a silny ból zęba gotów jesteś okupić cierpieniem tysięcy, niewolniku bólu, psie, czujny na każdą zachciankę ciała.

438

I wleczesz swe życie niechlujne i nudne, bez myśli mocnej i czynnej, bez punktu stałego, gwiazdy przewodniej, idei szerokiej — wąskie i samolubne, i prawie zwierzęce.

439

I nie wiesz nawet, co jest tobą, a co obce tobie…

440

A czy pamiętasz owe marzenia chłopięce, dumne?

441

A czy pamiętasz to rwanie się wyżej, wyżej — na szczyty.

442

DzieciństwoO sławie marzyłeś i ludzkość szczęśliwą widzieć pragnąłeś — i mówiono, że dzieckiem jesteś kapryśnym; ty czułeś, że dzieckiem być już przestałeś. A czy pamiętasz owe modlitwy młodzieńcze, natchnione? A czy pamiętasz legendę o bocianie i uśmiechy, i półsłówka — i szeptane, poufne zwierzenia rówieśników? I to, co piękne i tajemniczo święte jak nieśmiertelność życia — brudnym i śmiesznym, i nęcącym grzechem się stawało.

443

I nieraz zwisało ci na ustach pytanie serdeczne, które ci chłodem niezrozumienia mrożono i jadem zepsucia w zawiązku zatruwano. Pamiętasz, jak byłeś zatrwożony, zraniony, gdy po raz pierwszy zrozumiałeś to, o czym starsi mówili, sądząc, że ich nie słyszysz lub nie rozumiesz? I gdyś ty świat reformował, bohaterów wzywał, przyjaciela szukał — kazano ci przynosić piątki z uwagi i algebry.

444

A wiara twoja wówczas się chwiać poczęła, gdy widmo nieznane, zrazu niejasne, przyoblekło się w formę cielesną i przerażało cię, i krew twą pić chciało, i zbliżało się krokiem miarowym, upartym; chłód konieczności powiał na cię. Czułeś, że odstępuje cię wszystko, co dobre, a otaczają złe moce i uciec nie możesz, bo drogi nie znasz, i nie ma kogo byś zapytał o drogę. Pamiętasz swą miłość pierwszą, czystą; pamiętasz dziewczę, które ci się w tęczy kolorach, jak święte, na krótką ukazało chwilę i znikło na zawsze? I przyszła kochanka pierwsza — druga — trzecia — czwarta — piąta — dziesiąta — płatne — widzisz ich twarze? Nie płaczesz, piękny młodzianie?…

445

Płynie echo wspomnień dziecięcych skargą bolesną, obłędną; płynie jak fala wielka, przejrzysta i otacza cię, i dech wstrzymuje w piersi, i serce zamiera w skurczu bolesnym. Drży struna wspomnień nutą jękliwą i miast coraz ciszej, coraz głośniej dźwięczy, zawodzi żałośnie.

446

Gdyby posąg, który miał wyobrażać rysy szlachetne męża wielkiego, oszpecon sromotnie przez nieudolność jednych, przez złośliwość nikczemną drugich, gdyby posąg ten umiał czuć, a taką jak ty wolę posiadał, toby tak jak ty cierpiał i jak ty czuł żal i wstręt i stałby ułomny, i śmieszny.

447

Roślina, którą by wyhodowano w sztucznym świetle, cieple i sztucznej rosie, obrączkowana, karłowata, twoim byłaby obrazem. Ptak, który długą niewolą miałby połamane skrzydła, nie mógł wzlecieć i nie wołał o pomoc, bo nikt go nie usłyszy, do ciebie byłby podobny…

448

I pytasz — myślą bezradną:

449

„Co mętne jutro ze mną uczyni?…”

450

Nie wzywaj, mój kształtny ciałem, a duszą garbaty młodzieńcze, upiorów zamarłego dzieciństwa, nie wywołuj bladych widm dawnych, poblakłych obrazów, marzeń twych młodocianych, modlitw i miłości białych bielą konwalii. Bo ci one myśl z orbity wytrącą, i błądzić pocznie, i jutrzni wypatrywać tęsknie, i ludzie orzekną cię obłąkanym. Nie ma, pomnij, ducha, jest tylko system nerwowy, i lekarze leczą ten duch — nerwy, ów mózg — sumiennie. Zażywaj brom, gdy ci myśli kłębić się poczną i szamotać, i w przeszłość rwać się, i ciągnąć ku marom smętnym i niepowrotnym. Niech przyjaciele kielichem i pieśnią, i żartem, i nocą bezsenną — widma te o wielkich nieruchomych i pełnych wyrzutu oczach — odpędzą, dziewczyna pocałunkiem strąci westchnienie, krew gorąca wstęgą krwawej łuny oczy ci przepasze; ty patrzeć przestaniesz, myśleć przestaniesz i ukojenie znajdziesz… na chwilę.

451

Inaczej zbrzydzisz sobie życie. Zechcesz uciec, i nie będziesz miał woli ani w nim pozostać, ani je wyzwać do boju; połamać cenne cacka, które zdobią twe biurko, ludziom prawdę mówić, płakać, kiedy chcesz płakać, nie kłamać ani śmiechem, ani ukłonem, ani pocałunkiem, nie zdobywać nic podstępem ni obłudą: ani życzliwości, ani wygód życia salonu.

452

Wżarł się w ciebie ten salon, w którym i dla którego wychowałeś się i dojrzałeś. Nie imaj się żadnej pracy dla ludzi, bo wszystko, czego się dotkniesz duszą zakażoną, tobie i ludziom na złe się obróci. Idź drogą udeptaną, bagnistą; wyzyskuj prostotę i słabość, i szczerość, korzystaj ze swej siły — i zrównoważysz się, ustanie ferment w twej duszy.

453

Ożenisz się, będziesz miał dziecko; lekarz przyjdzie, zbada pokarm mamki; naciśnie pierś, obejrzy zęby i powie, że dobrą będzie karmicielką. Dasz lekarzowi pięć rubli, w kantorze zapłacisz dług, mamce obiecasz nową suknię na Gwiazdkę. Otoczysz nerwowe swe dzieci komfortem, córkę obwarujesz zgrają płatnych strażników cnoty, aby ją czystą ciałem dochować dla takiego, jakim ty jesteś i jakim syn twój będzie.

454

Nie przywiązuj się do nikogo, nie kochaj ani nauki, ani ludzi, i wyklnij wszystko, co białe i czyste w przeszłości twej było — i może jeszcze część szczęścia utraconego odzyskasz…

455

I oto między myśli moje zwykłe, codzienne, wplątało się coś nieprzezroczystego, z tępymi brzegami, jak gdyby łańcuch złożony z wielu ogniw, porozrzucanych w różnych punktach mego mózgu, na rozmaitych jego powierzchniach, a jednak ciągły. Jak gdyby ten łańcuch poruszał się ruchem leniwym węża, a nie zwijał się w kłębek, tylko cisnął tam we wnętrzu czaszki, gdzie nie ma miejsca. I to mi ból nieznośny sprawia.

456

Poparzyłem sobie duszę wspomnieniami.

Precz

457

W dzieciństwie niegdyś.

458

Po przeczytaniu fantastycznej Podróży naokoło Księżyca[48] marzyłem nocami, że w kuli stalowej odbywam tę podróż…

459

Umilkły oklaski żegnającego tłumu.

460

Ziemia coraz szybciej zapada się, ucieka sprzed oczu. Kula stalowa pędzi szalonym lotem w górę — nic już jej nie powstrzyma.

461

Miasto coraz mniejsze, mniejsze — chmura mi je zakryła.

462

Cisza. Wielka cisza w bezruchu.

463

Już Ziemia złotą tarczą jest tylko, z plamami mórz i lądów, jak na ślepej mapie. A wokół czarno i zimno.

464

I nagle budzi się we mnie miłość Ziemi. Zatapia mię ból, kąsa tęsknota — zrywa się upiorny lęk przed tą samotnością w bezkresie.

465

Wrócić, wrócić!

466

Wrócić, rozbić się o skały, ale być trupem bezkształtnym — tam — na Ziemi — pośród swoich — tam, gdzie są wszyscy razem: mama, tatuś, Jadwisia i wszyscy ludzie…

467

Bezradny i drżący, tuliłem się, dziecko, do poduszki — i płakałem prawdziwymi łzami — i zasypiałem zmęczony.

468

Była w tym dziwnym marzeniu potrzeba kochania, potrzeba męki i prorocza obawa samotności…

469

SamobójstwoZnów, po latach, uczucie tej pustki ślepej, czarnej, niemej i groźnej — wskrzesło. Ogarnia, okrąża, zatapia miarowo — ścisnęło tchawicę i dusi, i ssie chciwie…

470

— Skąd, dlaczego i po co? — pytam.

471

— Tak sobie. — Tylko — tak sobie. Nic więcej.

472

— Ja nie chcę. Ja muszę wiedzieć, dlaczego i po co?

473

— Tak sobie. Tylko — tak sobie.

474

— Ja nie chcę, nie chcę — nie chcę.

475

Uczepiłem się tej myśli kurczowo.

476

I strach paniczny. Pustka zimna, bezwzględna, silna — i jeszcze szydzi — i znęca się — i uśmiecha…

477

Powoli, skradając się, żeby nie widziała, otwieram szufladę i wyjmuję rewolwer. Powoli, skradając się, żeby nie wytrąciła mi broni, cicho przykładam go do skroni. Ona uśmiecha się i nie dowierza mi…

478

Serce bić przestało. Powieki zastygły nieruchomo w uroczystym oczekiwaniu cudu.

479

Na skroni chłodne kółko, które szybkim ruchem śrubowym wdrąża się w czaszkę, nie sprawiając najmniejszego bólu.

480

— Już!… No już!… No, już.

481

Trzask tępy.

482

Przymykam oczy. Ręka opada bezwładnie. Dreszcz jak ołów przeszywa mi mózg, rozpryskuje się i spływa nerwami.

483

Tak cicho i dobrze.

484

Otwieram oczy. Oddycham głęboko. Zęby poczynają szczękać. Przeżyłem śmierć i żyję. Dziwne. Chcę przełknąć ślinę, ale nie mogę. Drżę.

485

Bardzo przyjemnie — żyć…

486

Serce mocno tłuc poczyna w piersi; czuję mocne jego skurcze.

487

— Serce się cieszy, że bije.

488

Fala krwi gorąca, nie tak, aby ból sprawiała, ale się bieg jej znaczy drogą gorącą z piersi do skroni: czuję wyraźnie bieg krwi.

489

Chowam rewolwer do szuflady — mój poczciwy, mój dobry rewolwer, kładę go ostrożnie.

490

Chcę wstać z krzesła, ale nie mogę.

491

Dziwnie, bardzo dziwnie. Taka bardzo miła cisza. Taki bardzo równy płomień lampy. — Właściwie po co wstawać? Żeby położyć się do łóżka i odpocząć. — Czy jestem zmęczony?, — Tak, jestem zmęczony. — Czy bardzo zmęczony? — Oo, bardzo, bardzo. — No, to wstań: tylko powoli — żeby nie spłoszyć tego miłego, żeby nie urazić. — Oprzyj się ręką o stół. — Dobrze. — I do łóżka. — Dobrze. — Rozbierz się teraz — tylko powoli — wszystko powoli. I zgaś lampę. A może nie gasić? — Ee, lepiej zgaś. — A teraz okryj się kołdrą, bo ten zimny pot jest nieprzyjemny. — A może i przyjemny, bo chłodzi… — Prędko wystygł. — Kto wystygł? No — pot. Aha — tak — pot — ja wiedziałem, że on.

492

Dziwnie…

493

Trzeba leżeć mocno, bo łóżko się kołysze — dziwnie się kołysze…..

— Aa — aa — kotki — dwa.

Szare — bure — obydwa.

494

Nie, nie to… Tu będzie coś zupełnie innego…

495

I oto jasność oślepiająca.

496

I ukazuje się pierwszy obraz, a cały ich szereg, z ostrymi konturami, jak na ekranie. Są tu moje własne obrazy, a obce. Nie wiadomo, skąd przyszły i dokąd dążą, i czemu się tak śpieszą. Bezładne, a mają jakiś przeczuwany związek, bo płyną tak bez wahania, bez wątpliwości — jakby na rozkaz. Coś niezależnie ode mnie się buduje — o! fundamenty jakiegoś gmachu — tworzy się coś, czego się nie domyślam — zobaczę, czemu współdziałać ani czego powstrzymać nie mogę — nie chcę; coś się wznosi czy przetwarza pod ogromnym ciśnieniem, coś roztapia w silnym rozżarzeniu i zastyga — rozszerza, kurczy i przystosowuje.

497

Wszystko wiruje, ucieka, powraca, pozornie bez celu, a jednak tak właśnie być powinno…

498

Ależ nie… To przecież płatki śnieżne — padają, padają — białe, znajome — białe płatki — wspomnienia — białe, puszystym kobiercem wokół — ale nie patrzę — tylko na te, które padają, padają — białe, śnieżne…

499

Kto to?!… Czy on musiał?

500

— Nie chcę — boję się… Tak — to on.

501

Boże, ratuj mnie. Boże, wysłuchaj kornego sługi Swego… Boże, zmiłuj się nade mną.

502

Zdrowaś Maria… Boże!… Błogosławionaś… Ja nie chcę!… Boże!… Jezus Maria!… Ja nie — nie — nie!…

503

Poczwara toczy się ku mnie, przelewając na krzywych i anemicznych nogach — miękka, wilgotna i pulchna. Na wzdętym brzuchu wystaje brunatny pępek; piersi kobiece, obwisłe. Długie palce bez paznokci — jak macki. Twarz biała, zmięta. Niskie na centymetr czoło; nad nim białorude, twarde, ulizane, tłuste włosy. Z płaskiego nosa sączy się brudna, śmierdząca posoka. W oczodołach dwa mętne, wypukłe, zielonawoszare, bez powiek — wrzody.

504

Poczwara ma wyraz pożądania.

505

Zbliża się, kołysze na rachitycznych nogach.

506

Czuję już słodki, zgniły oddech upiora. Już jest przy mnie. Już mnie opasuje — zagarnia.

507

Jedną ręką odpycham, a drugą biję w piersi i w brzuch. Wewnątrz poczwary coś przelewa się i bulgoce. Jeśli ustanę, ona przyciśnie mnie do siebie i całować pocznie.

508

Stoi spokojnie — bez ruchu — patrzy się jądrami wrzodów ciekawie, pożądliwie — i uśmiecha się idiotycznym uśmiechem, sytym i lubieżnym.

509

Gdyby nie te oczy, mętne wrzody, i nie ten uśmiech — ja bym zmorę zmógł.

510

I plunąłem jej w oczy, i drugi raz — w twarz.

511

I stała się rzecz straszna: zrozumiała!

512

Z wrzodów-oczu snują się łzy: cichy jęk, a na białych policzkach — sina plama rumieńca wstydu.

513

I męka targnęła trzewiami moimi.

514

— Przebacz — wołam. — Już teraz wiem!

515

Więc poczwara niewinna, tylko tak być musi…

516

He, he! Jeden człowiek majaczy, a drugi i ten sam zarazem — błazen i sprawozdawca w jednej osobie — powieść chce o błaźnie napisać.

517

He, he!…

518

W stajni cyrku stoi koń osiodłany; przy nim woltyżerka. Ubrana w trykoty, w kołpaczku na bujnych włosach, z lśniącą przepaską; tyle mieniących się blaszek.

519

Tuli do twarzy łeb konia.

520

— Halim! prawda, że ty mnie nie zrzucisz? Prawda, że przeskoczysz? Halim, przeskoczysz — prawda? Będziemy razem, zawsze razem, wszędzie razem. Lubisz cukier? Ja ci zawsze będę cukier dawała. Nigdy nie będę cię biła, choćbyś był niegrzeczny, bardzo niegrzeczny… Ty jesteś mój dobry, mój kochany konik. Ty przeskoczysz, a później znów będziesz sobie odpoczywał… Tyś zazdrosny, Halim?… Więc ci przysięgam, na Boga ci przysięgam, że z nim nie pójdę, ani z nikim nie pójdę… Halim, dlaczego ty na mnie tak patrzysz? Dlaczego ty mnie nie wierzysz? Słuchaj, Halim, jakbyś mnie zrzucił, no to pomyśl, sam tylko pomyśl, co by się stało? Halim, prawda, że ty mnie nie zrzucisz?

521

Dzwonek.

522

A wuj pisał:

523

„Mam już 60 lat. Wszystko jedno, gdzie pochowają…”

524

Świeca dogasa w lichtarzu. Świeca się dopala. Knot się wydłużył i wysysa resztki brudnego tłuszczu. Knot się zapadł i wylizuje ostatnie krople. Płomień się chwieje i kopci… Zgaśnie?… Jeszcze nie: wystrzelił jaśniejszym błyskiem i skurczył się, i trzeszczy, i pryska… Zgaśnie?… Jeszcze nie. Znów wysunął się poza obręb lichtarza i liże ściany. Kołysze się, dojada brudny, zakopcony tłuszcz. Boryka się z niemocą i dławi.

525

Tragedia dogasającej świecy…

526

A królewna wyszła z kąpieli i położyła się nad brzegiem zdroju, na słońcu, wśród lilii. I lilia zapłodniła królewnę. I urodziło się dzieciątko, królewna-lilia…

527

Idzie chłop za pługiem i orze. Kto orał pole? Pradziad, dziad i ojciec. Kto będzie orał pole? Syn, wnuk i prawnuk… A chłop idzie pochylony i krople potu z brunatnego czoła na czarną ziemię padają!… Pole duże, mały chłop. Chłop daje pot, a zbiera ziarno skąpe. Co chłop jadł w poniedziałek? Żur, kartofle na rzadko i na gęsto. Co jadł we wtorek? Żur i kartofle drewnianą łyżką. Co we środę? Żur i kartofle ze wspólnej misy. Żegna się nabożnie i je żur i kartofle siedm „raz'' w tygodniu. Idzie chłop za pługiem — słońce pali. Koń, słońce, chłop, ziemia, śnieg, rosa i pług żelazny razem pracują na chleb czarny i na rozpustę miast. Ruszczyc [49] jest wielkim malarzem.

528

„Muzyka” znów dostał pałkę i ryczy. Ojciec go będzie znów łoił. — „Jak nie przestaniesz piszczeć, za drzwi wyrzucę… Won! za drzwi”. — „Muzyka” — za drzwi — cieszy się wstępna klasa, i popychają go. Ostatni uczeń!…

529

Szelest jedwabiu jest bezmyślny; szelest jedwabiu jest tak bezmyślny, jak kosz kwiatów dla aktorki, jak szyld, gdzie z muszel od ostryg zrobiono napis: „ostrygi”. Ale z dźwięków szelest jedwabnej spódnicy jest najbezmyślniejszy; jest w nim wilgoć, egoizm i chłód!…

530

Urodziła suka-matka szczenięta pod płotem.

531

Suka stara, chora — z jednym okiem. Zawlokła się do zajazdu — gość rzucał kiełbasę. Pochwyciła kiełbasę zębami, chciwie — i nie może. I zawyła suka-matka. Rozgniewał się gość. Zrzucili sukę ze schodów — na śmietnik. I zdechła — trup — i trup suki-matki — i szczenięta-sieroty — pod płotem — i pisk szczeniąt głodnych.

532

I płakałem. Dygasiński [50], pedagogu — poeto, czemu wycisnąłeś dziecku łzy, jałowe łzy, z oczu?…

533

Kamila siedzi na kolanach bankiera z blaszanką wódki we wzniesionej ręce. — „Za zdrowie mojej matki-ulicy i ojca-cyrkułu [51]. Śmierć filistrom [52]”. Pijcie, chłopcy — Pupek płaci”. Bankier patrzy nieufnie na obdartych przyjaciół z podmiejskiej karczmy. A oni krzyczą: „Niech żyje ulica, niech żyje Pupek!”. Kamila obejmuje mnie za szyję: „Tyś mój, tyś mój… synek”. Całuje bankiera: „I Pupuś — tysz”…

534

Siada Ironia w czerwonym stroju trefnisia — siada na biurku; zakłada nogę na nogę; puszcza kółka dymu z cieniutkiego papierosa i raz po raz pryska mi w twarz śmiechem, i mówi:

535

— Tak, tak… tyś człowiek, człowiek, człowiek, król stworzenia…

536

Można wymiotować wspomnienia… A rewolwer miał cztery naboje… Dlaczego ten upiór nie był ubrany w zieloną jedwabną spódnicę?…

537

Istnieje na świecie x szczęścia i x nieszczęścia. Kto bierze szczęście — innym zostawia mniej…

538

Czy ja muszę tak myśleć, czy to jest błazeństwo, jak wszystko… wszystko… wszystko?…

539

A czytałem w gazecie, że milioner zatrzasnął się we własnej ogniotrwałej szafie-skarbcu i umarł tam — może z głodu?… I czytałem, że chłop ma raka na języku; mieli mu język wyciąć. — „No, powiedz coś sobie — coś ostatniego — w życiu — w całym życiu”. A chłop powiedział:

540

„Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”… Ostatnie słowa w życiu…

541

Dlaczego na lipie dobrzyńskiej nie ma bocianiego gniazda? Czemu lipa dobrzyńska smutna?… A Anielka za weterynarzem — aż pod Uralem — daleko… Jak wygląda człowiek dojrzały, którego nikt w życiu jeszcze nie pocałował — ale to nikt?…

542

„Nieszczęsny, kto częściami do mogiły wrastał”[53] — mówi Mickiewicz.

543

„Wiara i wiedza w najwyższej potędze są równie potrzebne, ale każda w swoim zakresie; wiara dla kierowania duszą, wiedza dla opanowania przyrody. Najuniwersalniejsza wiedza w służbie najgorętszej wiary — najskuteczniejsza umiejętność działania w służbie najszlachetniejszego charakteru — oto typ, co zawładnie ludzkością, bo któż się oprze takiej potędze?” — mówił Szczepanowski [54].

544

„Nie credo wyznawane w słowach, ale credo objawiające się w życiu — jest miernikiem i sprawdzianem religii każdego człowieka i każdej epoki” — mówił Szczepanowski — i zasiadł na ławie oskarżonych — fałszerz, oszust, szkodnik!…

545

— „Jestem naturą, nie mam sumienia, bo ona go nie ma”.

546

— „Dążenie jest bólem, a posiadanie nudą” — mówi Przybyszewski…

547

I tego siedzi we mnie tysiące. Każdy choć przez chwilę był moim bogiem…

548

Śmieszne: jeden ja majaczy, a drugi ja go obserwuje, żeby napisać powieść…

549

Dziewczę — dziecko, kocha się w nauczycielce, i oto klęczy i modli się: „Niech ja będę najnieszczęśliwsza, byle ona była szczęśliwa”. I pisze pamiętnik: „Moja stokrotka była dziś smutna. Długo płakałam. Dzisiaj Mańka podawała jej palto, a jutro — moja kolej. I Zośka także chciała, ale dałyśmy jej odprawę, bo tylko małpuje. Kupujemy jej palmę; mam już trzy ruble z tego, co mama daje mi co dzień na ciastko. Boże, czy to nie grzech, że ja ją czasem więcej kocham niż rodziców?”.

550

— Tatuś ma rację — mówi matka.

551

— A gdzie tatuś ma rację? — pyta dziecko.

552

I dlaczego się mówi: „pogoda pod psem?”…

553

Zgubiłem duszę. Dziwne…

554

Zgubiłem nie pamiątkowy zegarek, nie cenne cacko, nie laskę ze srebrną rączką, ale zgubiłem duszę — zatraciłem gdzieś siebie.

555

Ja — to nie ja.

556

DuszaJa — to katalog czytelni, fonograf [55] kupiony na raty, z dokupywanymi coraz to nowymi sztuczkami, ja — to księgarnia; ja — to wszystko, co sobie kto życzy, byle nie taki j a jednolity, taki, który wie, skąd, dlaczego i po co, taki ja świadomy siebie, swych dążeń, myśli, czynów.

557

Ja — to Mickiewicz, Rozbicki [56], Żuławski [57] i Laskowski [58]; ja — to Gawalewicz [59] i Żeromski [60], Tołstoj [61] i Rodziewiczówna [62], Bałucki [63] i Świętochowski [64], Andersen i Przybyszewski [65], Nowaczyński [66] i Klementyna z Tańskich Hoffmanowa [67]. Ja — to „powieści polskie oryginalne i tłumaczone” — z czterdziestu kopiejkami miesięcznie za dwie książki — i dwoma rublami kaucji.

558

Smutne — doprawdy smutne…

559

Zgubiłem duszę.

560

Zgubiłem nie mopsa ulubionego, nie kwit lombardowy, nie książkę legitymacyjną lub fotografię kochanki — ale zgubiłem własną swoją duszę.

561

A bez duszy przecież żyć nie można… Co to będzie teraz?…

562

Ja nie umiem duszy szukać.

563

Uczyli mnie szukać logarytmów i sodu w rozczynie, i nerwów na trupie — ale jak szukać duszy, kiedy zaginie?…

564

Panowie! Ja proszę, żeby mi z duszy wyszli wszyscy, którzy tam siedzą: wszyscy wielcy i mali, mądrzy i mądrale, silni i słabi, dobrzy i źli, bohaterowie i niewolnicy, cynicy i zapaleńcy, szczerzy i obłudni, łajdacy i asceci — wszyscy — co do jednego.

565

Stańcie wszyscy długim, nieskończenie długim szeregiem, jak żołnierze na mustrze, stańcie ramię do ramienia. Może sobie jakoś poradzę.

566

Bo tak nie można. Bo w tym tłumie bezładnym stanowczo nie znajdę siebie — nic nie znajdę — a dłużej już tak nie mogę i nie chcę. Nie chcę — rozumiecie?

567

Tyle różnych, różnych dusz — a pośród nich zabłąkała się gdzieś moja jedna. Jak ja ją znajdę?

568

Proszę was, panowie, stańcie w szeregu — nie wstydźcie się. — Widzicie — wszyscy mi w duszy wiercili, każdy tam coś zostawiał, przestawiał. Widzicie, ja was wszystkich z taką ufnością wpuszczałem. No, i coście zrobili? Mierzwiliście, gnoiliście mi duszę pod zasiew życia — ażeście mi ją zaśmiecili — i krzywda mi się stała.

569

Nie myślę wam czynić wymówek. Byli wśród was i tacy, którzy dobrze chcieli. Wyście — niektórzy — rolę użyźniali: życie miało siać.

570

Otóż to właśnie: życie miało siać. Może by i dobrze było. Ale rodzice nie pozwolili siać, nie pozwolili żyć.

571

— O, masz tu, synuś, ciasteczko. Masz, synuś, czystą chusteczkę do nosa. Nie wychylaj się, dzidziuś, przez okno, bo wylecisz; nie biegaj, aniołku… Masz tu, synku, wykształcenie. Masz, kochanku, dyplom… O, masz, złotko — dziewczynę: bądź sobie trochę świnią, pobaw się trochę, młodość musi się wyszumieć. Synuś, masz tu protekcję, posadę, stanowisko — pozycję w świecie, kochasiu. Widzisz, jacy my dobrzy: wszystko ci dajemy, o wszystkim pamiętamy. A kochasz ty nas — co? — daj buzi… A teraz, synuś, masz żonkę — widzisz: i o żonce pomyśleliśmy. A teraz weź żonkę pod pachę, ruszaj z nią do sypialni — i teraz sam już będziesz robił dzieci — musisz sam — nie ma rady. A czy potrafisz?

572

— Oj, oj, tatusiu! Dobrze.

573

— A kto cię nauczył, hultaju — co?

574

— Sam z siebie, tatusiu.

575

— A… ty… ty… łobuzie jeden…

576

I tatuś się śmieje. I synuś tatusia pac! w rączkę, i mamusię pac-pac! w rączkę. A oni mają w oczach łzy rozrzewnienia… Udał im się: porządny chłopiec…

577

A mnie znudziło przedstawienie i nie chciałem takt w takt, na komendę. Nie stanąłem, broń Boże, dęba, nie kopnąłem pogromcy. Tylko opuściłem łeb w ziemię i nie chciałem więcej — i tak bardzo się na mnie rozgniewano…

578

Oj, za długo żyłem w smrodzie bezpłodnych marzeń, jałowych łez nowelkowych i cyrkowych, popisowych czynów… Więc otwieram duszę na oścież i powiadam:

579

— Precz!

580

Zrzucam z pyska kaganiec i biegnę w świat siebie szukać.

581

A wam wszystkim powiadam mocne i stanowcze:

582

— Precz!

583

Dość kompromisów z wami i z sobą — dość.

584

— Precz! precz! precz!!!

585

Świta. Dzień.

586

Notatka późniejsza:

587

Urywek ten daje blady obraz tego, com przeżył owej nocy. Niezmierne ciśnienie, pod którym odbywał się cały proces myślowy — nie może być oddane w tłumaczeniu na mowę. Notatki tej nie chciałem przerabiać, gdyż utraciłaby wartość dokumentu, niewiele zyskując na sile.

588

Uwaga ta dotyczy wielu miejsc moich „materiałów”.

Bez steru

589

Przez ostatnie trzy dni jadałem obiady w swoim pokoju, z którego prawie nie wychodziłem. Byłem bezgranicznie znużony. Leżałem na łóżku w ubraniu i drzemałem. Nie obchodziły mnie nawet szeptane narady mamy z Jadzią: co robić? Wiedziałem, że się naradzają, ale bez ojca nic nie chcą przedsięwziąć. O tym myślałem jak o czymś dawno gdzieś czytanym.

590

Wczoraj przed wieczorem wszedł ojciec. Usiadł na brzegu łóżka i niespokojnym, choć umiarkowanym głosem zapytał:

591

— Janku, powiedz mi, co ci jest. Ty musisz być chory?

592

I nagle oczy napełniły mi się łzami.

593

Otworzyłem prędko szufladkę nocnego stolika i powiedziałem, siląc się na spokój:

594

— Jeśli ojciec chce wiedzieć, to tu jest wszystko.

595

Niech się już raz skończy.

596

Czułem, że nie mogę z nim mówić, bo się rozpłaczę; chciałem za jaką bądź cenę zwrócić jego uwagę w inną stronę, aby nie spostrzegł.

597

Wyjął papiery moje z szufladki, położył je na oknie, przysunął krzesło, nałożył binokle, usiadł i przerzucał. Nasamprzód szybko przerzucał kartki, nagle się zatrzymał i czytał wolniej, coraz wolniej, jak gdyby słowo po słowie, rozważając czy z trudem odczytując niewyraźne pismo.

598

Mijały długie minuty. Z salonu dobiegały przyciszone tony wygrywanych przez Zochę etiud.

599

On coraz bardziej nachylał się nad zeszytem, bo zmrok zapadał.

600

Pode drzwiami rozległ się szelest, mama, zaniepokojona ciszą, zaglądała zapewne przez dziurkę od klucza.

601

Wstał, zamknął drzwi na klucz, zapalił świecę i czytał dalej.

602

Leżałem nieruchomo, z zamkniętymi oczami, bo obawiałem się spotkać z jego wzrokiem. Czułem, że go lżę każdym wyrazem, czułem, że go policzkuję, że tu cisza, tam etiudy Zochy, a w duszy jego burza.

603

Biedny!

604

Czytał. Trwało to bajecznie, nieprawdopodobnie długo.

605

Wreszcie poruszył się. Patrzy na mnie. Otwieram oczy.

606

— Słuchaj, Janek: czy… to, co ty tutaj… to powieść… czy tak… naprawdę?

607

— Naprawdę.

608

Usiadłem na łóżku. Chcę mówić.

609

On tarł czoło. Potem uderzył palcem w stół kilka razy — jak wtedy w szybę — i natychmiast spojrzał na mnie bojaźliwie, jak dziecko, które spsociło i nie tyle się boi, ile wstydzi. Znów łzy mi się cisną do oczu.

610

Znów długo trwa dławiąca cisza. Otwiera usta, ale nie mówi nic.

611

— Bo widzisz… owszem… to bardzo dobrze, że ja już teraz przynajmniej wiem… Tak… że ja już teraz wszystko wiem.

612

Chce powiedzieć coś jeszcze, chce dużo mówić. Zbiera rozpierzchłe myśli.

613

— Bo ja, proszę ojca, właściwie… Ojciec ma do mnie żal.

614

— Nie, ja wcale nie mam do ciebie żalu… Owszem, to bardzo dobrze, że ja przynajmniej teraz już wszystko rozumiem.

615

— No tak, ale ojciec ma do mnie żal… Ale ja nic nie mogę poradzić… Ja nie chcę łaski, bo to mnie poniża… Ja nie chcę być ojca utrzymanką, bo to mnie poniża… Ja chcę sam na siebie zarabiać… Ja chcę pracować.

616

Ocknął się.

617

— Ano tak… Ale matka będzie pewnie chciała… to ty nie zwracaj na to uwagi… Tak będzie najlepiej… Już ja wszystko sam…

618

Pochwycił mnie za rękę.

619

— Tylko musisz mi przysiąc, że nie będziesz znowu próbował… Rewolwer zostawisz, a ja ci już sam wszystko odeślę… Ja się na wszystko zgadzam, tylko ty musisz mi dać słowo… Co?

620

— Dobrze.

621

— Jak zobaczysz, że nie, to wrócisz?

622

— Dobrze.

623

Pocałowałem go w rękę.

624

— No to już idź… Idź prędzej… mój kochany… Gdzie masz palto?

625

Bezradnie, niezgrabnie plątał się po pokoju.

626

Przeprowadził mnie na schody i szybko cofnął się do mieszkania…

627

Stanąłem na ulicy — na rogu.

628

Co u licha?

629

Patrzę na trzy rzędy kamienic i nie wiem, dokąd iść.

630

A może tak dojść do stójkowego i powiedzieć:

631

— Proszę pana. Ja się nazywam Janek. Ja wyszedłem z domu i zabłądziłem. Mój tatuś ma fabrykę. Niech mnie pan odprowadzi do mamusi, tatusia, Jadzi, Zosi i do naszej papugi.

632

Janka w cukierni jeszcze nie było. Teraz przychodzi dopiero około dziesiątej.

633

Miejsce starego Wernera puste: umarł. Jeszcze na dwa dni przed śmiercią odgrażał się kelnerom, że jeżeli mu nie zamówią „Kolców”[68] i „Roli”[69], to przeniesie się do innej cukierni.

634

Pan radca mile mnie wita. (Tu wszyscy są radcami).

635

— O, kochany partner. — Już z podróży? — Zagramy?

636

Rozstawiamy szachy.

637

— No jedź pan… Teraz ja… Ano, dobrze… O, ho, ho… Ślicznie… A to znowu co?… Niech mu będzie. — Już poszedł… Pan tak?… Co, już szach? — Ano, szach, to szach… Znowu szach?… A to z pana, proszę pana — no, no!… Dajesz pan konia? Czemu nie? — O, zaraz luźniej. — Za gorąco pan gra…

638

Przegrał.

639

— Głupia partia — mówi radca. — No, jeszcze jedna… Napije się pan? — Hej, chłopiec, dwie czarne.

640

Audytorium, pół siwe, pół łyse — spiera się o rozegraną partię. Wchodzi Janek, spostrzega mnie:

641

— Patrzcie tylko, moiściewy… Myślałem, żeś już kopyta wyciągnął… Gdzieś był?… Wiesz: robię w cukrze. Pieniędzy, powiadam ci, jak lodu… Masz czas?

642

— Słuchaj no: musisz mnie przyjąć u siebie.

643

— Jużeście sobie znowu ze starym na mordy wleźli?

644

— Ano trochę.

645

— To ślicznie: nie dajmy się, powiadam… Poczekaj no: jak to będzie po czesku?… Słuchaj: jeden bilardzik — i na przepalankę [70].

646

„Matka w różek… Córeczka w boczek… Dublik… Chlapnął… Panieneczka do środeczka… Ma go”.

647

Ogarnia mnie po chwili to nasze miłe, swojskie, senne, kojące i na wskroś warszawskie — owo:

648

„I znów dzień przeszedł”.

649

I zrywa się z uczuciem ulgi kartkę ze ściennego kalendarza…

650

Wróbel. — Przepalanka. Dwie kiełbasy. — Wszystko jak przed rokiem. — Śmieszne, że mnie to dziwi.

651

— Powiadam ci — zapala się Janek — palce lizać. Mała, czarna — a jak zbudowana — a co za ciało, powiadam ci — co za ciało. — Idę z Felkiem — (poznasz go) — przez Marszałkowską… Zaraz przeniuchałem, że nietutejsza. — On mówi: „Nie zawróć sobie łba”. — Dobrze, zobaczymy. — Nie chciał wierzyć… Ale teraz już wierzy i łazi z wywieszonym ozorem, aż ja ją puszczę kantem… Ale… ale: patrz no, co za pocztówki wspaniałe. Widzisz? — O ta… albo ta… Cywilizuje się Warszawa — coo?…

652

Janek — towarzysz wspólnych zabaw z „Saksy”[71]. — Matka ich miała sklep jubilerski obok naszej perfumerii. — Mieli bardzo surową bonę — Niemkę. — Raz zerwałem różę z klombu i przyniosłem jego siostrze — Wańdzi. Niemczura kazała jej za karę wziąć różę w piąstkę i ścisnąć. Kolce wpiły jej się w ciało i krew koralami spływała z palców. Cicho powiedziała mi przez łzy: „To nie boli, Janku — to nic”. — Wyszła za mąż za starego, potem uciekła z młodym — ostatecznie „puściła się”.

653

— Kelner, jeszcze karafkę przepalanki.

654

— Słucham pana.

655

Rojno, gwarno, kojąco.

656

— Słuchaj no, tworze ojcowski i boski — o coś się pożarł ze starym?

657

— Mniejsza o to.

658

— Ja przynajmniej, świeć Panie nad jego grzeszną duszą i innymi częściami jego ciała i garderoby, nie mam ojca… Tylko słuchaj: musisz się meldować. Bo stróż strasznie zażarty na nasz czwartak. Bo od czasu jakeśmy się dowiedzieli, że szpicel — bojkotujemy go z dychami. — Z początku nie chciał „kobiet” puszczać, aleśmy mu obiecali gratisowe mordobicie — i spotulniał. — Poznasz kapitalnie ciekawą sztukę: „Rozkraczajłę”. Mówię ci: boki zrywać. Niewinny, że Longinus [72] — pies przy nim. — Farmak [73]. — Na pamięć umie pół Tadeusza. — Kpimy z niego na potęgę. — Kefir pije. Poznasz całą paczkę. — Kapitalnie wesoło u nas…

659

Sądziłem, że gdy powiem łodzi mego życia:

660

„Płyń bez steru” —

661

łódź popłynie, wartkim prądem niesiona — daleko — gdzie jasno i czysto.

662

I odetchnę powietrzem lasów żywicznych i pieśni słowiczych, i wietrzyk czesać mi będzie włosy, i gładzić czoło, i całować usta…

663

Nie ma lazurów!

664

Opuściłem dom rodziców, jak się opuszcza hotel, gdzie gospodarz za drogie pieniądze dał nocleg z pluskwami — szukałem.

665

Nie ma lazurów — nic nie ma…

666

I czegóż ja szukam?

667

Kłamstwo, płacone miesięcznie albo od wiersza.

668

Kłamią po pięć, dziesięć, piętnaście centów albo kopiejek od wiersza. A za guldeny [74] lub ruble stawiają kolację, płacą zaległe komorne, kupują kapelusz żonie albo nie żonie. A że tam gdzieś rozpłomienią duszę sztubaka lub rozkołyszą wyobraźnię pensjonarki — to nic — to przejdzie — kto by tam na to zwracał uwagę?

669

Każdy być musi choć rok, choć miesiąc — „taką altruistą”, „taką namiętną idealistą”, co wierzy i pragnie świat reformować.

670

I czegóż ja tu, u diabła, szukam jeszcze?

671

Na czwartaku panuje wszechwładnie dowcip, polegający na tym, że przy czytaniu drobnych ogłoszeń kuriera dodaje się wyrazy: „z przodu” i „z tyłu”.

672

Szwaczki bardzo się śmieją — i my także. Rozkraczajło się gniewa.

673

Byłem w kantorach i kurierze: ani jednej oferty.

674

Ojciec przysłał mi rzeczy.

675

Zastawiam…

676

Słyszałem taki urywek rozmowy prowadzonej między kasjerką i chłopcem — w cukierni:

677

— Pani jest bardzo samolubna.

678

— A skąd pan to może wiedzieć?

679

— Bo samolub to jest w ogóle taki zarozumiały człowiek, że jest zupełnie pod każdym względem niemożliwy.

680

— O, to pan się myli, bo ja jestem tylko rozgoryczona.

681

— O, nie, proszę pani. Ja się w ogóle znam na ludziach. Człowiek, który się rozgoryczył, to go już nic w ogóle nie weseli. A pani zupełnie przeciwnie.

682

Chłopiec się kocha, a ona kpi.

683

I kto by pomyślał, że ten chłopiec w białym fartuchu, który podaje „jedną białą” lub „dwie czarne” — ma swój własny pogląd na rozgoryczenie i swoją własną miłość.

684

Zupełnie tak samo jakby dorożkarz miał duszę lub szwaczka pisała wiersze, lub służąca miała narzeczonego.

685

Spotkałem moją pierwszą nauczycielkę — pannę Bronisławę:

686

— Ach, jak to dobrze, że ciebie spotykam. Może wiesz, jakie są książki we wstępnej klasie w czwartym gimnazjum, bo nie wiem, czy z Jewtuszewskiego [75], czy z Wiereszczagina [76]? Dostałam lekcję u tego krawca. Musisz wiedzieć: to taka znana firma. Ale prawda: co ty już doktór? Niee? Więc wyrzucony? Wdałeś się w co? Może gryzipiórkiem chcesz zostać? Pamiętasz swój wiersz na śmierć Wisnowskiej [77]:

Umarłaś w kwiecie życia swego,

Zraniłaś wiosnę życia mego —?

687

Widzisz: sam się teraz śmiejesz. Każdy pisarz, co napisze, to się potem z tego śmieje. Miałam niedawno podobnego ananasa: syn fotografa. Ten znowu pacykował, a na egzaminie wieleli[78] napisał pierwsze jat'[79], a drugie — je. Wiesz: ciocia Rogowska umarła. — Eee? Jadzia się zaręczyła? Z kim? — Słuchaj: nie rzucaj ty medycyny. Może się zakochałeś, jak ten Korycki — musiałeś słyszeć o nim?… Skończył z medalem w Moskwie i coś mu do głowy strzeliło: ożenił się z jakąś praczką czy coś takiego, a teraz siedzi gdzieś pod Radomiem czy Kielcami i wstydzi się nos w Warszawie pokazać.

688

I podreptała dalej.

689

I znów wir myśli, wspomnień, obrazów i tematów.

690

Czy ja się wezmę do pisania? Tak mi się nic nie chce. Z trudnością zmuszam się do robienia notatek, ale się to kupy nie trzyma.

691

Żeby tak kondycję [80], gdzie na wsi…

692

Czytałem w jakimś francuskim romansie, że są trzy rodzaje samobójstwa: ostre, chroniczne i jedno tylko śmiertelne. Moje ostre przeszło w stan chroniczny.

693

„Korepetytor z francuskim i niemieckim poszukuje kondycji na wyjazd”.

694

Teraz nie dostanę już, bo późno.

695

Tfu! jak mi podle.

Grzech marzyć

696

Na płowym niebie rosa gwiazd.

697

Zadumana noc lipcowa — wiejska, rzewna — nuci tęskną kołysankę.

698

Zadumała się dzieweczka — dziecko nieledwie — patrzy w niebo i szepcze:

699

— Kocham… kocham…

700

Kogo kochasz, maleńka?

701

— Nie wiem… Ale kocham, bo muszę; bo mi ktoś kochać każe, a nie wiem, kto…

702

Zadumana noc lipcowa — wiejska, rzewna — nuci tęskną kołysankę.

703

Zadumało się chłopię — dziecko nieledwie — patrzy w niebo i szepcze:

704

— Kocham…

705

Kogo kochasz, chłopcze — dziecię?

706

— Nie wiem… A kocham, bo muszę; bo mi ktoś kochać każe, a nie wiem, kto…

707

Płyńcie ku mnie, wspomnienia mojej pierwszej miłości — niezabudki — może zapłaczę…

708

Sielanka, Miłość platonicznaStryj mój był dozorcą w Dobrzyniu.

709

Nie ożenił się, opiekował się „całym światem” i mówił prawdę w oczy.

710

Latem domek jego przy plancie podobny był do ula.

711

Kiedy czternastolatkiem spędzałem tam wakacje — w trzech jego pokojach mieszkała wdowa po dozorcy z dwojgiem dzieci, żona chorego umysłowo telegrafisty z dzieckiem, staruszka — matka maszynisty, chora na oczy — i Anielka. Stryj i ja zajmowaliśmy komórkę.

712

Prócz tego domek stryja był punktem zbornym i miejscem odpoczynku w czasie polowań i letnich wycieczek młodzieży ze stacji.

713

(Podobno taki był dwór dziadka, dopóki zrujnowany przez „nowinki chłopskie” i życzliwych sąsiadów — w łeb sobie nie strzelił. Groźny przykład nie nauczył stryja, jak żyć należy).

714

U stryja „przewróciło mi się w głowie” — twierdzili rodzice moi i mieli słuszność: tam nauczyłem się kochać…

715

Pokochałem Anielkę, stare meble z wytartą ceratą, dobre oczy i długie kosy Anielki, cmentarz wiejski z kaliną i brzozą i mogiłą ojca Anielki, i lipę z bocianim gniazdem, biały fartuszek i skromną sukienkę Anielki, siwą sukmanę chłopa, śpiew chłopski w wiejskim kościołku i jego: „Z Bogiem, panocku”. Pokochałem szosę wyboistą i rozmowy, które z Anielką prowadziliśmy, idąc szosą do zmurszałego krzyża i z powrotem — i pokochałem ten krzyż pochylony i czarną ziemię, i stary podarty album z wyblakłymi fotografiami, i pożółkłe domino, w które grywaliśmy, i niezdarną Walerkę, która „okrutnie lubiła gości, ale jak dużo było, to jej się wszystko z paliców wysowało”. Pokochałem długie baje starszego robotnika i jego rude wąsy, lokomotywę — kobyłę i drezynę, mruczenie kota przy piecu, lasek brzydki sosnowy i słońca zachód, i gościnność stryja, i niewymyślne dowcipy kolejarzy — i Anielkę, której matka umarła na suchoty, ojca przejechał pociąg, gdy wracał plantem do domu — pijany, i stryj mój wziął ją czteroletnim dzieckiem do siebie, na własność, i był dla niej bardzo dobry.

716

Bywało, księżyc świeci jasno, druty telegraficzne śpiewają swą tajemniczą pieśń, a my siedzimy na ławce pod lipą, słuchamy, milcząc. Ona gładzi główkę któregoś z dzieci wdowy, trzymając je na kolanach — ja myślę: czy wyznać jej miłość?

717

Nagle szyny poczynają drżeć, z hukiem przebiega pociąg, maleństwo objaśnia sennym głosem: „to extla przejechała”.

718

— Bywało, Anielka uczy dzieci, a ja przerzucam stare roczniki „Kłosów”[81] i słucham, co mówi, i cieszę się, gdy malcy odpowiadają rozumnie i czytają płynnie, i niecierpliwię się, gdy które dłużej się namyśla nad odpowiedzią lub źle czyta.

719

Bywało, patrzymy na zachód słońca, a gdy ostatni rąbek słońca glinie, Anielka westchnie, i mnie się tak smutno robi, bo myślę, że ona nie będzie szczęśliwa, i łzy nabiegają do oczu, i chcę jej powiedzieć, że kocham, i boję się, by jej nie rozgniewać.

720

Idziemy plantem i ona mówi, że stryj mój jest bardzo dobry i że to wielkie szczęście mieć rodziców, i pyta, czy mama mnie całuje na dobranoc.

721

I ostatni wieczór przed moim wyjazdem, i mój wyjazd… Druty i słupy tak smutnie huczały.

722

Prosiłem, żeby stała przed domem, gdy będę przejeżdżał. Napisałem na kartce, że ją kocham, że nie jestem godzien jej miłości, „ale zrobię coś takiego, że będę godzien, i wtedy rzucę swe serce pod jej stopy; że kobiety są niestałe i zmienne”. Miałem rzucić tę kartkę z okna wagonu, ale bałem się, by jej nie obrazić — i nie rzuciłem listu z „wyznaniem”.

723

Ludzie lubią poczciwców, ale nie lubią prawych. Stryj był prawy. Więc rozgniewał doktora, gdy go od kart odciągnął do dziecka dróżnika, i księdza, i tych wszystkich, którzy korzystali z jego gościnności, i podwładnych, i przełożonych. A gdy naczelnik jakiś zażądał trzysturublowej pożyczki, a stryj odmówił — został dozorcą, z większą nawet pensją, ale na Kaukazie.

724

„Mnie już sześćdziesiąt lat” — pisał stryj przed rokiem… Anielka wyszła za mąż za weterynarza; a lipa dobrzyńska smutna…

725

Wspomnienia odżyły, gdym spotkał Wacka. Wacek miał wówczas poprawkę z geografii i ja go uczyłem. Śmieszny Wacek, któremu psuto „jeża” i proponowano obcięcie uszów, żeby ojciec nie miał go za co ciągnąć i żeby uszów myć nie potrzebował, śmieszny swą dumą uczniaka i syna zagonowego szlachcica, śmieszny Wacek — studentem.

726

Nie poznałem go; on mnie poznał i wstydliwie mi się przypomniał.

727

Mieszkam u niego od dwóch dni. Opowiada mi o Dobrzyniu, i tak mi smutno, ale dobrze. Jest taki czysty, młody, świeży — ze swym blond jeżem i niebieskimi oczami, i mocną ręką, która i pług nieraz, i cep, i kosę trzymała. Mówi mi „pan”, nie chce się nawet zgodzić na: „kolego”.

728

— Przecież panu wszystko jedno, a mnie tak jest zręczniej — powiada.

729

Wacek jest wstrętny.

730

Wstaje o wpół do ósmej i z wielkim hałasem czyści sobie rzeczy. Potem myje się, czesze, ubiera, klęka i modli się. Zawiesił nad łóżkiem obrazki i co dwa dni patrzy, czy nie ma pod nimi pluskiew. Wychodzi punkt o kwadrans na dziewiątą. Ani jednego wykładu nie opuścił jeszcze. Stołuje się w kuchni studenckiej; potem ma jakieś dwie lekcje. Wraca punkt o siódmej; chwyta za kości i atlas i mruczy pod nosem do dziesiątej. Potem nastawia maszynkę, o ile gospodyni nie zaprosi nas na herbatę; Wacek dostaje wówczas do herbaty łyżkę soku malinowego, ja — nie.

731

Gospodyni nasza bardzo się nim opiekuje, temperując go na męża dla swej najmłodszej z trzech dziewic. Najstarsza ma lat trzydzieści; nie lubiła poezji, ale od czasu jak El zaczął pisać, najbardziej kocha wiersze. Średnia jest damą klasową; życie jej się sprzykrzyło i zrobiłaby ze sobą koniec, gdyby to nie był grzech. Przyszła małżonka Wacka, resp.[82] pani Wacławowa, pani doktorowa — chodzi do konserwatorium i gra pięć godzin dziennie na fortepianie.

732

Drugi pokój odnajmuje od zacnej emerytki eks-adwokat — tabetyk [83]. Chętnie częstuje mnie papierosami, byle mógł opowiadać mi o żonie, która go z „córeczkami” opuściła teraz właśnie, kiedy on jest chory z pracy, i nieszczęścia do reszty zwaliły go z nóg. — Mieszka z synem, śniadym siódmoklasistą, Bronkiem.

733

Rozmawiałem z Bronkiem kilka razy. Przeczytał w jakiejś broszurce, że ojcu grozi obłęd, że jest to choroba dziedziczna — i postanowił zrobić tak jak ten — z Nory Ibsena [84]. Biedny chłopiec!…

734

Stanowczo długo tu nie wytrzymam. Wacek drażni mnie niemożliwie ze swym:

735

— Kolego, proszę pana, niech mi pan nie przeszkadza, bo się muszę uczyć.

736

Albo:

737

— Kolego! mówiłem już panu, że nie znoszę żartów z siebie. Pan może być bardzo mądry dla siebie, a ja chcę być głupi dla siebie.

738

Cynicznie zrównoważony, prowincjonalny medalista.

739

Ulica Marszałkowska. Ponury ranek jesienny.

740

Skończyło się panowanie prostytutek nocą; dzieci idą do szkół.

741

Idą.

742

Idą pojedyńczo, po dwoje, po troje — chłopcy, i dziewczęta — starsze, młodsze, najmłodsze — w nowych lub zrudziałych tornistrach — i ledwie od ziemi odrosłe — w szubkach [85] albo szynelach [86] na wyrost.

743

A nad dziećmi wąski pas kirem chmur zasnutego nieba, na które nie patrzą, a pod stopami wilgotne błotem kamienie.

744

Idą drobnymi, szybkimi krokami — młodsze, i poważnie, ociężale — z klas wyższych. Mijają się, krzyżują, prześcigają, spotykają — witają podaniem ręki — chłopcy lub pocałunkiem — dziewczęta, i idą razem, mówiąc o lekcjach dzisiejszych, klasowym zadaniu lub ostatnim w tym kwartale dyktandzie.

745

Idą — objęte wspólnym mianem „młodzieży szkolnej”, która ma ulgi w tramwajach.

746

W czapkach z rozmaitymi znaczkami, w kapturkach i kapeluszach, przybranych wstążką, piórkiem, puszkiem, w kaloszach lub bez kaloszy, zapięte na wszystkie guziki lub tak tyllko sobie — byle z domu prędzej wyprawić.

747

Idą do szkół — ze wszystkimi lub niektórymi tylko prawami, do pierwszo- lub drugorzędnych, do renomowanych i mało lub wcale nie znanych. A każde ma kogoś, kto mu do tornistra włożył bułkę lub dwie bułki, z wędliną lub pieczenią od wczoraj, kto wpis opłaca i w domu pyta o stopnie — i mówi: „ucz się”.

748

Idą — o włosach jasnych i ciemnych, ładne i brzydkie; podobne do mamy lub taty, takie, które „nos szpeci lub oczy zdobią, usta mają za szerokie lub gryzą paznokcie”. Idą dzieci paralityków, głupców, suchotników, ideowców, kokot salonowych, rozpustników, lichwiarzy, fabrykantów. Idą — których lekarz nie pozwolił forsować, idą za wcześnie lub za późno oddane do szkoły, pierwszo- i drugoroczne, które trzeba prosić, aby jadły, które tran piją, które stanowią całą, pół lub ćwierć pociechy rodziców — i półsieroty — i sieroty…

749

Wiedzą, że za dwa dni niedziela, że w przyszłym tygodniu nie ma święta — za dwa tygodnie — galówka [87], za sześć dopiero miesięcy — wakacje…

750

Idą — dobrze lub źle wychowane, psute przez mamę, ojca, dziadków lub za surowo chowane — którym idzie łatwo, łatwiej, najłatwiej — trudno, trudniej, najtrudniej — które „cudem przechodzą” lub pół nocy siedzą nad książką, książkę pod poduszkę kładą i rano wstają, żeby powtórzyć. I te, które piszą wypracowania „dla całej klasy”, ale ściągają zadania; które zaraz zasypiają, gdy się położą, lub długo mają oczy otwarte, bo chcą wiedzieć, jak to się zasypia, albo myślą, myślą o różnych, różnych rzeczach, albo w ogóle zasnąć nie mogą. Leniwe i kowale, które z byle czego lub rzadko się śmieją, uległe lub uparte jak kozieł, lubiane lub nielubiane przez klasę; które ze wszystkiego się zawsze wykręcą i mogą lekcji nie umieć, a piątkę dostać — śmiałe i lękliwe, radykali i ugodowcy szkolni — kłamcy i prawdomówne — które chcą lub nie chcą, dobrze lub źle podpowiadają — królewięta i kopciuchy szkoły i kinderbalów; — które „chlubę lub wstyd rodzicom przynoszą”.

751

Idą dzieci małżeństw z rachunku, przypadku, miłości, litości lub obowiązku — małżeństw dobranych lub niedobranych, niby-szczęśliwych i nieszczęśliwych — zawartych za zgodą lub bez zgody rodziców — gdzie ojciec wziął lub nie wziął posagu, lub stracił posag, lub tylko mu obiecano. Dzieci małżeństw, gdzie ojciec karciarz, kobieciarz — a mama go kocha i płacze po nocach lub mama gości przyjmuje, a ojciec myśli o wszystkim; gdzie mama lub ojciec chory albo zniechęcony, albo nerwowy — gdzie rodzice się kłócą, jedno skąpe, a drugie rozrzutne; gdzie starsza siostra akurat się zaręczyła lub wczoraj urodził braciszek; — dzieci długo oczekiwane i z radością witane lub witane niechętnie, przez nieostrożność poczęte — a później nic zrobić się już nie udało.

752

Idą i obliczają, z czego dziś na pewno i może odpowiadać będą, czy będą wyrwane na poprawkę, czy chory nauczyciel już zdrów i przyjdzie, i w jakim będzie humorze. Idą i mówią o nauczycielach, o ostrych i łagodnych, sprawiedliwych i niesprawiedliwych, takich, co dużo lub sami nic nie umieją.

753

Idą dzieci kształcone z wysiłkiem lub z nałogu. Idą — które mają lub nie mają własnego pokoju, które uczą się w stołowym, sypialni, same lub z rodzeństwem, którym pomaga „rutynowany i energiczny” korepetytor lub same radzić sobie muszą; które uczą się grać na fortepianie i „języków” lub drżą, że przełożona znów się o wpis upomni; gdzie jest lub nie ma salonu, jest lokaj lub „do wszystkiego”, lub wcale nie ma służącej; które za piątkę rubla dostają, lub za dwójkę — baty od ojca. Które marzą o kucu lub sławie, o nowej sukience lub — niezależności kobiet…

754

Taki wielki tłum dzieci, taki długi sznur ludzi; taki nieskończony szereg przyszłych lekarzy, techników, ladacznic balowych, kucharek i działaczek, księży, adwokatów, głów szalonych, kamieniczników i wykolejeńców, wodzirejów, marzycieli; plotkarek o kurzych mózgach, filantropek na gumach, karierowiczów w najrozmaitszych zawodach i szubrawców. I tyle łez, i tyle istnień zmarnowanych.

755

Idą — które bez pardonu roztrącać będą — i takie, które pierwsza złamie zawada; które przejdą przez życie jak przez froterowaną posadzkę salonu lub które wzrok zatopią głębiej — jeszcze i jeszcze głębiej — i w górę wzrok wzniosą i gwiazdę ujrzą. I ku gwieździe wzlecieć zapragną — ale zawrócą, bo im wyżej, tym mroczniej i chłodniej, a w chlewku ciepło, choć duszno — i te, które się nie cofną z pół drogi.

756

Młodość, Marzenie, DuszaBronek przyniósł mi swój utwór pod tytułem: Młodość. Chce posłać do „Ziarna”[88], ale pragnąłby wiedzieć, czy przyjmą.

757

Czytał mi sam:

758

„Młodość — hej — młodość!… Ileż potęgi, ileż siły mieści się w tym wyrazie tak krótkim, a tyle zawierającym treści. Hej, wy dumni, czyście zajrzeli w pierś młodzieńca, czy wiecie, co to jest młodość, która kipi, czyście zajrzeli w piekło, które się dzieje choćby w duszy ucznia siódmej klasy? Tam jest burza, która porywa swą grozą majestatyczną.

759

Nadmiar sił wylewa się jak bałwany z koryta rzeki i w szalonym pędzie chwyta wszystko na drodze, i pędzi w dal z szumem, trzaskiem, rykiem i wrzawą. Młodość — to szał. Nadmiar sił rozrywa pierś słabą, zapał, gorączka — wstrząsa całą istotą; duch rozbudzony jak olbrzym wstrząsa ciałem — karłem i kruszy kajdany.

760

Fantazja, natchnienie, wyobraźnia — przypina młodemu Ikarowe skrzydła, a ten, niebaczny, pędzi ku słońcu jak ćma, oślepiony jego blaskami: O! jak piękna ta podróż na skrzydłach wyobraźni, która niesie hen, hen w górę!!!

761

Nie ma przeszkód, nie ma przeciwności — nic nie wstrzyma śmiałka. Ha! oto wdarł się na szczyt skały i patrzy z uśmiechem w otchłań, a oto pędzi już dalej, wyżej. Kończy się powietrze, lecz co go to może obchodzić! Mija Księżyc i Słońce, lecz co mu po Ziemi, co on ma wspólnego z tym pyłkiem rzuconym w przestrzeń bezgraniczną, z tym okruchem gnanym tajemniczą siłą — on, do którego należy wszechświat cały!

762

Co? Tam żyć na Ziemi? Nigdy! Tam mu ciasno, tam mu duszno; jemu potrzebna nieskończoność…

763

Dokąd pędzisz, młody duchu, co ciągnie cię w te wyżyny, czy nie męczy cię ta podróż szalona?

764

Ha, ha! męczy? Co znaczy to słowo? O nie! zmęczenie — to nie wyraz młodości.

765

Nareszcie powraca na Ziemię, nie spocząć, lecz oto tak sobie.

766

Czy nie dlatego, duchu młody, wróciłeś na Ziemię, że ciągnie ona twe ciało, czy nie przez mus twardy wróciłeś?

767

Mus? Co znaczy to słowo? Młodość nie zna musu. Ona wie tylko, co znaczy chcieć! Powiem Słońcu: »Stań«, a ono stanie natychmiast; powiem gromom i wichrom: »milczcie«, to zaraz umilkną; powiem morzu: »uspokój się«, a wściekłe i rozszalałe bałwany u stóp mych legną, jak tygrysy u nóg pogromcy…

768

Ale oto płynie jakaś czarna chmura. Co to jest? Smutek, tęsknota. Oto chmura u nóg mu leży, ale się podnosi i okręca go; oto sięga już szyi, dotyka brody, zasłania oczy… Och, jak smutno.

769

Ha, ha! Marzenia. O, nie zastąpią one rzeczywistości. Po co wyrywać się w zaczarowane krainy, aby spaść znów na Ziemię z przebitym bólem sercem? Po co patrzeć przez różowe szkiełka optymizmu, kiedy świat weń rzuci kamieniem? Po co kochać i idealizować chuć, którą jest miłość? Po co uczyć się, aby po latach dowiedzieć się, że więcej człowiek umieć nie może, bo to niedostępne? Wierzyć w ideały? Kiedy wszyscy mówią: »nie ma ideałów«.

770

Precz, czarna chmuro! Płyń, łódko moja, która mnie unosisz, płyń znów w nieskończoność, a ja wiosłować będę. Jak imię łodzi czarodziejskiej?

771

Fantazja. A wiosła? Marzenia. I znów w wątłej łódce rzucam się w wir wszechświatów, nie zważając, że mogę stracić równowagę i spaść w rozpalone łono Słońca i spłonąć”…

772

Oczy chłopca płonęły. Na śniade policzki wypłynął rumieniec.

773

Odgarnąłem mu włosy i pocałowałem w czoło.

774

— Ty marzysz, Bronku! — szepnąłem.

775

Chłopiec pochwycił mnie za rękę mocno, wpił się w nią palcami i patrzał bolesnym pytającym wzrokiem.

776

— Ty marzysz, Bronku — powtórzyłem. — To bardzo źle, że ty marzysz. Nie wolno marzyć. Bóg się gniewa. Bóg nie pozwala. Grzech marzyć, Broniu — grzech.

777

Opuścił głowę na piersi.

778

— Wiesz, co ci odpowiedzą i w „Ziarnie”, i wszędzie… wszędzie?

779

— Co? — zapytał nagle.

780

— Że twoja Młodość nie nadaje się do druku.

781

— Dlaczego? Czy to takie złe?

782

— Nie złe, Broniu, ale nieuczone, niezgrabne, naśladowane, nie wyczute, sztuczne. Zbiór frazesów sztubackich. Ale w tym jest dusza twoja, która roi, poszukuje, która wiele będzie cierpiała… Nie, Broniu — Słońce nie stanie, kiedy ty — młodzieniec, powiesz mu: „stań”; gromy nie umilkną, gdy im powiesz: „milczcie”. To tylko tak jest w wierszykach, ładnych wierszykach, ale nie w życiu.

783

— Ja wiem — rzekł głucho.

784

— Biedne ty jesteś dziecko.

785

Coraz mocniej ściskał moją rękę.

786

— Chcesz mieć we mnie przyjaciela, Bronku?

787

— Tak.

788

— Ale ty masz tajemnice, których nie powierzyłbyś nikomu — prawda?

— Tak.

— Ani mnie także?

— Ani panu…

— Bronku, ty się onanizujesz — powiedziałem szybko.

793

— Nie! — wstrząsnął się, pochylając głowę.

794

— I marzysz o sławie, bo myślisz, że prędko umrzesz na suchoty albo zwariujesz — dokończyłem.

795

— I co? — szepnął, patrząc mi w oczy badawczo.

796

— Nic. To nieprawda… Tylko musisz mieć kogoś, któremu ufasz — żebyś nie był sam — żebyś nie był sierotą.

797

W tej chwili wszedł Wacek.

798

Zapalił lampę.

799

Bronek wyszedł spiesznie.

800

Rzuciłem się na kanapę.

801

Cynicznie zrównoważony Wacek począł się uczyć półgłosem, powtarzając po dziesięć razy te same nazwy: trochanter major[89], trochantar minor, fossa trochanterica[90], crista intertrochanterica[91].

802

Uderzało mnie to po głowie jak młotkiem.

803

— Mój Wacku, może by ciszej?

804

Nie zwracał uwagi na moją prośbę. Nie odczuwał mojego stanu. Zdrowa, chłopska natura.

805

— Kolego, będziecie pili herbatę?

806

— Dziękuję. Jużeście mnie uraczyli anatomią.

807

— Ojciec mój ciężko pracuje na moje wykształcenie.

808

— Tak… tak. Trzeba się uczyć — potwierdziłem.

809

Był mi dziwnie wstrętny.

810

— Kolega nie w humorze — zagadnął.

811

Nie odpowiedziałem.

812

— Czy pan myśli długo jeszcze mieszkać u mnie?

813

— Dopókąd mi pozwoli wasza teściowa.

814

— Kolego, proszę ze mnie nie drwić.

815

— Śmieszny pan jest, panie Wacławie…

816

— Wiem o tym…

817

— Jutro, a nawet dziś mogę pana pożegnać, z całej duszy dziękując za gościnność.

818

— Ja nie chcę, żebyś się pan ode mnie wyprowadzał, tylko niech mnie pan nie drażni.

819

— Ja pana drażnię?

820

— Pan mnie nie zna. Pan się śmieje, że ja się modlę. To jest podłe!

821

— Aż tak?

822

— Podłe i nikczemne. Co pan mi da za moją modlitwę?

823

— Ja nie handluję tym towarem — odpowiedziałem brutalnie.

824

I Wacek się nagle rozpłakał.

825

— Wacek, nie płacz. Wacek, bój się Boga, nie płacz. Ja przecież wiem doskonale, że jestem świnia. Mnie drażni, że ty jesteś zdrów, że pracujesz, że masz cel w życiu, że dążysz. I dlatego ci dokuczam.

826

— Nieprawda. Ja wiem, że jestem głupi, że nie mam kultury, że jestem śmieszny — i to mnie boli.

827

Nie mogłem już dłużej.

828

Porwałem palto i kapelusz, i uciekłem na wódkę.

829

Od tygodnia dużo piję.

830

Jest w tym wszystkim jakaś niepokojąca mroczność, męka dziwna, przeczucie, że tak trwać długo nie może…

831

Dusza wyje jak pies na śmierć.

Pierwszy rozdział powieści

832

Messieurs et mesdames![92] co w tłumaczeniu oznacza: panowie i panie, miejcie tę naturę. Kto nie wie, co dalej, ten nie zna poezji ludowej… To znaczy: bywaj często w gabinetach i czytaj, co stoi napisane brylantem na lustrach — bo lud — to grunt; — Prawda, Lolka?

833

— No — gadaj — gadaj dalej.

834

— Nierogacizna niech milczy… Lolka, subtelna — jako tako dziewica, ale nie Orleańska [93] — jeżeli pragniesz, abym lał perły swej wymowy, to podnieś dwie nóżki do góry… A Franek niech każe podać „noch a szampiter”[94].

835

— Franek śpi.

836

— Nieee — wcale nie śpię — pię — ię — ę. Tylko jestem urżnięty, rżnięty — nięty — dęty.

837

— Ęty — ty — y.

838

— Ęty — ty — yyy!…

839

— Nie krzyczcieże, do choroby!…

840

— Kelner! Trzy butelki „naszego”.

841

— Słucham jaśnie pana.

842

— Patrzcie państwo: jaśnie pana. To bydlę naprawdę myśli, że ja się ożenię „myt a Salcze Apfelgold”[95].

843

— Bo się ożenisz.

844

— Lolka, jak twoją cnotę kocham; Lolka, jak cię w sześciu wschodzących pokoleniach poważam… Lolka, ty mnie całego nie znasz, ty mnie tylko kawałek znasz… Lolka, wierz mi, że ja mam zasady.

845

— Asady — sady — ady!

846

— Widzisz, Lolka, pieszczoto. Nabuchodonozora, tęsknoto hipopotama, wizjo paleontologa — ja bym mógł ożenić się z Salczą Apfelgold, a potem siedzieć z tobą w gabinecie; ale ja wolę naprzód siedzieć z tobą w gabinecie; a potem dopiero… nie ożenić się z Żydówą.

847

— Iduwą — duwą — uwą — wą — ą.

848

— Duwą — uwą — wą — ąąą.

849

— Nie ryczcie, do choroby.

850

— Popiołki, cicho.

851

— Cicho!… Lolka chce, żebyście byli cicho!… Bo widzisz, Lolka, te wszystkie zebrane tu małpy wydałyby się z pocałowaniem za Salusze „mit dwieszcze tyszęców z dużem dokładkiem po najdłuższe delikatne życie” — ale ja nieee!

852

— Eeeee.

853

— Ja mówię, że nie.

854

— A babcia ma w oku łzę.

855

— Zaiste, łzę.

856

— Więc widizisz, Lolka, matrymonialna matrono, powiem ci dowcip, tylko nie wiem, czy z „Bociana”[96], czy z „Kroniki Rodzinnej”[97].

857

— Powtarzasz się.

858

— A ty stul gębę.

859

— Mówi się nie gębę, tylko: tramwaj.

860

— Więc widzisz, Lolka, ja się nie chcę żenić, bo po pierwsze, ja ciebie platoniczne kocham; bo po drugie, mój herb jest za mały w stosunku do jej nosa.

861

— Osa — sa — a.

862

— Aaaa.

863

— Bo po trzecie, Lolka, ona ma gminne nogi.

864

— Ogi — gi — iiii.

865

— Lolka, ty jesteś subtelna — ty mnie zrozumiesz… Bo uważasz, Lolka, istnieje dwa tysiące gatunków nóżek — są różne nóżki.

866

— Oj, gadaj — gadaj… mnia, mmia, mnia, mnia…

867

— Są, widzisz, Lolka, nóżki figlarne — są, widzisz, Lolka, nóżki rasowe — są, widzisz, Lolka, nóżki kapryśne, z diablikiem — nóżki demoniczne, szatańskie, błyskotliwe, zadumane — są, widzisz, Lolka, nóżki nerwowe, wabiące, dumne, wytworne i pogardliwe — namiętne i poczciwe — i każde z nich w pewnych chwilach mają swój uroczek… Ale nogi handlarskie, parweniuszowskie — nożyska panny Salcze Apfelgold — brrr!

868

— Lolka, masz minę, jakbyś się chciała zarumienić.

869

— Lolka, nie żenuj się: nadmij się, to może się i zarumienisz.

870

— Lolka, daj buzi w najgorszym razie.

871

— W górę, Lolka! niech żyje Lolka.

872

— Brawo!… Nasza Lolka!… Nasza!

873

— Asza — sza — aaa.

874

— Kto by na Lolkę słowo rzekł — tego bym siekł i siekł, i siekł…

875

— „Gdyby nie dziatek pacierze…”[98]

876

Tytuł: Dziecko salonu. Trochę jak romans sensacyjny z „Petit Parisien”[99] albo „Lecture pour tous”[100]. — A na ogół — bzdurstwo — i spać mi po nocach nie daje.

Juraś nie wiedział

877

Upić się — upić się — upić!

878

Gwar. Zaduch — w trzeciorzędnej traktierni [101]…

879

Na jego żółtej czaszce bielą się kosmyki siwiejących włosów. Drżącymi palcami przetrząsa kieszenie; wyjmuje złamany papieros — poślinił — i tocząc w palcach koniec papierosa, stara się go wtłoczyć w munsztuk [102]. Tytoń sypie się na skłębioną brodę.

880

— Może pan pozwoli?

881

— Kondycja ludzkaI owszem, dziękuję panu… Ja kiedyś cygarami także częstowałem, ale teraz nie ma „nervu rerum”[103] — rozumie pan? — Bo ja jestem z powołania i talentu artysta skrzypek, były laureat konserwatorium warszawskiego muzycznego. Barcewicza [104] pan zna, prawda? — Sława — gwiazda — gwiazda nad gwiazdami. I Michałowski [105] także — i Noskowski [106] także! — Ale o mnie pan nie słyszał — co? — Bo ja, panie — ho, ho!… O, widzi pan: zapałka? — Ścięli drzewo, narobili patyków, naleli na łeb siarki — i włożyli do pudełka. A teraz ja pocieram siarkę — o tak — zapalam papieros — o tak — a zapałkę o ziemię, a potem do śmietnika — bo się już łep wypalił: nie ma siarki, bo się już wypaliła. I na śmietnik… Ładna sztuka magiczna — coo?

882

I patrzy na mnie uparcie.

883

— Ej, kelner! Przynieś lejek z bufetu.

884

Kelner nachyla się i szepcze mu coś do ucha.

885

— Głupi jesteś… To nie twoja chamska rzecz… Przynieś lejek, kiedy każę — i basta… On ma znowu kłopot, że ja pana chcę naciągnąć.

886

— Nie, ja owszem… Ja tu nikogo nie znam… A samemu nieprzyjemnie pić… Proszę jeszcze jeden kieliszek…

887

— O, widzi pan: lejek… Niby nic, a właśnie w tym jest najważniejsza filozofia życia i istnienia. Tylko to trzeba widzieć, patrzeć i rozumieć… Niech pan patrzy: lejek, prawda? Tylko że pan jest tu, na górze, gdzie szeroko, a tam coraz głębiej i coraz bardziej wąsko — i to się nazywa matnia… Bo matnia, proszę pana, to taki lejek w sieci, a sieć! — to życie i byt… Woda niesie rybę — i ryba uderza łbem w sieć: gdzie rusz, to sieć — a woda pcha i pcha… I ryba rzuca się to tu, to tam — aż znajdzie okienko — i to okienko to właśnie lejek matni. A jak już tam wpadnie, to dopłynie do końca, bo myśli, że tam jest otwór, a tam jest matnia — ha, ha, ha! — i już koniec… Ładna sztuczka magiczna, coo?

888

I śmieje się zamglonymi oczami pijacko, beznadziejnie.

889

— Ja wiem, co pan sobie myśli, ale mnie nic do tego… Ja tam o nic nie dbam, bo ja jestem filozof bytu i życia… bo ja mam swoją wolę i myśl… Pan pamięta ten figiel z zapałką?… Ja wszystko wiem i wszystko rozumiem, i ja właśnie tak rozumiem, jak potrzeba…. Niech sobie Barcewicz będzie Barcewiczem, a ja jestem ja — i dosyć… Jedno tylko panu powiem: świat — to jest ludzkość, a ludzkość — to dusza pijaka; a w duszy pijaka jest znowu świat — i tak w kółko, w kółko, w kółko… I właśnie dlatego ja jestem j a i nigdy się nie poniżę, bo mam filozofię dumy w duszy, w sercu i w wypalonej głowie — tu, o, tu… Ładna sztuczka magiczna — co?

890

I stukał palcem bezmyślnie w pomarszczoną, brunatną skórę łysej, wielkiej czaszki.

891

Coraz natarczywiej rozlega się nawoływanie gospodarza i służby, aby się rozchodzić. We drzwiach staje stójkowy. Sala pustoszeje.

892

— Jak pan jest literat, to pan musiał znać nieboszczyka Kośmińskiego [107]. Szkoda go, bo to był człowiek. Pan rozumie: człowiek. Miał mnie opisać, ale… siarka się wypaliła… Bo pisać a pisać — to nie jedno. Jeden napisze, to aż włosy stają na głowie. Taki Żyd wieczny tułacz[108] albo Monte Christo[109], albo największy na świecie pisarz i literat Henryk Sienkiewicz, albo nasz wieszcz i mistrz Adam Mickiewicz… Ja panu mogę pokazać wszystko, od podziemi aż do największych pałaców — a potem pan dopiero weź się do pióra — i pisz dla ludzi i dla pokoleń…

893

Chmury walą na niebie. Ciemno i samotnie — i mroźno — i duszno — i ciężko, aż tłoczy.

894

— Chodź pan, to się jeszcze napijemy… Jak tu zamknięte, to gdzie indziej otwarte — i tak ze wszystkim.

MizoginiaEj dzieweczko, dzieweczko, dziewuszko,

Twoje łono — gwiazdy dwie.

895

Uszczypnął przechodzącą dziewczynę.

896

— Won, ty pijaku!…

897

— Cooo? Coś ty powiedziała?… Chodź tu, psiawiaro, słyszysz?… Chodź tu, niewolnico, kiedy męż… czy… zna ciebie woła… Rozumiesz, psiakrew — męż… czy… zna — ja — męż… czy… zna.

898

— Zostaw ją pan.

899

— Pan się za nią nie ujmuj… Pan myśli, że kobieta — to co? Ona wiedziała, że nie mam rubla, to mi powiada: won… Ja wiem — ja wszystko wiem — ho, ho!… Honor to rubel — miłość to dwa ruble, a cnota i wierność, oho, ho! — to już całe sześć złotych groszy dwadzieścia… Ja nie mówię: niech sobie będzie, jak jest — ale to panu powiem.

900

Przystanął — oparł się o latarnię ciężko, bezwładnie.

901

— Niech pan sobie to tylko zapamięta: że dusza ludzka może być sobie jaka chce — choćby robaczywa, choćby zgniła, choćby najgorsza — byle tylko nie zaśmierdła — bo wtedy już nic nie pomoże — wtedy już wszystko przepadło i wszystko zginęło.

902

Idziemy Nowym Światem.

903

— O, widzi pan: przejechała dorożka na gumach i obryzgała nas błotem. I o tym już pisały i gazety, i wszystkie pisma. A jak dorożkarzowi dadzą rubla, to on jedzie. Pan rozumie: rubla? — To się z tego trzeba śmiać i płakać — i to się nazywa Sodoma. A ja właśnie jestem ten słup soli, który na wszystko patrzy. Bo niech pan tylko patrzy.

904

Zatoczył ręką koło.

905

— Widzi pan te domy? Takich domów jest miliony i miliony. — A kto w nich mieszka? — Ludzie. — I o czym myślą? O szczęściu. — A co będzie za pięćdziesiąt lat? Domy. A co w tych domach? — Ludzie. — I o czym będą myśleli? — O szczęściu. — A co będzie za sto lat? — Domy. — I o czym w nich będą myśleli? — O szczęściu. — A co będzie za dwieście lat? — To trzeba rozumieć filozofię i życie.

906

Dwa szeregi latarni i dwa martwe szeregi domów z czarnymi kwadratami okien — ciągną się w dal bez końca.

907

— Widzi pan ten pomnik? To jest Kopernik; to jest światło, nauka i wiedza. A to jest znowu kościół i krzyż — to jest wiara. A między tym jest ulica; — cooo? — Ja jestem szczery katolik. Ładna sztuczka magiczna — prawda?

908

Przeżegnał się, pochylił głowę, zgarbił i szedł bezwładnym, automatycznym krokiem.

909

— A to jest znów uniwersytet: to są akademicy i studenci — to są doktorzy i inżynierowie. — A to są znowu pałace i arystokracja. A to znowu — „Bristol”[110] — to jest technika i przemysł. Ja panu wszystko mogę wytłumaczyć, tylko niech pan patrzy i słucha.

910

Przystanął.

911

— A oto pomnik rodaków dla Adama, który był twórcą; to jest serce i poezja, i szczyt na wyżynach — najwyższy szczyt.

912

I stał tak z odkrytą głową, zgarbiony, pokorny, w łachmanach, a ciężkie krople deszczu, spadając na woskową czaszkę pijaka, lśniły w gnuśnym świetle latami ulicznej.

913

— A to jest znowu „res [sacra] miser”, co znaczy: „kochaj bliźniego”. Pan mnie powinien zrozumieć.

914

Śmieje się przykrym, nieprzytomnym śmiechem.

915

— A to jest Stare Miasto: to jest rozpusta, nędza i ciemnota. A my tutaj zaraz: tu otwarte. Ja panu mówię, że otwarte.

916

Zadzwonił do bramy domu.

917

Czarna sień. Drzwi niskie.

918

Izba brudna. Przy stole siedzi ośmiu mężczyzn różnego wieku. Izba tonie w kłębach gryzącego dymu.

919

— Oto dno pieczary: tu pan ujrzysz upadek i nędzę moralną — i zrozumiesz pan prawdziwą filozofię.

920

— Artysta, nie małpuj no! Postaw co lepiej. Te, fater [111]: dziesięć białych [112]. Góral [113] płaci. Pan nietutejszy?

921

— Ja? A tak: nietutejszy — zupełnie nietutejszy. Ja, widzicie panowie — ja nie wiem, jak to powiedzieć, to jest ja nie wiem, czy mnie panowie zrozumiecie?

922

— Co nie mamy zrozumieć: my wszystko rozumiemy.

923

W twarzy jego przebiegłość i złośliwość.

924

— Ja, widzicie panowie, to jest mój ojciec — jest, proszę was, bogaty: ma fabrykę mydeł i perfum.

925

— I pewnie skąpy? Git![114] Zaraz możemy ubić interes… Panu pewnie potrzebne pieniądze — co? Możemy iść do Żyda; podpisze pan rewers, i będą pieniądze… No, pijemy… Artysta — co tam nowego w świecie? te — Barcewicz — śpisz? kiedy dasz koncert w Filharmonii?

926

Dziecko„Artysta” wyjął z kieszeni starą gazetę zniszczoną i potłuszczoną, wyjął z niej wyblakłą fotografię i podał mi w milczeniu.

927

Fotografia przedstawia chłopczynę; chłopiec trzyma w ręce skrzypce. Taka sobie pogodna, bez troski postać dziecka.

928

— To pana syn?

929

Potrząsnął głową przecząco. Wziął mi z rąk fotografię, położył ją ostrożnie na pomarszczonej dłoni i patrzał długo.

930

— Nie, to nie mój syn. — Nie, nie — nie syn. — Ten mały Juraś to ja — to ja sam. — Tak, tak. — Inny ja teraz — co?

931

I mówił czule, pieszczotliwie, szarpiąco:

932

— Mój mały Juraś, mój maleńki — moja biedota mała. — Juraś nic nie wie… Juraś nic nie rozumie… Biedne dzidzi nic nie wiedziało. — Juraś nie wiedział, ale ja teraz wszystko już wiem — całą filozofię wiem. — Psiakrew — życie!

933

Zasłonił ręką czoło, a po zmarszczonych palcach toczyły się łzy. — Drżał — łkał.

934

— Co on za jeden? — zapytałem z trwogą.

935

— Takich nie sieją… mało się to tego tłucze po naszych czyśćcach?

936

— Ale on płacze?

937

— A pan myśli, że to on płacze: to wódka płacze… Pętak Barcewicz — mazgaj… Tu wymani [115], tam przepije — i git!… Te, artysta, sztyl [116]… No, a jak będzie z naszym interesem?

938

— Z jakim?

939

— No, z tymi pieniędzmi.

940

— Nie chcę.

941

— Ojca się pan boi?… ja zaraz poznałem, że pan nieoblatany jeszcze, ale artysta pana wykształci: on umie filozofię.

942

Straszno mi było pośród tych ludzi-Morloków [117].

943

— To może już jutro?

944

— Po co jutro? Żyd do interesu wylizie spod dziewiątej pierzyny… No więc?

945

— Nie chcę! — powiedziałem ostatnim wysiłkiem woli.

946

— To nie… Pan myśli może, że my się od razu na panu wzbogacimy?… Nam pieniędzy nie brak… Jak nie ma, to będą… Pan tu przyjdzie jeszcze do nas… Płaci pan, bo jak nie, to nie trzeba: nam i tak skredytują!

947

Zapłaciłem i uciekłem.

948

Między dniem wczorajszym a dzisiejszym upłynęło tyle czasu.

949

Szedłem z zamkniętymi oczami, po pięć, po dziesięć, piętnaście kroków: To tak wygodnie: nie myśli się o niczym więcej, tylko żeby łbem nie wyrżnąć o latarnię.

950

Uderzyłem pięścią w drzwi.

951

— Co za bydlę? — rozległ się głos Janka.

952

— To ja! Otwórz.

953

— Ach to ty?… Nie mogę… Zaczekaj.

954

— Niech pan nie wpuszcza — usłyszałem głos dziewczyny.

955

W uchylonych drzwiach ciemnego pokoju stanął Janek w negliżu.

956

— Idź do Rozkraczajły… Jest tu list do ciebie. Wstawiony jesteś?… Nie wiedziałem, gdzieś się podział… Poczekaj: zaraz ci dam.

957

List od matki. — Prawda: ja mam przecież matkę.

958

Litwin ucieszył się: on się zawsze z wszystkiego cieszy.

959

— Wyście znużeni, więc połóżcie się na łóżku, a ja sobie na kanapie.

960

— Nie chcę: śpijcie w łóżku.

961

— Kiedy, widzicie, ja nawet wolę.

962

— Nie chcę — rozumiecie? Nie męczcie mnie… Nie męczcie mnie, bo oknem wyskoczę… Połóżcie się i śpijcie.

963

Usłuchał.

964

Siadłem na kanapie, przysunąłem świecę.

965

„Drogi synku! Wierz mi, że źle robisz. Nie chcę ci robić wyrzutów, bo nie wiem, o czym mówiłeś wtedy z ojcem. Ale żebyś ty wiedział, co się u nas dzieje, tobyś się zlitował nad nami. Bo ty nie możesz wiedzieć, co to jest uczucie rodziców do dzieci”.

966

I dwudziestopięciorublowy papierek.

967

Zgasiłem świecę.

968

— Słuchajcie: ja mam dwie poduszki. Nie gniewajcie się: ja was tak lubię.

969

— To się ożeńcie i będziecie mieli uczucie rodziców do dzieci.

970

— Dać wam jedną poduszkę?

971

— Nie.

972

Odwrócił się do ściany i westchnął.

973

W głowie huczy, bije w skronie.

974

„Co będzie za sto lat? — Domy. — A w tych domach? — Ludzie. — Co to jest szczęście? — Co to jest śmierć? — Co to jest życie?”

975

I znów:

976

— Po co?

977

„Biedny Juraś… Juraś nie wiedział, ale ja wszystko — wszystko wiem”.

978

Podałem nowe ogłoszenie:

979

„Korepetytor skromnych wymagań poszukuje kondycji; i przyjmie wszelkie warunki”.

980

I otrzymałem ofertę:

981

„Czytałem, że pan szuka mniejsca więc może pan pofateguje się do mnie, bo ja potrzebuje do dzieci akurat skromnych wymagań”.

982

Pod nazwiskiem i adresem grubymi literami dopisano:

983

Właściciel domu.

Kondycja

984

Jak sobie ułoży kto życie z zastanowieniem — mówi mój chlebodawca — to zawsze do swojego dońdzie: będzie miał i swój kieliszek wódki na starość, i swój kawałek chleba. Ja tam zacząłem od dziesięciu palcy, a jestem gospodarzem domu. Ale potrzeba mieć zastanowienie, a nie jak inni, co to dziś zjadł i wypił, a o jutro nie stoi.

985

Był ogrodnikiem — pracował i oszczędzał.

986

Ożenił się ze starszą od siebie wdową, ale bezdzietną i z pieniędzmi. Złożyli fundusze do kupy i kupili ogród, który na plac zamienili. Place na Woli poszły w górę; odprzedali połowę, a na swojej wybudowali dom drewniany, kuźnię i stajnię — i żyją z dochodów od domu.

987

Nie łajdaczył się on, nie wałęsał jak inni, więc jest zdrów, ma troje dzieci — i chce je uczyć, bo nauka świat człowiekowi otwiera.

988

Jeden pokój ja zajmuję z chłopcami, drugi — oni z Manią — bo niedobrze, jak dziewczyna z chłopakami śpi w jednej izbie: zawsze tam, nigdy dziewczynie skromności nie za dużo.

989

— Ja szanuję naukę — powiada — bo dzisiaj człowiekowi trudno bez nauki na świecie. Pan Bóg mi dopomógł za moje uczciwe życie, więc dlaczego nie mam dzieciom drogi ułatwić? — Co będzie do nauki potrzeba, ja wszystko kupię; nie potrzebuje pan nic żałować. Wolę ja sam nie dożreć, a na kajety nie poskąpię; niech dużo piszą, żeby im się ręka włożyła do pisania.

990

Otrzymuję dach, stół, opranie i pięć rubli na miesiąc.

991

— Jak zobaczę, że pan uczciwie koło tego chodzi, to już sam panu postąpię. — Bo tu chodził do nich jeden nauczyciel, ale już za stary i po rusku dobrze nie umiał. A tego znowu ucznia to nic słuchać nie chcieli. Bo z nimi trzeba ostro: nie ma co się manić, przepustu nie dawać.

992

— A pan może dawać na fortepianie? — pyta żona.

993

— Fortepian to tam mniejsza, byle tylko do gimnazji zdali. Mieszka u nas na facjacie jedna kobieta, — to tam jeich i uczy. Trafiał mi się tu za sto rubli zagraniczny fortepian z dwoma pedałami, ale ja wolę, żeby się na cudzym nauczyli, bo dobry fortepian psuje się od nauki.

994

Wicuś ma być adwokatem, bo adwokat — to tylko jeden amerykański spadek — i już ma jakie sto albo dwieście tysięcy. Dobry i inżynier, ale to już zawsze robotnik, bo na gwizdek musi tak samo do fabryki dymać jak i inni. Oleś jest jeszcze mały; niby ma ochotę na księdza — i księdzu także dobrze — niczego sobie — ale to się jeszcze może odmienić. A Mania musi wszystko umieć, żeby się wygładzić, a potem, jak wyjdzie za mąż — żeby jej rodzina męża palcem nie wytykała.

995

Są dla mnie idealnie dobrzy, starają się aż do znudzenia odgadywać każde moje życzenie. Wyniosły pan gospodarz jest aż przykro uległy; krzykliwa pani chodzi na palcach i mówi szeptem, gdy mam lekcje. Mnie i dzieciom ustąpili swe pierwsze w domu miejsce, bez szemrań, bez wahania.

996

Dla szczęścia dzieci!

997

I tak wierzą, tak głęboko wierzą, tak bez zająknięcia.

998

Nieznośnie kręci się w kółko młyn diabelski życia. — Żal mi ich, żal — smutnie…

999

Wstaję o godzinie szóstej jak wszyscy — choć prosili, żebym spał do dziewiątej — bo jestem pewnie przyzwyczajony do tego. Myję się w glinianej misce, choć chcieli mi odstąpić stojącą dla ozdoby umywalnię z fajansową miską i dzbankiem. Herbatę piję wraz ze wszystkimi w kuchni, choć chcieli mi nakrywać w pokoju, bo „pewnie jestem do tego przyzwyczajony”.

1000

Męczą mnie swą ciekawością. Skąpo udzielam wiadomości co do swej osoby.

1001

O ósmej zaczyna się lekcja.

1002

Dzieci są zdrowe, proste — ludzie jutra. Jest w nich jakiś niemiły zdrowy rozum i żadnej myśli bezinteresownej, żadnej wrażliwości.

1003

Modlą się, bo stara czarownica — kościana noga — zabiera dzieci, które nie mówią pacierza. Uczą się, bo boją się paska ojcowskiego, bo mama obiecała pierogi z powidłami w niedzielę, bo Wicuś chce jeździć karetą, bo Mania imponuje na podwórku dwunastoma francuskimi słówkami. — Podczas lekcji są tępe, bezmyślne, poza nauką — sprytne i jakoś przebiegle dojrzałe.

1004

O dwunastej obiad.

1005

Oni, rodzice, wypijają po kieliszku wódki przed obiadem, mnie chcieli dawać dwa kieliszki, bo w gardle zasycha od mówienia. Oni zagryzają chlebem z solą, mnie proponowali śliwki marynowane.

1006

Nie wierzą, gdy powiadam, że czegoś nie wiem. Są podejrzliwi i nieufni; przypuszczają, że nie chcę powiedzieć: toć w szkołach wszystkiego uczą.

1007

Nie mogą zrozumieć, dlaczego nie chcę czytać kurierów, dlaczego mówię, że nie obchodzi mnie polityka. Kupują na przemian, co dni parę — raz „Polski”, a raz „Poranny” — bo z pierwszego można się więcej dowiedzieć, a drugi za to ciekawszy.

1008

Po obiedzie znów lekcja — do podwieczorku.

1009

Dzieci idą na podwórze; ja gaszę lampę, siadam z papierosem przy oknie — i patrzę na czerwony kwadrat kuźni na drugiej stronie podwórza, na prężącą się miarowo postać kowala, snopy krwawych iskier, pryskających spod młota.

1010

Patrzę — i nie myślę.

1011

Wchodzi mój chlebodawca i pyta:

1012

— Co pan myśli? Czy zdadzą? — Proszę pana na herbatę. — Ale po co pan tak po ciemku siedzi?

1013

Ulicą Wolską wyrobnicy wracają po pracy.

1014

Suną w cieniu, a nad nimi brunatne niebo, połatane czarnymi chmurami. Sylwetki szare znaczą się mętnie.

1015

Ubrani w krótkie waciki, z tobołkami w rękach, brudni, spoceni, zgięci — idą, stąpając ospale i ciężko, z łoskotem — w grubych buciskach.

1016

Niektórzy niosą na plecach przewiązane chustką lub sznurem kawały kradzionego drzewa — na opał.

1017

Krzyżują się pojedyncze zdania, twarde, urywane.

1018

Młodzi brutalnie zaczepiają przechodzące dziewczyny. Tę szturgnie, wymijając, łokciem, aż się zatoczy nad rynsztok lub oprze o ścianę; tamtą uszczypnie — dziewczyna krzyknie z bólu i zaklnie:

1019

— Bodaj cię cholera…

1020

I śmieją się sucho, gardłowo.

1021

Obok chłopcy — wyrostki idą pochyleni, naśladując ciężki, leniwy chód dorosłych. Tylko mocniej wymachują rękami.

1022

Groźny, ponury pochód, pod ciemnym niebem, przy majaczącym blasku podmiejskich latarni.

1023

Boję się ich. Zrazu nie zdaję sobie sprawy z uczucia niepokoju, któremu ulegam. Jest to w zawiązku strach Eloja na widok Morloków [118].

1024

Idą grupami, po killku.

1025

W ich powolnych, upartych ruchach wyczuwam nieświadomą siebie siłę mięśni, które potrafią się kurczyć na moc stali…

1026

Co mnie łączy z nimi?

1027

Dać im kulturę — to zacząć od rękawiczek i zagranicznego fortepianu „z dwoma pedałami”.

1028

Równość? — Więc kraść wolno. Wolność? — Więc można rozbijać bezkarnie żydowskie kramy.

1029

Głupi Żeromski i głupi jego Ludzie bezdomni.

1030

— Ci zgięci wyprostują karki, gdy nas już pożre nasza tinglowa kultura [119]; oni, wypoczęci pod twardą skorupą roślinnego życia, ockną się ze snu, gdy nas pochłonie i na miał rozbije malstrom [120] naszych wahań i pytań bez odpowiedzi!

1031

A po nich nowi przyjdą…

1032

Jestem rozdrażniony. Głowa mnie boli. Dnie robocze jako-tako mijają. Niedziele mnie męczą…

1033

Poznałem nauczycielkę muzyki moich pupilów. Jest to wdowa po baletniku czy chórzyście. Zajmuje ze swą Janką facjatę. Wielkie pudło przedpotopowego fortepianu zawala pół izby. Łóżko, stolik i dwa krzesła — to wszystko. Nawet komody, nawet ulubionego kuferka — nie ma; — nędza.

1034

Omal nie pozbawiłem jej wygodnej lekcji za mieszkanie; dopłaca tylko rubla miesięcznie. Starałem się przekonać moich chlebodawców, że, jakkolwiek sam grać umiem, jednakże uczyć „na fortepianie” nie potrafię w żaden sposób.

1035

Janka ma sześć lat, czarne wielkie ślepia i marzy o lalce, która zamyka oczy. Dziecina drobna, robi wrażenie kwiatu zerwanego, który musi umrzeć prędko. Drobne to i wdzięczne, i dziwnie smutne. Kiedy po heroicznych wysiłkach skończyłem marsza żałobnego, maleństwo nieruchomo patrzało na mnie.

1036

— Ładne? — zapytałem.

1037

Nie odpowiedziała.

1038

Matka pochwyciła ją, posadziła na kolanach i dziwnie jakoś całowała.

1039

„Był nastrój”.

1040

Zapewne dziecko miłości.

1041

Tragedia z facjaty przy starym klekocie. — Podły ten Nowaczyński!

1042

Pan gospodarz chciał wyrzucić lokatora. Na moje usilne prośby pozostawił go.

1043

Jest to mieszkaniec Pułtuska czy Pińczowa. Olśniony opowiadaniami o Warszawie, przyjechał tu z żoną i pięciorgiem dzieci, kupił za czterysta rubli sklepik od oszusta i w dwa tygodnie osiadł na bruku. Zna się trochę na szewctwie i przyjmuje robotę od łaciarza-pryncypała.

1044

— I ja mam serce — bronił się mój pan — ale jak człowiek sam twarde życie miał, to nie umie się nad każdym litować. Ja nie zdzieram, nie gniotę jak inni, ale co mi się należy, to chcę, żeby płacili. I nie można inaczej. Jeden poprosi, żeby mu ulżyć, to drugi zaraz zażąda i jeszcze będzie groził. Pan jeich nie zna. To jest czarny naród. Jemu na zabawę i na poczęstunek wystarcza, a na komorne nie. Niech pan zobaczy, jak Żydzi robią. Taki bogaty Żyd kupi dom. On nie chce użerać się z lokatorem, to on sobie puszcza dom w dzierżawę; dzierżawca od razu mu za rok z góry zapłaci. Ale i dzierżawca bogacz, jemu się także nie chce, bo ma takich domów z dziesięć. Więc bierze administratora. Jak sam płaci dzierżawy trzy tysiące, to chce mieć trzy tysiące pięćset na przykład, a o resztę nie stoi. A administrator jeszcze ma rządcę i każdy na swoją stronę lokatora drze, i na swoją stronę kręci. Rządca za byle co zaraz wyrzuca i naumyślnie dopieka, żeby się ciągle wyprowadzali, bo on dostaje kontraczne [121]. Administrator żadnej reperacji nie zrobi bez tego, żeby choć połowę nie wydusił od lokatora do kieszeni. A dzierżawca znowu ciśnie i podnosi komorne. To z jednego domu żyją cztery rodziny, i elegancko żyją. A za wszystko płaci robotnik, bo to biedota, panie. A na mnie jednego żeby nie mogli zarobić? Krzywda im? — Sam wszystkiego dojrzę i o wszystkim pamiętam. Mnie jego żal, ale sam sobie winien. Siedział w dziurze, miał swoich pięćset rubli — siedź, nie pchaj się do miasta, kiedy ciebie nie proszą, nie szukaj guza, kiedy masz pięcioro dzieci. Bo kto najwięcej ucierpi? Wiadoma rzecz: dzieci. Ale to prostota, panie, chamy — czy oni to rozumieją?

1045

Ostatecznie obiecał czekać jeszcze dwa tygodnie.

Z życia

1046

Pan Antoni miał warsztat szewski w Ubożowie. Pan Antoni miał żonę, dzieci pięcioro i pięćset rubli, gdy go bracia spłacili. — Bogacz — i tyle!

1047

Pan Antoni miał szwagra w Warszawie, jako że z siostrą jego był żonaty.

1048

MiastoPrzyjechał szwagier na święta, wypił kieliszek jeden, drugi i piąty — i o Warszawie dziwy jął opowiadać wielkie.

1049

— U nas — powiada — wszystko zupełnie inaczej. Wyjdziesz na ulicę, a chcesz przejść na drugą stronę, to stój pół godziny i czekaj, aż przejadą wszystkie omnibusy, powozy, elektryczne samochody, tramwaje i dorożki; a jeszcze są takie wagony do przeprowadzek, co większe od największego waszego domu. — Idziesz trotuarem, to musisz iść rzędem, w porządku, bo inaczej zaraz aresztują; bo jakby chcieć kogo wyminąć, to albo ciebie na śmierć zgniotą, albo ty kogo udusisz. — Każdy sklep to jak u was jarmark, a każdy dom — to jak cała wasza dziura. Jak nie wiesz numeru od szwajcara, to możesz dwa dni chodzić po korytarzach i nie znajdziesz.

1050

— A zarobki jak? — pyta Antoni i nalewa nowe kieliszki.

1051

— U nas jest zupełnie inaczej — mówi szwagier. — Najtrudniej zbić pierwsze sto rubli. Jak ja to jestem najstarszym w całym hotelu nad omnibusami, a hotel taki, że cała wasza dziura trzy razy się w niego owinie. A właściciel tego hotelu był naprzód posługaczem w knajpie, a potem kuchcikiem. Dopiero jak mu rodzina pożyczyła sto rubli, to tak się zawinął, że dzisiaj inaczej nie, tylko z hrabiami. — A jakże tam szwagier z braćmi? Czy już zapłacili szwagrowi?

1052

Pan Antoni bał się przymówki o pożyczkę, więc odpowiedział:

1053

— Jeszcze nie skończone. Precz kręcą i szachrują.

1054

— A ja radzę szwagrowi: niech bierze, co dają — i niech do nas przyjeżdża. Już ja wam co dobrego wyszykuję…

1055

Coś pół roku później pan Antoni przyjechał z rodziną do miasta obiecanego, gdzie złoto tak się przewala, aż ćmi w oczach, gdzie aby mieć sto rubli, to możesz mieć migiem taki hotel, w który się cały Ubożów trzy razy owinie, gdzie można zarobić, zabawić się i dzieci wykształcić.

1056

Jak złe ma człowieka wprowadzić w nieszczęście, to mu najisamprzód rozum odbierze, a potem już, jak ślepego, prowadzi na zgubę.

1057

Jakże mógł wierzyć szwagrowi, jakże to sam najprzód nie pojechał na zwiady?

1058

Kiedy wszedł między mury, to jakby mu kto oczy tabaką zasypał: aż szczypie, taki zaduch i hałas. — Chciał zaraz wracać z powrotem, ale mu wstyd było. — Oj, bodajby był wrócił, bodajby!

1059

Ledwo się dopytał o hotel. Ale tam szwagier żadnym najstarszym nie był, a tak po prostu przy omnibusach. A odszedł, będzie z pół roku. Odszukał go dopiero w „adresnym stole”[122].

1060

Przyjęcie było nie najlepsze. — Poradzić nie może, bo sam szuka dobrego zajęcia; był chory, zniszczył się. — Antoni mu wtedy skłamał, że nie ma pieniędzy, głupi jest, na interesie się nie zna — i tyle. Niech teraz sam sobie radzi.

1061

Antoni żonę z dziećmi umieścił za drogie pieniądze w zajeździe, a sam szukał.

1062

HandelKupił kurier, z trudem odczytał adresy sklepików do sprzedania — chodził — dowiadywał się — błądził po mieście. A bał się, a nie wierzył, a nie ufał. Skutek był taki, że po tygodniu poznał się z panem, który miał akurat sklepik, jakiego mu było potrzeba — za pięćset rubli.

1063

Ten pan mieszkał z siostrą w dwóch pokojach na Chmielnej, miał aż trzy sklepiki do wyboru — jak cacka, a najlepszy na Chłodnej.

1064

Ludzki był to człowiek. Poradził mu, wytłumaczył, jak jest w Warszawie, odwiedził go, dzieciom przyniósł marmoladki. Z początku odradzał kupienia sklepiku, bo to ciężka praca bardzo i w handlu dużo przykrości. Ot, sam on założył aż trzy sklepiki, ale po co mu, to? — A główne, że siostra jest słaba i nie może się męczyć.

1065

Ale jak zaczęli radzić razem, to wyszło na to, że sklepik spożywczy jest taki i najlepszy. Bo życie przy tym nie kosztuje już nic, a zarobek idzie do kieszeni. Inna rzecz, jak on z siostrą tylko, to on o życie nie stoi. Ale siedem gęb zapełnić… Tak, sklepik będzie najlepszy. Tylko trzeba się poznać na handlu — chociaż to znowu nic tak trudnego. Trzeba tylko dwie rzeczy pamiętać ciągle — to jest: kredyt i obrót.

1066

— Widzi pan ten woreczek z piaskiem? Pana ten piasek kosztuje złotówkę, a pan go sprzedaje za dwa złote. Niech pan pchnie tylko — no — jeden dziennie, to pan ma już trzydzieści złotych z jednego piasku na miesiąc. I to się nazywa obrót. A teraz za piasek pan nie potrzebuje płacić, aż dopiero po miesiącu, i za to może pan także dawać bez pieniędzy. A potem pan reguluje. I to jest kredyt, który pozwala panu sprzedać towaru za tysiąc rubli, kiedy pan ma w kieszeni tylko sto, i kupić za tysiąc, jak pan ma w kasie trzy ruble.

1067

A potem wyjął książkę, gdzie byli zapisani ci wszyscy, którzy mu są winni. Było tego na kilka tysięcy.

1068

— A czy ja sobie poradzę? — przestraszył się Antoni.

1069

— A rozumie się, że nie. To może pan zacząć od mniejszego.

1070

— A czy to można tak, żeby i kupować, i sprzedawać wszystko za gotówkę?

1071

— Można, ale pan sobie sam obrywa obrót.

1072

— Bo ja chcę mieć na początek tylko tyle, żeby się nie zjadać. Bo Warszawa okropnie droga.

1073

Roześmiał się „ten pan”.

1074

— A czy warto pracować darmo? Jak to mówią, Maciek zarobił, Maciek zjadł!

1075

— No tak — potwierdził Antoni, ale w duszy postanowił na początek skromnie prowadzić interes.

1076

Nazajutrz nowy przyjaciel zabrał go z dzieciakami, trojgiem starszych — do cyrku — żałował, że żona iść nie może. Miał tam darmo wejście.

1077

— Wetrzesz się i pan. Z początku wszystko trudno i straszno.

1078

HandelOj! straszno było Antoniemu — to prawda. Ufał i nie ufał, chciał i bał się. Aż zdobył się na heroizm i powiedział, że pięcioro drobiazgu, że to jedyne jego pieniądze, żeby mu ten pan poradził, że mu wierzy jak rodzonemu ojcu.

1079

— Mój panie, ja wiem jedno: oszukać bym pana nie miał sumienia, bo pan ma dzieci; i nie miałbym interesu, bo dla mnie lepiej nawet, jak kupi taki, co się zna, żeby potem nie miał pretensji. Interes — złote jabłko — i tyle. A radzić panu nie mogę. Niech się pan popyta, rozejrzy, dowie, pomyśli; niech pan ze dwa dni posiedzi w sklepie.

1080

Poszedł Antoni do sąsiedniego sklepiku w wielkiej tajemnicy. Odpowiedzieli mu ni to, ni sio.

1081

— Jak panu powiemy źle, to pan powie, że zazdrość, a jak powiemy dobrze, to pan będzie pomstował. Życie w Warszawie ciężkie, i basta.

1082

Zwyczajnie, nieżyczliwi dla obcego.

1083

A tu pieniądze szły jak woda.

1084

I stało się: kupił. Gotówką czterysta rubli położył.

1085

Dawny właściciel przychodził przez pierwszy tydzień pomagać i nauczyć. Szczypał służące, uśmiechał się do kupujących. Antoni z żoną siedzieli i patrzyli. To znowu przychodził tam jaki Żyd po należność.

1086

— Zatkaj mu pan gębę… Nie ma pieniędzy, mój starozakonny… Daj mu tam pan rubla…

1087

I Antoni dawał rubla z kasy.

1088

W głowie miał wir jakiś, w sercu strach i złe przeczucia.

1089

Gorzej było jeszcze, kiedy został sam z żoną, i potem coraz gorzej i gorzej. To przychodzili jacyś ludzie z towarem, to znowu po jakieś pieniądze. Aż ktoś rzucił mu dwa straszne wyrazy:

1090

— Oszukali cię!

1091

Otworzyły się Antoniemu oczy, ale tylko trochę. Bo ten pan uspokoił go. Znowu dwa dni przychodził. Natarczywszym kazał znów dać po rublu, innych zwymyślał i kazał im czekać.

1092

— Ale za co ja płacę? — zapytał Antoni.

1093

— Płaci pan pasywa sklepu. Przecież tu jest towaru nie za czterysta, ale za ośmset rubli.

1094

Po dziesięciu dniach trzeba było kupić już cukier, bo zapas się wyczerpał. Piekarz nie mógł się dorachować z bułkami.

1095

Poszedł pan Antoni do pana, który mu sprzedał sklep. Nie zastał nikogo. Poszedł drugi raz; zastał tylko siostrę.

1096

— Proszę pana. U nas mówi się tak: widziały gały, co brały, i basta. Nie wiesz, nie bierz się. Nie umiesz, nie ruszaj.

1097

Poszedł znów pan Antoni raz i drugi. Aż zastał i jego.

1098

— Mój panie, ani ja pana ciągnąłem za nos, ani namawiałem. Interes był dobry i jest dobry. Jak pan klientom stęka, to uciekają od pana. Dzieciaki włóczą się po sklepie, wszędzie paluchy brudne wsadzą. Gość tego nie lubi. Pan, zamiast pilnować interesu, łazisz tylko za mną jak cielę za krową, jęczysz pan, mnie pan obszczekuje na prawo i lewo…

1099

— A dlaczego pan puste torby poustawiał w szafach? — zawołał Antoni nagle.

1100

— A może do ubrania sklepu potrzebne panu torby z brylantami?… Idź pan do Stępkowskiego i zapytaj się pan, czy on nie ma w szafach pustych butelek, puszek i beczek… Nie zna się pan — ot, co jest.

1101

— Co będziesz gębę darł? — syknęła z kąta siostra — sprzedałeś i kwita.

1102

— Ale nie: po co on ma myśleć, że go oszukałem?

1103

— A co to ciebie obchodzi?

1104

— Rozumie się, że mnie obchodzi. Bo na tym cierpi mój honor kupiecki… Tak, tak, mój panie, i pan się wetrzesz w miasto — i poklepał Antoniego po ramieniu.

1105

Doprawdy — niezły człowiek. Tylko ta siostra — megera.

1106

— A może by pan… może by — zająknął się Antoni.

1107

Była to jego myśl, snuta po tysiąc razy podczas bezsennych nocy ostatnich tygodni — jego myśl wypieszczona: oddać sklep, odebrać pieniądze i uciec z Warszawy.

1108

— A może by pan tak wziął nazad? Przecież pan sprzeda?

1109

Żadnej odpowiedzi.

1110

— Ja bym panu za 350, nawet za 300 oddał.

1111

— A ja panu i stu rubli dać nie mogę. U nas pieniądze to fiu! i nie ma nic. To właśnie całe nieszczęście, że pan handlu nie zna. Szkoda, że panu sprzedałem.

1112

Pożegnał Antoniego, bo miał pilny interes na mieście.

1113

Co robić? Pięcioro dzieci. Obce wielkie miasto.

1114

Tak obrać człowieka, tak do cna, do suchego… Nawet stu rubli.

1115

Poszedł Antoni do szwagra. Szwagier miał tymczasowe zajęcie w remizie wynajmu powozów. Ani chciał słyszeć, by przyjść i poradzić.

1116

— Bez mojej rady kupiliście, to i bez mojej rady sobie sprzedajcie. Nie mój wóz, nie będzie mnie wiózł… Kto nawarzył, niech pije.

1117

— Człowieku, przecież my ci nie obcy. Przecież to twoja siostra.

1118

— W biedzie to każda siostra…

1119

Przyszedł wieczorem po zamknięciu sklepu z jeszcze jednym swoim przyjacielem. Obejrzeli wszystko, przeczytali kontrakt. Antoni wpił się w nich oczami.

1120

— Sprzedaj to szwagier za byle co, długi szwagier popłać, a jak ci się co zostanie, to kup wódki, wypij, gębę otrzyj i ludziom w oczy nie świeć. Tak, moi państwo: i w Warszawie psy boso chodzą.

1121

Nastała długa chwila milczenia.

1122

— A nie można do sądu? — zapytała Antoniowa.

1123

— Daj pan chojrakowi trzy blaty w garść, to mu zrobi sąd. Porządny adwokat tego nie weźmie, bo mu nie warto, a pokątny jeszcze ci kapotę zedrze.

1124

— Sameś sobie narobił szwagier biedy. Żeby to na mnie, toby mnie raz połknął, ale trzy razy wyrzygał. — Od złodziei w Warszawie aż się roi. Tak, tak.

1125

— A bo ja wiem, czy on złodziej. Żeby nie ta siostra.

1126

— Siostra?! Gwizdnij no pan. Znamy takie siostry.

1127

— Sam sobie szwagier winien. A teraz akurat jest magiel do sprzedania. Obok nas. Chleba byście mieli po uszy.

1128

— Nie martw się pan. Powoli wetrzesz się pan w miasto.

1129

Wypili jeszcze po jednym i poszli.

1130

Więc zarżnął się, dycht [123] się zarżnął.

1131

Ukrył twarz w dłonie.

1132

Chłopak wylazł w koszulinie z łóżka.

1133

— Mamo, jeść mi się chce!

1134

— I mnie… — odezwały się dzieci.

1135

Antoni drgnął.

1136

— Weź tam matka trochę mąki ze sklepu i zrób im.

1137

I jadły, gdy matka ugotowała kluski.

1138

Antoni nie chciał jeść: to przecież nie jego mąka, to wszystko — kredyt. A on czterysta czterdzieści pięć rubli utopił. Szwagier mówił o maglu — podobno to dobre. A wtedy mówił, że sklepik dobry.

1139

Jak to się „wetrzeć” w tę Warszawę?

1140

Przysunął się i machinalnie wziął się do klusek.

1141

Przeczytałem to moim pryncypałom.

1142

— LiteratPan z tego szewca tak sobie ułożył? — domyślił się. — Tak, panie Janie, to tak jest, jak pan tu napisał. To by nawet można było i do gazety dać, żeby pan jeszcze wszystko dalej skończył. — Niechby ludzie wiedzieli, jak to jest u nas w Warszawie. Ho! ho! żeby to ci panowie, co pisują do gazet — żeby to oni wiedzieli chociaż trochę, co to się u nas w Warszawie dzieje — co by to ciekawego można było napisać — ile by to można było dla ludzi dobrego zrobić.

1143

— Ba, kiedy oni zwykle w knajpach tylko siedzą albo w teatrach — więc skąd mają wiedzieć? — powiedziałem.

1144

— Nie wiem, gdzie oni tam siedzą, ale ja myślę, że toby można dużo ciekawego napisać.

W gąszcz życia

1145

Wieczory spędzam u wdowy z facjaty. Moi chlebodawcy źli są na mnie i na nią — i zazdrośni. — Jak można przekładać towarzystwo nędzarki z wątpliwą przeszłością — nad nich, właścicieli domu na Woli?…

1146

Pojechali z dziećmi na wieś na wesele, do rządcy, który ich dawniej nie znał — ale teraz, kiedy są bogaci — przypomniał sobie i zaprosił. — Chcieli mnie zabrać — nawet na własny koszt: zabawię się i podjem sobie. A jedzenie będzie dobre, bo pan młody z rzeźnickiej, ale bogatej familii; brat cioteczny jest księdzem.

1147

Odmówiłem. Pojechali sami…

1148

Patrzę na kuźnię. Kowal bije młotem, postać jego czerwieni się w ogniu i gaśnie. — Myślę i wsłuchuję się ciekawie we własne myśli.

1149

Dopiero późnym wieczorem idę na facjatę.

1150

— Czy można?

1151

— Można, można… A ja już myślałam, że pan nie przyjdzie… Niech pan siada: o tu… Janka nie chciała iść spać, tylko czekała na pana. Przed chwilą zasnęła. — Jak to dobrze, że pan przyszedł!… Prawda, że nie zapalać lampy? Tak lepiej… Bo ja chcę z panem dziś długo mówić.

1152

— Ale pani ma znowu gorączkę!…

1153

— To nic — to zaraz przejdzie — to nawet lepiej. — Bo ja chcę pana o coś zapytać, to jest właściwie — chcę panu coś powiedzieć. — Ja nawet chciałam zejść do pana na dół, ale bałam się, że panu może będzie nieprzyjemnie. — Bo niech mi pan wierzy, że mnie nic a nic nie obchodzi, co oni na mnie gadają. — Tak mi było przykro ciągle, że pan mi wszystko o sobie powiedział, a ja panu — nie.

1154

— Ale po co mówić? — To panią rozdrażni.

1155

— Nie, nie… Pan mnie nie rozumie. — Może z początku to naprawdę — ale ja chcę. — Jak człowiek tak ciągle jest sam, to mu się nazbiera — tak mu się dużo nazbiera, że aż go dusi. — Jak ja o panu myślałam, to mi się zdaje, że szkoda, że pan nie chce być doktorem… Chociaż wiem, że oni nie mają czasu… Ale zaraz… Aha — więc tak…

1156

Oparła głowę o róg fortepianu.

1157

Światło z kuźni nie dochodzi do okna facjaty, tylko lekki refleks odbija się i gaśnie w jej oczach wielkich, czarnych, zaćmionych bólem myśli bezładnych i wyiskrzonych gorączką.

1158

— Niech pan słucha….

1159

Głos obcy, obojętny — jakby czytała lub opowiadała treść smutnej, dawno czytanej powieści.

1160

— Jestem dzieckiem nieprawym. A matka moja była aktorką.

1161

Pauza.

1162

— Razem z matką grywałam w ogródkach — ja w takich dziecinnych rolach… A mój mąż był w balecie… Ja już panu mówiłam o mężu, ale wiem, że pan mi nie wierzył. — Pan myślał, że ja tak tylko…

1163

Znów cisza.

1164

— Tylko cztery lata żyłam z mężem, bo on już wtedy miał suchoty — to bardzo dziedziczna i nieuleczalna choroba!… Ale mniejsza o to… Więc grałyśmy wtedy z matką… Ja chcę panu opowiedzieć, — bo to ma związek z Janką… Więc grałyśmy wtedy z matką w ogródku… Lato było pod psem i nikomu nie płacili gaży… I w ogóle matkę trzymali tylko dlatego, żebym ja grała, ale jej prawie nie dawali ról. — Ja miałam wtedy dziesięć lat, ale już dobrze wszystko rozumiałam… Tak samo było i wtedy: ja grałam dużą rolę, a ona tylko parę razy wychodziła na scenę. — A w antrakcie kręciłam się między publicznością, żeby coś dostać.

1165

Taki urywany, ciężki, świszczący oddech.

1166

— Zawołała mnie do siebie jedna taka, co była ze swoim kochankiem w loży. — Wzięła mnie na kolana i całowała. I mówiła ze mną tak, jak się mówi z dzieckiem: ile mam lat, czy lubię występować, jak się nazywam. — To dziwne, jak takie kobiety lubią dzieci. — I ja starałam się im podobać, żeby mi co dali. — I rzeczywiście, poprosiła go i on kupił dla mnie pudełko czekoladek. Ale duże: ze trzy funty albo i więcej…

1167

…Jak pan przyniósł Jance tę lalkę, to mi się zaraz przypomniało, chociaż to zupełnie co innego… Jacy oni źli na mnie i na pana, że pan kupił Jance, a nie Mani. — Oni nie mogą zrozumieć, że pan jest u nich za pięć rubli na miesiąc i tyle pieniędzy wydał na lalkę; a ona chodziła się umyślnie dowiadywać do sklepów, ile to może kosztować. — Oni się domyślają, że ja wiem wszystko, i tacy są wściekli, że im nie mówię… Ale zaraz…

1168

Głód, Bieda, Matka, Córka…Aha — więc mieszkałyśmy wtedy na Bielańskiej, tak samo na facjacie… Więc dostałam to pudełko czekoladek… Dyrektor nie płacił, bo teatr źle szedł. — A w sklepiku już nam nic nie chcieli dać.

1169

…Więc jakeśmy wróciły do domu, to jadłam te czekoladki i popijałam wodą… Był chleb, ale trzeba było zostawić na rano do herbaty… Prosiłam mamy, żeby przynajmniej te czekoladki, ale nie chciała, że to moje. A ja przecież wiedziałam, że jest głodna. — Więc zjadłam sama może z funt — i położyłam się, ale nie spałam, bo mnie mdliło; tylko miałam przymknięte oczy, ale mamę widziałam. — Ja często tak robiłam i patrzałam na mamę, że jest ładna i dlaczego nie ma nikogo? — Bo mama w ogóle nie umiała jak inne. — Te czekoladki na przykład to można było potem oddać w bufecie za pół ceny, ale mamie samej do głowy nie przyszło — dopiero później, kiedy jej powiedzieli…

1170

…Więc zaraz… Więc ja tak leżałam, a mama cerowała pończochę. — Ja to wszystko tak dobrze pamiętam… Więc potem przestała szyć i patrzała na mnie, czy śpię. — A potem zaczęła powoli przysuwać to pudełko z czekoladkami. Potem cicho otworzyła i ciągle na mnie patrzała, czy śpię. A ja udawałam, że śpię. Potem zjadła jedną czekoladkę, potem drugą i tak kilka. A potem wyjęła taką długą czekoladkę i resztę układała, żebym nie poznała, że brak. Potem z tą długą czekoladką doszła do okna i wychyliła się. — Zdawało mi się, że wyskoczy oknem, żeby się zabić; ale cicho leżałam i nawet chciałam, żeby wyskoczyła, bo przyszliby ludzie i pocałowaliby mnie, i wszyscy by na mnie patrzyli. A na pogrzebie wszyscy z teatru nieśliby trumnę i byłby wieniec od dyrektora. A ze mną po śmierci mamy byłoby coś innego jak teraz. Może by mnie wzięła do siebie jaka bogata pani… Ja wiem, co pan sobie o mnie myśli… Bo pan nie wie, co to jest dziecko głodne, które każdy ma prawo pogłaskać, pożartować, wziąć na kolana, dać prezent. — Ja panu wszystko mówię, chociaż wiem, co pan sobie o mnie myśli.

1171

— Ja myślę, że pani była bardzo nieszczęśliwym dzieckiem.

1172

— Ja wiem: bo pan jest dobry… Na czym to ja stanęłam?

1173

— …Że mama pani stała przy oknie.

1174

— Aha!… Więc długo tak stała, a potem zjadła tę długą czekoladkę i oblizywała palce, bo jej się roztopiła, kiedy stała przy oknie. — A potem było to najwstrętniejsze… Ja nie będę umiała panu, opowiedzieć…

1175

Zamyśliła się.

1176

— Więc tak było. — Matka stanęła przy łóżku. Ja z początku zupełnie zamknęłam oczy, żeby się nie domyśliła. A potem ostrożnie uchyliłam. Matka patrzała na mnie, ale była taka brzydka i taka wstrętna… Ja wiem, ja nawet wtedy wiedziałam już, co ona sobie myślała i dlaczego była taka brzydka. — Ona liczyła, ile ja jestem warta i kiedy już. Ja wtedy nie wiedziałam jeszcze, jak to jest; ale sama także chciałam być dużą i mieć kogoś, co ma dużo pieniędzy i wszystko kupuje; tylko wiedziałam, że matka nie powinna tego chcieć… Na złość otworzyłam oczy, i ona domyśliła się, że nie spałam… Rozgniewała się i przez trzy dni nic nie mówiłyśmy do siebie. I od tej pory przestałam ją kochać i ona mnie. Bo przedtem bardzo ją kochałam i żałowałam, a teraz byłam kontenta, jak jej nie dali żadnej roli, a mnie — tak… I ja właśnie na złość… Bo ja to wszystko chciałam panu opowiedzieć, to jest nie wszystko; ale chciałam prosić, żeby pan nie uczył grać tamtych dzieci, i bo tak to ja tylko rubla dopłacam do komornego… Ale pan sam… Ja przecież wiem, że pan gra lepiej ode mnie… Pan jest bardzo dobry.

1177

Choroba, MatkaNagle spoconą, wilgotną ręką pochwyciła moją rękę.

1178

— Ja mam do pana prośbę. Czy pan mi powie prawdę?… Pan był trochę na medycynie i pan dużo czytał… Niech pan powie, czy Janinka będzie żyła?… Pan przecież wie, co ja myślę… Moja matka umarła na suchoty, Janek także, ja także kaszlę i pewnie będę miała, a może już mam. A przecież to jest bardzo dziedziczna choroba, i zaraźliwa — bardzo zaraźliwa — prawda? — A ja z nią razem śpię… Prawda, że to źle?

1179

— Czytałem, że dzieci nie powinny spać razem z dorosłymi… ale pani jest przecież…

1180

— Pan mnie nie rozumie — przerwała.

1181

I po chwili zaczęła strasznym, urywanym szeptem.

1182

— Ja właśnie naumyślnie… Jak leżę z nią w łóżku, a ona śpi, to naumyślnie w nią chucham… Rozumie pan?… Ja panu nie mówiłam, ale ja mam na pewno suchoty… Jak poszłam do szpitala na wizytę, to mi doktór kazał przynieść ślinę, co spluwam. Więc na drugi dzień przyniosłam. No, i dali mi kartkę, żeby wejść do środka, gdzie są wszyscy doktorzy. I ten doktór prosił drugiego, żeby zrobił. A ten nie wiedział, że to ja. Więc jak on szukał tych robaczków suchot w mikroskopie — ja widziałam raz mikroskop w muzeum — to potem powiedział do tego doktora: „suchoty jak byk” — i roześmiał się. Ja nie wiem, dlaczego on się roześmiał. — Ja go się potem naumyślnie zapytałam, czy to suchoty, a on powiedział, że nie, że trzeba pić mleko, i zapisał mi, ale nie brałam… Więc rozumie pan? Więc ja chucham na Jankę, żeby te robaczki weszły jej do gardła i żeby zachorowała, a dzieci przecież prędko umierają… Bo ja jej przecież nie mogę samej zostawić… Bo ona będzie śliczna, jak urośnie — bo ją by mężczyźni rozdrapali… A ja nie chcę… Niech umrze. Już dosyć tego świństwa. Już trzeba skończyć raz przecież.

1183

Janka westchnęła ciężko… Nie — nic: to tylko przez sen.

1184

— A wie pani… wie pani… może by to dobrze było, żebym ja… Wie pani: tak mi ciężko jakoś myśleć.

1185

— Bo co?

1186

Nachyliła się tak, że czułem na twarzy gorący jej oddech.

1187

— Wie pani, ją myślę, że to by było dobrze, żeby Janka miała ojca… Ja myślę, że to by było dobrze, żebym ja się z panią ożenił. — Prawda?

1188

Drgnęła. Pochwyciła moją rękę.

1189

— To dobrze — to bardzo dobrze, że pan to powiedział… Ja wiedziałam, że pan to powie, ale się bałam, że może nie… Tak: to się bardzo dobrze stało… To dobrze, jak ktoś powie człowiekowi coś takiego, że on potem długo pamięta — długo — aż do śmierci. A jemu przecież nic nie szkodzi… Wie pan: kiedy się w nocy nie śpi, ma się takie dziwne myśli… Nie, ja kłamię… Pan nie uwierzy, jak mi strasznie trudno nie kłamać… Ja nie tylko w nocy, ale ciągle — ciągle o tym myślałam. — Jak mi pan wtedy mówił, że pana ojciec bogaty, i jak mi pan mówił o sobie, to pomyślałam, że pan jest dziwny człowiek i że kto wie… I starałam się panu podobać, żeby pan się we mnie zakochał… I właśnie dlatego nie mówiłam panu, że mam suchoty, żeby pan się ze mną ożenił… Ja jestem bardzo zepsuta… Ja właśnie matce na złość, żeby nie miała ze mnie korzyści, to ja wtedy z ojcem Janki… Ja jego wcale nie kochałam i nie wiedziałam, że on się ze mną naprawdę ożeni… — Ja go wcale nie kochałam, tylko matce na złość… Ale zaraz…

1190

…A tak. — Więc ja za pana nigdy a nigdy nie wyjdę… teraz to już nigdy nie wyjdę… Ja wiem: pan chce, żeby ludzie nie byli nieszczęśliwi. Ale to na nic; tak być musi… Tylko od nieszczęśliwych trzeba uciekać, bo nieszczęście jest zaraźliwe… Kiedy ja pana jeszcze tak dobrze nie znałam, to ja bym za pana wyszła, ale teraz za nic w świecie. Panie Janku: nieszczęście jest zaraźliwe. — Niech pan ucieka — panu i tak będzie trudno żyć na świecie.

1191

Wstałem śmiertelnie znużony. — Wyszła za mną do sieni.

1192

— Panie Janku, ja nie wszystko jeszcze panu powiedziałam: ja czuję taką rozkosz, kiedy tak chucham… jak bym robiła na złość tym wszystkim… Czasem nawet widzę ich wszystkich — w cylindrach, z cienkimi laseczkami — jak się oblizują, a ja im mówię: „nie dam — nie dam” — i chucham. — I ja jeszcze jedno…

1193

…Janek, ja ciebie kocham… Ja jeszcze nigdy nie kochałam i dlatego teraz dopiero zrozumiałam, że to tak jest. — I jeszcze ci nie powiedziałam, że ja miałam dużo kochanków…

1194

I zarzuciła mi na szyję ręce chude, chłodne — i przycisnęła do ust rozpalone wargi.

1195

Na korytarzu rozległ się szmer: podpatrywano nas.

1196

Cofnęła się do izby i drzwi zamknęła na klucz.

1197

Gubię się w tajemnicy własnych myśli i uczuć. Coś splata odległą przeszłość z nieznanym jutrem. Więc to już ja teraz, a nie Bałucki, Tołstoj, Orzeszkowa, Żeromski; — chciałem się ożenić.

1198

A dalej?…

1199

Jutro przeprowadzam się na Solec.

1200

Nauczyciel, BiedaWczoraj były imieniny mego „właściciela domu na Woli”.

1201

Przyszła ich uboga rodzina: brat żony, robotnik fabryczny, z zięciem dorożkarzem i dziećmi.

1202

Wizyta była ceremonialna, nieszczera, chłodna. Z jednej strony — wyniosła pewność siebie kapitalisty, z drugiej — zazdrość i uległość. Tylko dorożkarz, gromiony wzrokiem przez teściów i żonę, nie szczędził mimo to przycinków.

1203

Pupile moi popisywali się swymi wiadomościami, traktując z góry ubogich krewniaków — opowiadali o gimnazjum i o czapce z gwiazdką.

1204

— W biedzie nie to jeszcze najgorsze, że człowiek nie doźre — powiedział smutnie robotnik — ale że bachorom nauki dać nie można, jak by to człowiek miał życzenie.

1205

I postanowiłem przenieść się na Solec.

1206

Nie chcieli wierzyć zrazu:

1207

— Ale co oni z panem zrobią? To przecież prostota i nędza, panie Janie. Gdzie im tam w głowie nauka? — Pan tam i tygodnia nie wybędzie… I co my teraz zrobimy? — Pan tak umiał zachęcić bachorów to żarcikiem, to tym, to nie tym.

1208

Za życie płacić tam będę pięć rubli miesięcznie, a za mieszkanie — uczyć będę ich Wiktę i Stacha.

1209

Do kogokolwiek się zbliżę, wszędzie niosę ból, rozprzężenie — i kawał własnego serca zostawiam.

1210

Pusto, rozpacznie — i nie ma gdzie złożyć głowy znużonej.

1211

A pcha mnie coś w gąszcz życia, w głąb, w gęstwię — aż do najgłębszych jego pokładów.

Na Solcu

1212

Murowana oficyna w drugim podwórku.

1213

Czwarte piętro.

1214

Izba kwadratowa, obszerna.

1215

Dwa okna. Między oknami komoda, pokryta serwetą szydełkowej roboty; na komodzie figurki, fotografie, pudełko okrągłe od czekoladek — do nici.

1216

Przy prawej ścianie łóżko Grosików, obok łóżka kołyska — dalej stołek i komin.

1217

Przy lewej ścianie dwa łóżka; w kącie wodociąg i zlew za firanką.

1218

Drzwi. Obok drzwi po jednej stronie szafa, po drugiej komoda Wilczków.

1219

Na środku izby — stół sosnowy, dwa krzesła, z których jedno wyściełane — i stołek.

1220

Nad kominem półki z naczyniami kuchennymi; — obok zegar z wagami.

1221

Pod oknami kuferki. W oknach doniczki. Na ścianach, nad łóżkami, liczne obrazy święte…

1222

Mieszkańcy izby:

1223

1. Marcin Wilczek, ślusarz fabryczny, lat 44.

1224

2. Katarzyna Wilczek, lat 40, żona Marcina, piera po gospodach.

1225

3. Wikta, ich córka, lat 17, chodzi do szycia.

1226

4. Stasiek, lat 9, płucze butelki u kwaśnika [124].

1227

5. Ignac, lat 6, chodzi do ochrony.

1228

6. Michał Grosik, lat 29, dorożkarz, zięć Wilczków.

1229

7. Józefa Grosik, lat 20, najstarsza córka Wilczków.

1230

8. Kazik, lat 3, synek Grosików.

1231

9. Mania, przy piersi, córka Grosików.

1232

10. Sublokator, stróż nocny; ja zastąpiłem jego miejsce.

Noc

1233

Wieczór. Postawiona na komodzie, na pudełku od gilz [125], lampka pali się żółtym, chwiejnym płomieniem.

1234

Rozmawiam z kobietami, rozmowa się rwie. Czekamy na mężczyzn.

1235

Grosikowa karmi niemowlę piersią i co chwila spogląda na zegar.

1236

— Widać, po teatrze przyjedzie dopiero.

1237

Kazik bawi się przy kominie miotłą.

1238

— Mamo, jeść.

1239

— Poczekaj: ojciec wróci.

1240

Przychodzi Wilczek z fabryki; odstawia blaszankę na komin i siada zmęczony na stołek.

1241

— Jakże pan Jan?… Jeszcze się panu u nas nie sprzykrzyło?

1242

— Wiadomo: zawsze pierwszy dzień markotnie na nowym miejscu — odpowiadam.

1243

— No tak… Pan Jan może tu mieć dużo zajęcia. Tylko zapłata to mała… Ja za Wiktę płaciłem pięć złotych na miesiąc… Tu będzie u nas może biedniej jak u szwagra — no bo on bogacz, ale tu panu będzie życzliwiej.

1244

— Na, myj się — przerwała żona, podając miednicę — nie gadaj.

1245

Widać nie chce, by mąż opowiadał o jej bracie.

1246

— Mamo, jeść — woła Kazik.

1247

— No dajże mu, niech się nie drze i idzie spać.

1248

— A jakże: pójdzie on spać.

1249

Wraca Wikta.

1250

Podaje mi rękę swobodnie.

1251

— Będziesz miała nauczyciela — mówi ojciec. — Czytać i to ona umie, ale jeszcze niegładko; ciężko idzie… A gdzie Stasiek?

1252

— No gdzie? Na podwórzu — z chłopakami lata.

1253

— Ignac… Zawołaj go tu zaraz.

1254

— E, zimno — ociąga się chłopiec.

1255

— A jak sam latasz, to ci ciepło. Bierz kapotę i ruszaj — żywo!… A ona, jak to dzisiaj się pośpieszyła.

1256

Wikta się rumieni. Twarzyczka ładna, świeża.

1257

— A pan Jan nie ma łóżka? — pyta Wilczek.

1258

— Nie, nie mam… Trzeba kupić.

1259

— To nic: może pan Jan ze mną spać… I jak pan nie ma pieniędzy, to można wziąć na wypłat, po pół rubla na tydzień.

1260

W dorożkarskim uniformie wchodzi Grosik.

1261

— Na, masz — oddaje żonie pieniądze. — A to dla ciebie, knocie.

1262

Kazik rzuca miotłę i chwyta papierek łakomie.

1263

— Poczekaj, nie spiesz się.

1264

— Daj! — woła malec.

1265

— Zaraz, jak to ci pilno.

1266

Zdjął palto — przestał być numerem. Usiadł przy stole i wziął chłopca na kolana: dorożkarz przeobraził się w ojca.

1267

— Na masz.

1268

I rozwija z papierka dwie farbowane marmoladki.

1269

— Daj! — woła, krzywiąc się, Kazik piskliwie.

1270

— Nie draź dziecka — upomina żona.

1271

— To nic… Niech się nauczy złościć, to mu nie będą później w pępek dmuchać jak dorośnie.

1272

Wraca Ignac.

1273

— Nie ma go na podwórzu.

1274

— Choroba z tym chłopakiem.

1275

— Jeść! — dopomina się Ignac, patrząc na mnie nieufnie.

1276

— Tyś pierwszy?… Z roboty wracasz — co?

1277

Kobiety krzątają się koło komina.

1278

— Może pan Jan wódkę na wkupiny zafunduje? — proponuje Grosik.

1279

— Bardzo chętnie.

1280

Kładę rubla na stole.

1281

— Wikta! Przynieś no.

1282

— Nie chcę — opiera się dziewczyna. — Tam łobuzy stoją na rogu i zaczepiają.

1283

— Nie ugryzą cię — zjadliwie uśmiecha się dorożkarz. — Jaka skromna!

1284

— Nie potrzeba… Ty to zaraz z wódką — wtrąca żona.

1285

— Niech idzie — rozstrzyga ojciec.

1286

Wikta zarzucą chustkę i wychodzi.

1287

— Przy wódce najlepsza znajomość — dodaje dorożkarz.

1288

— A tośmy się już z panem Janem poznali raz przy wódce — powiada żona.

1289

— Tośmy się poznali u hrabiów, a teraz poznajmy się drugi raz u chamów.

1290

— Znowu zaczynasz?

1291

— Będzie czas, że i skończę. I wszyscy skończymy. — No nie, panie Janie?

1292

Grosik miał słuszność. Przy wódce rozmowa stała się żywsza, ogólniejsza. Mgła dymu z papierosów zawisła w powietrzu.

1293

Ostatni wraca Stasiek z podwórza.

1294

— Mamo, jeść.

1295

— Idź, idź — polataj jeszcze. Na tu.

1296

— E, herbata.

1297

— A chcesz czekoladę może?… Kwaśnik zapłacił ci?

1298

— A nie!

1299

— Muszę ja iść jutro do niego.

1300

— Zimne kartofle mama mi dała.

1301

— Nie lataj z chłopakami, to będziesz miał ciepłe.

1302

Ostatnia kolejka przeszła.

1303

— No, matka, ściel… Pan Jan ze mną.

1304

Kobieta stawia szaflik [126] z talerzami na kominie, wyciera ręce w fartuch i zmierza w stronę łóżka.

1305

— Ignac, pacierz — no!

1306

Mania popłakuje w kołysce. Kazik leży na łóżku w ubraniu i śpi. Ignac ukląkł, oparł splecione dłonie o krawędź łóżka i monotonnie powtarza modlitwę za matką, która ściele, roztrząsa siennik, zbija poduszki i pierzynę.

1307

Wikta rozbiera malca. Matka kładzie przy kominie siennik, derkę, poduszkę, paltocik na okrycie dla malców.

1308

Patrzę na krzątaninę. W głowie mi się kręci… i jakoś tak dziwnie, tak dziwnie w duszy, że nie do wiary.

1309

Widziałem już to wszystko z dala na mojej kondycji, czytałem tyle o ich życiu; czytałem w powieściach, nowelach, szkicach społecznych, nawet o suterenach ciemnych i lochach, o tapczanach ze zgniłej słomy, i płakałem nieraz. A to jest tylko obszerna, trochę wilgotna i niska izba, gdzie mieszka 10 „dusz”. Czytałem o pijakach — mężach, katach dzieci, o ciemnocie i zbrodniach, a to są ludzie, którzy chcą dzieci uczyć i dlatego wyzbywają się sublokatora, który płacił im rubla miesięcznie. I czemu, czemu — coś mnie dusi, coś mi dech spiera — i boli?

1310

— No, niech się pan Jan rozbiera.

1311

I gaszą lampkę.

1312

Chwilę trwa szelest odzieży, szmer kroków i łoskot przesuwanych sprzętów. I cisza. Tylko zegar tyka głośno z chrzęstem przesuwających się, zardzewiałych kółek, tylko spod komina rozlegnie się suchy kaszel chłopaka, ktoś z dorosłych głośniej westchnie.

1313

— Stasiek, czego ściągasz kapotę? — To ty nie ściągaj! Noo! — Te, bo jak cię rznę. — To rznij. — Noo. — Mamo!

1314

— Cicho, bo ojca obudzicie.

— Cicho, szczeniaki!

— Na, weź chustkę.

— A gdzie?

— Tu chodź.

Odgłos bosych nóg po podłodze.

1320

— Nie kop mnie!

1321

— Stasiek, bo jak wstanę… — Chodź, Ignac, do mnie — mówi matka, siadając na łóżku.

1322

— Jeszcze czego — rozlega się głos Wikty.

1323

Znów bose nogi biegną po podłodze. Stołek potrącony wydaje łoskot.

1324

— Ja nie chcę.

1325

— No.

1326

— Czego tam? — budzi się Wilczek.

1327

— Wikta nie pozwala mi iść do mamy.

1328

— Niech śpi ze Staśkiem — mówi Wikta.

1329

— Ustąp zaraz… Dama — sama by się tylko rozwalała na łóżku… Nooo!

1330

Cisza: W jednym łóżku śpię ja ze ślusarzem. W drugim — żona jego, Wikta i Ignac. W trzecim — Grosik z żoną i Kazikiem w nogach. W kołysce Mańka; na ziemi — Stasiek wywalczył sobie samotność.

1331

Duszno. Patrzę ciężko w ciemń nocy. Z dala słychać stłumiony dźwięk harmonii. Zegar bije powoli, jakby zalękniony każdym uderzeniem, oddycha ciężko, jakby i jemu tchu brakło.

1332

Od okna płynie cienka nitka zimnego powietrza. Przychodzi mi na myśl, że dom uległ prawu przystosowania: okna nie dochodzą, żeby choć w części przewietrzyć pokój.

1333

Duszno. Smród. Wilczek chrapie.

1334

Dziecko w kołysce płacze. Usłyszała matka.

1335

— Posuń się. Przepuść mnie.

1336

— Co? — pyta zaspanym głosem dorożkarz.

1337

— Przepuść do dziecka.

1338

— Mmm!

1339

— A bodaj cie choroba… Śpij, córuś.

1340

Odgłos pocałunku, miarowy stuk biegunów o nierówne deski podłogi, płacz niemowlęcia — płacz, który w ciemni nocy brzmi ponuro, jak skarga bezradna.

1341

— Na, masz.

1342

Płacz jeszcze donośniejszy.

1343

— No, czego chcesz?

1344

Zbudziła się Wilczkowa.

1345

— Daj jej herbaty.

1346

— Jaka mama mądra: nie chce.

1347

— To weź do łóżka.

1348

— A jakże. Żeby ją znowu ten koń zdusił… Idzie mama jutro do prania?

1349

— A nie?

1350

Stasiek kaszle, wstaje, ubiera się.

1351

— A ty gdzie?

1352

— Na dwór.

1353

— Toś nie mógł iść?… Z chłopakami latać — to wiesz. Poczekaj, dam ja ci jutro.

1354

Zgrzyt klucza, trzask drzwi.

1355

— A bodaj cię cholera…

1356

— Co to? — siada Wilczek na posłaniu.

1357

— Nic… nic.

1358

Westchnął, podrapał się, nasunął pierzynę na spoconą koszulę i znów chrapie.

1359

— Mamo — budzi się Kazik.

1360

Znów cisza. Stasiek wraca.

1361

— A ty gdzie?

1362

— Czy dobrze zamknął — powiada Wikta.

1363

— Ukradną cię — z ironią zauważa matka.

1364

— Mamooo! — obudził się Ignac.

1365

— A ty znowu co?

1366

— Pchły mnie żrą.

1367

— Nie zeżrą cię: śpij.

1368

— I zimno.

1369

— To się skul pilno… Idź na ziemię, Stasiek ma chustkę.

1370

— Nie chcę.

1371

Zegar wydzwania, jęcząc, godzinę drugą.

1372

Cisza. Tylko z pojedyńczych westchnień stłoczonych tu istot jakiś szmer niezrozumiały i lękliwy się błąka. To płuca się skarżą, krew się skarży. Duszno, chłodno, wilgotno.

1373

Statystyka trzeźwa, zimna, bezwzględna — opasa tę izbę kolumnami cyfr o chorobach, śmiertelności…

1374

Jakby świt.

1375

Nikłe światło zakrada się trwożnie do izby, szarymi liniami obrysowując kontury przedmiotów.

1376

Robotnik porusza się niespokojnie, łóżko wydaje przeciągły zgrzyt. Nie były w stanie zbudzić go: ani płacz dzieci, ani duszne powietrze, ani kaszel, ani rozmowy, ale obudził go przeczuwany we śnie gwizdek fabryczny za pół godziny.

1377

Siada na łóżku, zapala zapałkę, papieros — spogląda na zegar.

1378

— Która? — pyta żona.

1379

— Ano czas.

1380

— Daj zapałki.

1381

I znów lampka blaszana rzuca żółte światło na izbę.

1382

Kobieta wstaje, zarzuca spódnicę i chustkę, wychodzi do sieni.

1383

Robotnik podnosi się leniwie, zakaszlał raz, drugi, splunął na środek izby, owija nogi brudnymi, cuchnącymi onuczkami, naciąga buty.

1384

Wypłukał blaszankę, nalał kawę z garczka, odkrajał pół bochenka chleba, zawinął w chustkę, zarzucił kapotę.

1385

— Grosik, te — wstawaj.

— Mhm.

— Prędzej. No!

— Zaraz.

— Znowu dorożki nie umyjesz i będzie urągał.

1390

— Zaraz.

1391

Przeżegnał się i wyszedł.

1392

Wraca kobieta. Kręci się po izbie.

— Grosik, wstawaj.

— Zaraz, zaraz.

Budzi się córka.

— Mama idzie?

— Tak. Niech Ignac idzie do ochrony, bo znowu pani będzie się gniewała.

Wstaje dorożkarz.

Przykręcił lampkę.

Wilczkowa wychodzi.

Zrywa się Stasiek spod komina i daje nurka do łóżka matki.

1402

— Gdzie, gdzie? — protestuje Wikta.

1403

— Iidź ty — broni się chłopak.

1404

I znowu cisza trwa pół godziny.

1405

Powraca Grosik. Wstaje żona, rąbie drwa, zapala w kominie, grzeje mężowi kawę.

1406

— Kto dziś nocą jeździł?

1407

— Franek.

1408

— Dobra noc?

1409

— Choroba… Stary zły, ścierwo.

1410

Światło dnia rozkurcza się leniwo — zgniłe, martwe, ponure.

1411

Teraz kolej na Wiktę. Ubiera się długo, starannie, by po trzech kwadransach, w żakieciku i rękawiczkach — wyglądać na ponętną młodziutką modystkę.

1412

Stasiek idzie do kwaśnika myć butelki.

1413

Leżą już w łóżkach tylko: sześcioletni Ignac, trzyletni Kazik, kilkomiesięczna Mania — i ja.

1414

Myślę z uczuciem wstydu. Zda mi się, że kogoś obraziłem, że mną pogardzają wszyscy i że sam sobą pogardzam.

1415

Ignac nie chce iść do ochrony, dostaje od siostry w skórę.

1416

Uderza mnie znużony, żółty kolor twarzy chłopca. Jakby kropli krwi w niej nie było. I znów modlitwa, monotonna, długa.

1417

Budzi się z płaczem Kazik. Matka go ubiera.

1418

— Czego się mażesz, co? Ojciec powiedział, że kupi ci organki. Chcesz organki?

1419

— Nie.

1420

Wyszła po zakupy. Niemowlę zaczęło płakać. Wstałem i kołysałem je. Krzyczało jeszcze głośniej. Kazik podał mi brudny gałganek. Rozwinąłem: był w nim kawałek bułki. Zrozumiałem: wsunąłem go dziecku do ust. Zaczęło ssać chciwie.

1421

Usiadłem przy oknie i patrzałem na szare niebo, na długi, nie kończący się szereg dachów i kominów.

1422

I znów długo myślałem o moim nieudanym samobójstwie — i zrozumiałem, że dziś nie umiałbym go już powtórzyć: sieć nici niedostrzegalnych splątała mnie z życiem.

1423

Czułem, że jestem na przełomie, że ważny zwrot musi nastąpić w mym życiu.

1424

Kazik zdecydował się usiąść mi na kolanach. Na głowie jego znalazłem robactwo.

1425

(Dopisek późniejszy:

1426

Bieda, WarszawaWyciąg zadań z książki Adolfa Suligowskiego [127], wydanej w roku 1889, pod nagłówkiem: Kwestia mieszkań:

1427

„Dwie trzecie ludności warszawskiej źle mieszka.

1428

Za anormalne mieszkania higieniści i ekonomiści uznają lokale w suterenach i na poddaszach… Te niezdrowe mieszkania liczyły izb zamieszkałych 18 347, a w nich mieściło się 63 941 ludzi.

1429

Istnieją mieszkania całkiem bez okien. Takich mieszkań bez światła znaleziono w mieście 1515… Istnieją też mieszkania bez żadnego ogniska i takich naliczono 2985… Na mieszkania bez światła lub ogniska przypada około 16 000 ludzi.

1430

Znikły ciemne więzienia, znikły dawne lochy kryminalne, którymi straszono zbrodniarzy, ale nie znikły ciemne, zimne i podziemne mieszkania dla ludzi mozołu i trudu, którym los od kołyski odmówił wszelkiego uśmiechu.

1431

Śmiało powiedzieć możemy, że odmalowanie nagiej rzeczywistej prawdy obudzić powinno w każdym sercu uczucie przerażenia. Obrazy te ponure, zaciągnięte ciemnymi barwami, poza którymi bledną ludzkie usterki i przekroczenia! A jednak na wydziedziczonych lokatorach tych schronisk, podobnie jak i na innych, w imię zasady równości ciążą różne obowiązki społeczne. I od nich wymagamy pożytecznej pracy i moralnego działania.

1432

Zestawiając śmiertelność Warszawy z śmiertelnością innych miast, wynika, że w Warszawie umiera rocznie przynajmniej 18, jeżeli nie 19 osób na 1000, więcej aniżeli potrzeba, co daje, na ludność o 450 000, nadmiar śmierci pod postacią 8100 osób. Gdybyśmy nawet z tej cyfry strącili dwie trzecie na śmiertelność dzieci do czasu dojścia do wieku produkcyjnego, to jeszcze 2700 śmierci dotykać będzie ludzi pracy, ojców i matek, potrzebnych do wychowywania swych dzieci i do pracy społecznej. Ci ludzie mogli i powinni byli żyć i pracować…

1433

Jeden z lekarzy zajmujących się statystyką obliczył, że gdy przy zaludnieniu 2 osób na pokój zajdzie 100 wypadków zachorowania, to w tych samych warunkach przy ludności 10 osób na pokój będzie takich wypadków 150, czyli o 50 proc. więcej; ale co gorsza, że gdy z liczby podległych w pierwszym wypadku chorobie epidemicznej umiera 20 na 100, to w ostatnim 79 na 100. (Dr Körösi w Peszcie).

1434

Dzieci umierają tam dwa razy więcej niż gdzie indziej, a ci, którzy dojrzeją, żyją krócej od innych współobywateli. A przecież, jeżeli gdzie, to właśnie tutaj choroby i śmierć przynoszą dotkliwe klęski, zwłaszcza gdy dotykają ojca lub matkę rodziny. Choroba przerywa zarobkowanie i rodzi wydatki, których zazwyczaj nie ma z czego pokrywać, a śmierć wystawia na pastwę losu całą rodzinę dla braku siły roboczej, która byt materialny zabezpieczała. I mnoży się liczba sierot, o których nie wiadomo, w jaki sposób żyją, gdzie rosną i kiedy ludźmi się stają.

1435

W Warszawie mieszkań pięcio- i więcej izbowych znajduje się o 65 proc. więcej niż w Berlinie… Pół wydatku na mieszkanie ginie z powodu salonu… Z jednej strony u dołu brak mieszkań, z drugiej u góry marnotrawstwo w mieszkaniu”…

1436

Piąty i szósty rozdział głoszą:

1437

„Co zrobiono dla poprawy za granicą” i „Co zrobiono dla poprawy u nas i co zrobić należy”.

1438

Nie: vogue la galére![128] — nie… ).

? Grudzień.

1439

Wilczek zbił Staśka. Spuścił malcowi majtki, podwinął koszulę, wsadził głowę jego między swoje nogi, zdjął pasek, którym spina spodnie, i bił, aż mi w głowie trzaskało.

1440

— A masz, hyclu, a masz… A nie lataj z chłopakami, kiedy matka woła… A pilnuj roboty…

1441

Stasiek spóźnił się do kwaśnika, gdzie myje butelki i odrutowuje korki, od dziewiątej rano do siódmej wieczorem — za rubla na tydzień.

1442

Stasiek ma lat dziewięć.

1443

— Czy nie za mocno? — spytałem.

1444

— Z jednego nie zrobię dwóch — odparł, dysząc ciężko. — Jemu tylko pozwól na turki-mazurki… Kto bije, ten kocha, a dziewczynę całuje, kto ją chce ukrzywdzić… Mało to tu kolegów do złego… Wolę ja, żeby on teraz na mnie popłakał, jak ja mam później na niego…

1445

Co chwila uderzam o ostre kanty ich życia i razi mnie to i zraża.

1446

Tu chłód, tu surowość bytu występuje bez osłonek — nago; tu wszechwładnie panuje ponura szarość życia.

1447

Tu nikt rano nie mówi „dzień dobry”, tu nikt nie żegna się i nie wita, nie dziękuje za strawę ani wieczorem życzy dobrej nocy. Tu nie ma śmiechu ani swobodnego żartu; tu wszystko jest poważne, twarde i bezwzględne.

1448

Tu nie ma omówień: wszystko nazywa się krótko, dobitnie, prawdziwie. Nie ma owych drobnych, niemal niedostrzegalnych ubarwień codziennego życia, niewinnych kłamstewek, które urok mają.

1449

— Chodź do mnie, Stasiu — powiadam.

1450

Chcę chłopca przygarnąć do siebie.

1451

— Niech mnie pan Jan nie rucha — mruknął szorstko, wrogo spojrzawszy na mnie spod zmarszczonych brwi.

1452

Wyrwał się, przywarł do ciemnego kąta przy kominie — i nie płakał…

1453

Grosikowa obgryzła niemowlęciu paznokcie; obcinać do roku nie wolno, bo wyrośnie na złodzieja, jeżeli chłopiec, i na szychtę [129], jeżeli dziewczyna.

1454

— Wierzę albo nie wierzę, a przecież ludzie tak mówią.

1455

Nie wolno dziecku goić strupów, bo na oczy się rzucą i oślepnie.

1456

Czarne przesądy lęgną się w ciemności i chłodzie jak gady — i pełzają.

1457

Czarna nieufność i nieżyczliwość wzajemna wiją się, sycząc złowrogo.

1458

Rzemieślnik pogardza robotnikiem, robotnik — wyrobnikiem; miejski drwi z chama — wieśniaka, czytelny — z nieczytelnego.

1459

Ten niższy szczebel drabiny społecznej dzieli się na dziesiątki szczebli.

1460

Obmowy, intrygi, plotki, żarcie się wzajemne, z gruba robiona obłuda, pretensje i żale — o pożyczoną balię, o chrzest dziecka, o kieliszek wódki. Zazdrość, gdy się sąsiadowi powiedzie na rubla, nieuczciwość w skradzionym ogórku kwaszonym lub ułamku węgla…

1461

Dorożkarz mnie nie lubi, przycina brutalnie. Obawia się o młodą żonę…

1462

Tu mówi się żartem, półserio:

1463

— A bo ja wiem, ile mam dzieci? — Ja cały dzień w pracy. — Spytaj się pan żony, to panu powie, które moje…

1464

BiedaPo nocach nie sypiam, bo płucom brak powietrza i robactwo gryzie. — Jedzenie takie, jakie może dają w więzieniach.

1465

— To mięso czuć — powiedziałem wczoraj.

1466

— O, jaki pan Jan grymaśny. Mięso musi mięć trąca, bo inaczej twarde w jedzeniu.

1467

— Ale to dla dzieci niezdrowo.

1468

— Dzieciakowi nic nie zaszkodzi: wylata.

1469

Rozumiem teraz, jak z czterech, trzech, dwóch złotych dziennego zarobku można utrzymać rodzinę, opłacić mieszkanie, życie, ubranie, pranie, naftę, doktora, aptekę i księdza na pogrzeb — a jeszcze się upić czasami i imieniny wyprawić.

1470

Rozumiem teraz, czemu tu dzieci mają więzienną, ziemistą cerę, oczy w zgniłych obwódkach, nogi wykrzywione w pałąk i czemu z dziesięciorga — czworo przy życiu zostaje.

1471

Nie rozumiem tylko, jak owe czworo dorasta i siły ma do pracy fizycznej, ciężkiej…

1472

I zapomniałem, że tam w górze huczy miasto, że tam się nic nie zmieniło; tylko ja widzę, czegom nie widział dawniej.

1473

Tam w górze są obszerne mieszkania, bony Francuzki, teatry, salony z palmami, sturublowe papierki, pierwszorzędne restauracje, karety, dywany, błyszczące szyby wielkich magazynów.

1474

Tam w górze spacerują wytwornie ubrane tłumy, krzyżują się ukłony, dwuznaczne uwagi, spojrzenia i uśmiechy…

1475

Tu o grosz nafta poszła w górę, o pół grosza chleb na funcie — i mówi się, że życie ogromnie zdrożało…

1476

Jak bardzo oddaliłem się od brzegu, jak bardzo zanurzyłem się w odmętną głąb życia.

1477

Zda mi się, że całą wieczność już tu przeżyłem…

1478

Byłem na Dzikiej. Kupiłem łóżko i pościel na wypłatę. Dostałem książeczkę, gdzie będą wpisywane raty wpłacane.

1479

Na pierwszej stronicy uwaga:

1480

„Coraz więcej powiększająca się liczba mojej klienteli wymaga jak najpunktualniejszego płacenia rat terminowych, przez co jedynie będę w możności utrzymywać księgi moje w porządku oraz unikać niepotrzebnych kosztów portoryjnych [130]” itd.

1481

Jak to uroczyście brzmi!

1482

Numer porządkowy głosi skromną cyfrę 146 815.

1483

— Pana szczęście — mówi Żyd — że pan Wilczek tu pana przyprowadził. Bo inaczej ja by panu nie dał na spłatę. Ja już 50 000 rubli straciłem u ludzi. Ale pana Wilczka ja znam.

1484

I poczęstował go papierosem.

1485

Robotnik był zachwycony.

1486

— Widzi pan, mnie wszyscy znają. Ja sam nie dożrę, a oddam każdemu swoje.

1487

— No, a kiedy pan Wilczek kupi dla córki maszynę? Taka panienka, co tak ładnie szyje, to może zarobić dwadzieścia rubli na miesiąc… Tu u mnie z Ogrodowej kupił pan Wnorowski dla córki i dużo tu u mnie kupowali… Każdy wie, że u mnie jest urzędowy towar.

1488

W razie uchybienia jednej raty ma prawo żądać zwrotu towaru…

1489

Wilczek raz kupił ubranie na weksel, na spłaty, za dwadzieścia rubli. A potem na każdą zapłaconą ratę otrzymywał kwitek. Kiedy mu zostało do zapłacenia trzy ruble, Żyd sprzedał weksel. Była sprawa. Sąd uznał, że Wilczek musi weksel zapłacić, a potem może wystąpić przeciwko krawcowi. I zapłacił w ten sposób dwa razy za jedno ubranie.

1490

— Ale ten uczciwie prowadzi swój interes. Zdziera, bo zdziera, ale i jego ludzie zarywają… Żeby nie ja, to on by panu nie dał. Ale mnie on zna…

1491

I w domu opowiadał o zaszczycie, który go spotkał.

1492

— I papierosem mnie jeszcze poczęstował…

1493

Dałem ubranie do odnowienia, bo podarte i poplamione.

1494

Ciekawa postać Żyda-łaciarza. Z jakim zapałem przyglądał się dziurom i budował plan kampanii:

1495

— Ja stąd ten kawałek wykraję, to mi starczy tu i tu; a tu się zaszyje i przyceruje… Będzie jak nowe.

1496

Poeta!

1497

Wilczek pochodzi ze wsi, o dwanaście mil od Warszawy.

1498

Ojciec ożenił się pierwszy raz i miał czworo dzieci. Przy piątym matka umarła. Nie mogła urodzić, więc kazali jej usiąść nad rozpaloną cegłą, polaną octem. Ale i to nie pomogło.

1499

Z tych pięciorga dzieci został on jeden.

1500

Ożenił się ojciec drugi raz i miał czworo dzieci; jedno umarło, jeden syn jest w Ameryce, córka służy w Warszawie u adwokata, a drugi syn na roli. I znów mu żona umarła.

1501

Ożenił się trzeci raz i miał siedmioro dzieci. Jeden jest zesłany, bo gajowego zabił; kradł drzewo, gajowy nasypał prochu do drzewa i piec rozwaliło, więc poznał złodzieja; syn obiecał zemścić się i teraz pokutuje. Żona jego służy w Markach, a syn jest u kowala. Dwóch pracuje w fabryce w Zawierciu, córka także w fabryce, a troje umarło.

1502

Umarł ojciec i zapisał grunt na macochę. Ona wyszła drugi raz za mąż i ma dwoje dzieci…

1503

Są krewni i są mogiły po całym kraju.

1504

„Polskie króliki”.

1505

Potworną jest ta polityka, która cieszy się z grobów i liczy niemowlęta.

1506

Żal ściska mi piersi.

Wykolejony

1507

Nie miałem już ani grosza. Ostatniego pół rubla dopijałem w szynku. Trzeba było zapłacić za życie, wykupić palto od krawca-łaciarza, zapłacić pierwszą ratę za łóżko.

1508

Napisałem do Adeli:

1509

„Zbieram materiały do polskich Nędzników[131]. Pamięta przecież? — Nędznicy Wiktora Hugo. — Proszę o tajemnicę. — Kocham ją, kocham silniej niż kiedykolwiek. — Sława moja bliska. — Potrzebne mi pięćdziesiąt rubli. — Czekam na odpowiedź przez tegoż posłańca”.

1510

Czekałem na niego w piwiarni na rogu Aleksandrii.

1511

Posłaniec oddał list „samej pani”; przeczytała i powiedziała, że nie ma „żadnej odpowiedzi”.

1512

Mróz grudniowy.

1513

W wykrzywionych butach bez podeszew potykam się na oślizgłych kamieniach. Zimno, ręce kostnieją. Stawiam kołnierz letniego palta. Śnieg prószy.

1514

Nędzna, podła salonowa prostytutka. Tak mnie poniżyć, tak podle, tak nikczemnie poniżyć. „Żadnej odpowiedzi”. Jak żebrakowi, jak psu, który skowyczy o jadło.

1515

Ciemno. Zimno. Przed hotelem „Bristol” tyle światła.

1516

— Żebrak! — Czemu się nie weźmiesz do pracy? Taki młody i nie wstydzi się żebrać. Masz zdrowe ręce i zdrowe nogi. — Stójkowy! — Do cyrkułu! — Taki młody.

1517

Parias, wykolejeniec, upadły, zgubiony.

1518

Z okien cukierni biją światła, aż oczy bolą. Tam ciepło, tam taki tłum. Tam dla mnie nie ma już miejsca: zniszczyłbym meble splamionym paltem, wystraszył gości siną, drżącą twarzą.

1519

Wychodzi trzech młodych. Śmieją się.

1520

— Jeszcze dziś nic nie jadłem, panowie — mówię nagle obcym, nieznanym głosem.

1521

I zdejmuję zmięty kapelusz.

1522

Przeszli obok obojętnie. Nie spojrzeli, nie przerwali rozmowy.

1523

We drzwiach cukierni ukazuje się pan w futrze z paczką ciastek na guziku.[132]

1524

Wyszedł, idzie wolnym krokiem, przyśpiewuje; ciastka bujają się na piersiach w prawo i w lewo.

1525

Idę za nim. Czuję w piersi ból niewysłowiony i większą jeszcze bezsilną wściekłość.

1526

— Panie!… Panie z ciastkami na guziku… Hej! panie z ciastkami, z ciastkami na guziku! Bon jour, bon jour, monsieur[133] z ciastkami na guziku… Bon jour, monsieur filister z ciastkami na guziku… Êtes-vous content de votre vie, monsieur[134] filister?

1527

Śmieję się. Zęby mi z zimna szczękają i grubieją palce.

1528

— A qui portez-vous ces gâteaux, monsieur[135] z ciastkami na guziku? Pour vos enfants peut-être — n'est-ce pas?[136] — Vous avez des enfants — n'est-ce pas?[137] — Ha! ha! ha!

1529

Głębiej wsadził ręce w kieszenie. Paczka buja mu się na okrągłym brzuszku. Przytrzymuje ją od czasu do czasu palcem. W świetle wystaw lśni wówczas kamień pierścienia.

1530

— Vous avez des enfants, n'est-ce pas?[138] — I pan jesteś dobrym ojcem, pan bardzo kochasz swoje dzieci? — Vous êtes un très bon père?[139] — Pan niesiesz im na guziku ciasteczka, pana dzieci lubią ciasteczka, n'est-ce pas? A szczególniej kremowe?… O, dzieci lubią — wszystkie dzieci lubią kremowe ciasteczka…

1531

Idzie wolnym krokiem. Ja za nim krok w krok.

1532

— Avez-vous beaucoup d'enfantis, monsieur[140] z ciastkami na guziku? — Non, pas beaucoup[141] — dwoje tylko. — Zola [142] jest idiota i Płodność jest powieścią idioty. — Oh, pas beaucoup: tylko dwoje. — Jerzyk i Anielka. Quels jolis noms[143]… Jerzyk, Jurek, Juraś. — Votre[144] Juraś musi być mały jeszcze. — Mały Juraś z jasnymi puklami włosków i pulchnymi nóżkami. Un petit garçon de six ans.[145] — Un milusiński. — N'est-ce pas?[146] milusiński. — Uroczy, mały bobak — milusiński. — N'est-ce pas? — Jerzyk… Juraś… Mais attendez donc un peu[147]…

1533

Pan z ciastkami się obejrzał. Zatrzymałem się.

1534

— Czego pan się ogląda, monsieur le bon père[148] — ja panu ciastek nie odbiorę… Pana niecierpliwi moje gadanie, pan twierdzi, że moje gadanie nie ma najmniejszego sensu… Mais mille pardons[149] — mnie zimno i jestem przy tym trochę zdenerwowany, un peu énervé…[150] Pan pytasz, czemu ja nie mówię po polsku? — Ach, on m'a appris[151] mówić po francusku — parler français[152]. — Ja miałem także długie blond włosy, de longs cheveux blonds[153]. — Uczyli: l'hirondelle[154] — jaskółka („h” muette[155], „h” aspirée[156]) — chociaż nie widziałem jeszcze jaskółki. — Oui, monsieur, ja jestem bardzo dobrze wychowanym człowiekiem — un gentilhomme[157]. — Tylko mi się trochę podarły portki i postrzępiła dusza. Enfin…[158]

1535

— Ale ja o pańskim synku… Bon![159]… Ja już mówię po polsku… Więc pański synek ma sześć lat… Bon… A za rok będzie miał siedm… Pięć, sześć, siedm, ośm, dziewięć, dziesięć… Ja jestem trochę zdenerwowany, bo mi cokolwiek zimno i nie mam pieniędzy na upicie się, to jest na zapłacenie raty — a wreszcie ja tylko udaję… Ale liczyć umiem… Alors[160] — pański synek, pański milusiński — będzie miał dziesięć lat… Il faut, qu'il aille au collège…[161] I zetną mu loczki — des bourreaux[162] — okrutnicy — féroces[163]. — Nie pozwolą mu nosić ślicznych loczków — quel dommage![164] — Ale on pomimo wszystko będzie milusiński i będzie przepadał za ciastkami czekoladowymi, ciastkami z kremem… Mais après…[165] Jedenaście — onze, douze, treize[166] — czas płynie — n'est-ce pas?

1536

— I pana milusiński, już bez jedwabnych, wijących, pukli — dzieci zawsze lubią ciastka z kremem, są milusińscy i mają jedwabne włoski. I pana milusiński dans quelques annees[167] — czas szybko leci — złapie… choróbkę.

1537

Roześmiałem się głośno.

1538

— Nie do uwierzenia… To bobo, dla którego pan niesiesz na guziku ciastka, takie miłe szczebiocące bobo… Mais réflechissez un peu…[168] Nie teraz, ale za ileś tam lat — pas maintenant[169] — ono myśli teraz, że bocian przynosi dzieci…

1539

Aprês[170] — ja nie twierdzę stanowczo, ale jest to więcej niż możliwe… A Varsovie il y a[171] 60 procent chorych dziewcząt publicznych — vous comprenez?[172] A przecież — progrès[173] — postęp — n'est-ce pas? — Będzie 75 procent i więcej… Vous comprenez? — postęp! — Et après tout[174] — złe wpływy — szkoła — vous avez lu?[175] — znużenie — przeciążenie szkolne — on a écrit[176]. — Et après tout cela[177] — mięsne pokarmy, piwo — miasto — n'est-ce pas? — I literatura — naga dusza — zakątki duszy — ce n'est pas encore tout[178] — postęp — sadyzm, safizm [179], pederastia — ce n'est pas encore fini[180] — naga dusza! — śliczna myśl — sensacja! — Trybadia [181] — prenez, messieurs, s'il vous plait[182] — bestialia, nekrofilia, sadyzm — prenez, messieurs les litteraires, c'est piquant! — salir, messieurs, salir![183]

1540

W głowie mi huczy — drżę.

1541

— A operetki za lat dwanaście? On ne peut pas prévoir [184] — nie można przewidzieć, kto będzie nóżki na scenie zadzierał… Cette nouvelle Kawecka [185] ou Bogorska [186] est une enfant encore… Elle est aussi âgée de trois ou ąuatre ans, mais elle existe déjà.[187] — Elle demeure peut-être, rue[188] Kacza, Solec, Zajęcza, Rybaki — qui le sait?[189]… Et votre[190] milusiński, który lubi ciastka z kremem i ma jedwabne włoski, zepsuje się — il sera gâté.[191] Et après rzeżączka, a może gorzej — encore pis[192] — syfilis! — qui le sait? tout est possible.[193] — Un vénérien lui dira sans doute[194]: „No nic, nic — nie bój się pan — masz pan tylko o jeden przymiot więcej”. Ten lekarz jest zapewne także jeszcze młody, ale on już także jest. Może w tej właśnie chwili wertuje atlas Heitzmana [195] lub kurs anatomii patologicznej profesora Przewoskiego [196]… Jest już, jest, jest… Ha! ha! ha!

1542

— Ja pana nudzę, prawda? Pan nie rozumie, czego ja od pana chcę? Ja sam nie wiem dobrze… Ba — ja bym chciał umazać panu gębę kremem z tych ciastek na guziku. — Ale pan by się umył, a za mną biegłby tłum i ryczałby: „wariat, wariat!” — Tłum często tak ryczy, nie przez złość — bo tłum nie jest zły — tylko posłuszny. — „Na kolana!” — tłum klęka. — „Vivat Sienkiewicz albo Battistini [197]” — tłum ciska czapki i bije oklaski. — „Conspuez[198] Sienkiewicz” — tłum syka i pluje. — Tłum nie jest zły: tłum wychowuje dzieci!…

1543

Głowa mi gore. Przepaliły się wiązania i runął dach. Ogień zwęglił mi czaszkę i wcisnął się w sam mózg. Płonie, syczy — wyskakuje snopem iskier i ogarnia, piecze i pochłania każdą myśl, każde uczucie. — Dusi mię dym, gryzie oczy, piecze piersi, wżera w płuca — niszczy i pali.

1544

Chwieję się — idę za panem z paczką na guziku.

1545

— Eh bien! Votre fils, votre[199] milusiński — quel joli nom — będzie miał une blennorrhagie[200] — c'est absolument vrai[201]. — To przykre, ale cóż na to poradzić? Quand votre fils aura l'âge de 20 ans, vous lui direz vous même: „mon fils, il faut que tu sois un cochon”.[202] — Synu, ty musisz być świnią… ale tylko do ślubu… i tylko ostrożnie… i nie za często… i nie za kosztownie… w miarę… Bo tłum zawsze w miarę… Les idées, les sentiments, les cochonneries — tout...[203] Ha! ha! ha!

1546

Obejrzał się. Oddzielało nas dziesięć kroków zaledwie.

1547

— Zapewne pan jest ciekawy, panie z ciastkami na guziku, de qui peut-il attrapper cette maladie[204], pański milusiński? Le sais-je?[205]Ale ona dzieckiem już gdzieś. Może kołysze w tej chwili małego brata na Brzozowej albo Krzywym Kole. — Vous comprenez donc que je ne puis le savoir — je ne suis pas un prophète.[206] — A ją zarazi chłopczyna, który ma teraz lat dwa, trzy, cztery — z Kielc, Lublina, Włocławka, Kalisza, miasteczka lub wsi, której nazwy pan nie znasz. Może ma ubranko kapucyna, żeby się chował, jęczmień na oku z brudu — i angielską chorobę. — On może w tej chwili właśnie zaciąga się z chłopakami niedopałkiem papierosa albo odbiera od ojca baty, że nie poszedł do kwaśnika zmywać butelki… Dziwne zestawienie — on i pana milusiński. — Mais tout est possible.[207]

1548

Opieram się o mur. Biegnę, żeby go nie stracić z oczu.

1549

— Vous pensez, monsieur, que j'ai fini? Pas encore… Vous avez encore une fillette.[208] — Anielka — n'est-ce pas? — Ona ma także jedwabne włoski — milusińska — i szczebiocze — i czarne albo niebieskie oczki — n'est-ce pas? — Ona ma trzy latka, lubi także ciastka z kremem i lubi zeskubywać z tortu konfitury? — Il faut le défendre.[209] — Dzieci nie powinny zeskubywać konfitur z tortu. Dzieci powinny być grzeczne i czekać, aż im dadzą — dzieci powinny być dobrze wychowane — bien élevès [210]. — Za nic w świecie nie wolno pozwalać im zeskubywać konfitur… Pan także musiałeś być dobrze wychowany — i oto masz pan futro i ciastka na guziku — i pan także przed ślubem — to jest — pańska milusińska wyjdzie za mąż. — Ona lubi ciastka z kremem i młodo wyjdzie za mąż… Il fant profiter du moment[211]… Kariera — pałeczka kapelmistrza do góry — furda higiena! — kocha ją — un, deux, trois[212]. — Za młoda? — Ce n'est rien[213]… Hm… Że ci lekarze nie mają środka na choroby kawalerskie — kawalerskie — ha! ha! — kawalerskie!… Oni umieją tylko podawać statystyki. — Kto? — No — lekarze.

1550

Przystanął przed oknem księgarni. Przy tymże oknie stoi chłopiec obdarty i patrzy na złocone oprawy. Chłopiec spojrzał na pana z ciastkami, odsunął się na bok, wykręcił i poszedł.

1551

— Głupie jest życie, panie z ciastkami na guziku. Pan ma już pewnie kilka siwych włosów, pan nosisz już pewnie w wątrobie, nerkach czy sercu swą śmierć — prawdziwą śmierć — la mort[214].

1552

Ogarnia mnie coraz większe znużenie. Myślę teraz powoli — myśli jakby się tliły leniwie w popielisku.

1553

— Życie głupie — po co żyć? — Bo ja na przykład chcę napisać arcydzieło. — Choć i arcydzieło jest głupie. — Tłum ośmieszy — la foule[215]! — Iliada z komentarzami Mansztejna [216], książeczką do słówek i rozbiorem podług gramatyki Szulca [217] czy Czernego. — Hamlet — historia bałwana syna wielkiego ojca — Hamlet grany w Koninie; — albo Tadeusz w miniaturowym wydaniu za 1 rb. 80 kop. w saloniku panny na wydaniu — albo — porządny człowiek — co?

1554

— Pan pewnie chcesz wychować dzieci na porządnych ludzi?… Czemu pan tak prędko idzie?… Zaraz — ja jeszcze nie wszystko panu powiedziałem… Wie pan, jak ja bym chciał dzieci moje wychować?… Ja nie mam na szczęście dzieci, tylko tak sobie mówię… Więc chcę, na przykład, sam jeden wybudować wielki szpital; ale jeden człowiek nie może tego zrobić… Więc żenię się i mam dziesięcioro dzieci. A kropla po kropli sączę im w serca swą myśl — gorące pragnienie. — I oto po latach pan jeden staje się dziesięcioma. Jeden syn, agronom, zalesia okolicę, zakłada obory i ogrody; drugi, budowniczy, robi plan i kieruje robotami przy wznoszonym szpitalu, trzeci jest księdzem i modli się za pomyślność przedsięwzięcia, czwarty będzie lekarzem — córki dozorczyniami. A gdy każde z dziesięciorga będzie znów miało po dziesięcioro — to pan jesteś — sto — stu ludzi… A inaczej chowasz je pan dla cukierników, krawców, prostytutek (miecz), akuszerek (kądziel), dla magazynów pogrzebowych i ogrodników (wieńce), i redakcji (nekrologie) — bo inaczej…

1555

Wchodzi do bramy. Wytężam resztę sił i dobiegam:

1556

— Panie! Dziś jeszcze nie jadłem!

1557

Stróż wstaje, by mnie zatrzymać. Wbiegam na schody.

1558

— Nie jadłem — powtarzam.

1559

— Dlaczegoś od razu nie powiedział? — pyta.

1560

Patrzy na mnie przenikliwie.

1561

— Bo się wstydziłem.

1562

— A czego wlokłeś się za mną?

1563

— Nie wiem.

1564

Dreszcz raz po raz mną wstrząsa.

1565

Otwiera drzwi kluczem od zatrzasku.

1566

— O, tatuś przyszedł! — słyszę okrzyk.

1567

Rozpiął futro.

1568

— Masz! — A na drugi raz każę cię aresztować…

1569

Chwytam za klamkę. Moneta z brzękiem wypada mi ze skostniałej ręki. Mówię szybko gorączkowo:

1570

— Vous vous trompez, monsieur. Vous me prenez pour un voleur. J'étiudie la mèdicine [218]… On m’a congédié — vous comprenez… J'ai de vieux parents… Ils ne savent rien… J'ai vraiment faim… Je n’ai encore rien mangé aujourd'hui.[219]

1571

Ciekawość i jakiś cień niby-współczucia walczą w nim z nieufnością.

1572

— Proszę wejść, bo zimno leci.

1573

Zamykam drzwi za sobą.

1574

— Dlaczego pan nie mówi po polsku?

1575

— Bo pan by mnie nie uwierzył… Pan jest syty — pan nie wie, czym jest głód i mróz.

1576

Kazał mi wejść do gabinetu. Zapalił dwie świece na biurku.

1577

— Jak się pan nazywa? — zapytał, oddając lokajowi futro.

1578

— Nazwiska swego panu nie powiem.

1579

— Więc co ja mogę dla pana zrobić?

1580

Przez uchylone drzwi zagląda jasnowłosy chłopczyna.

1581

— Kazio, drzwi zamknąć! — powiedział niecierpliwie.

1582

— Pana synek nazywa się Kazio? — zapytałem szybko i dziwnie.

1583

— Bo co?…

1584

— Nic…

1585

— Więc co ja mogę dla pana zrobić?

1586

— Niech mi pan da pięć rubli.

1587

Bez słowa wyjął portmonetkę i podał mi złotą monetę.

1588

— Przepraszam — szepnąłem.

1589

Ogień wystąpił mi na czoło. Spuściłem oczy. Uczułem w ręku niedostrzegalny niemal ruch, jak gdybym chciał oddać.

1590

— Zwróci mi pan przy okazji.

1591

Ukłoniłem się i wyszedłem.

1592

— Ten mały nazywa się Kazio… Ciepło u nich… Obszerny gabinet — ciepło — ciepło — ciepło!

1593

Było mi wstyd, strasznie wstyd…

1594

I przyszło mi na myśl, że wszystko jest przecież farsą — farsą — farsą — tak — tylko farsą.

1595

Żeby zapamiętać adres.

1596

— Czego się gapisz? — pytam stróża. — Nie ukradłem tu nic.

1597

— Idź pan… idź…

1598

Stanąłem i chwilę patrzałem na dom: jeżeli numer zapomnę, to poznam i tak… I oddam!…

1599

Skręciłem w boczną ulicę.

1600

— Żeby szynk albo co?… Mała, mała! — Wolna jesteś? — Patrz, mam pięć rubli.

— To chodź ze mną.

— A ciepło u ciebie?

— Ciepło.

— A blisko?

— Tu zaraz.

— To masz… Ale musisz kupić na kolację.

1607

— Dobrze.

1608

— Upijemy się — dobrze?

— No, dobrze.

— A chcesz się upić?

— Chcę.

— A sama mieszkasz?

— Sama.

Weszliśmy w głębokie podwórze. Otworzyła drzwi parterowego pokoju.

1615

Ciepło.

1616

Odkręciła knot przyćmionej lampy.

1617

Piec ciepły. Grzałem skostniałe ręce. Zęby mi szczękały. Ciepło paliło. Ciepło!

1618

— No — więc już idę.

1619

Zdjąłem z łóżka kołdrę, okryłem się, przystanąłem krzesło do pieca, usiadłem i przywarłem plecami do gorących kafli. Parzyły przez watę kołdry, a było mi zimno.

1620

Zacząłem się śmiać.

1621

Wróciła.

1622

— Czego się śmiejesz? — pyta obojętnie.

1623

— Z życia się śmieję. Życie jest czasem tak pocieszne.

1624

— Tylko mi kołdry nie spal. Pokaż no.

1625

— Nic… nic… Daj buzi… Jak ty się nazywasz?

1626

— Joasia.

1627

— Upijemy się, Joasiu, za zdrowie śmiesznego życia. — Bo ty wcale nie wiesz, jacy my — ja i ty — i te pięć rubli, i ta kołdra — jakie to wszystko pocieszne.

1628

Było mi tak bajecznie wesoło i ciepło.

1629

— No, daj buzi — i otwórz czystochę.

1630

Spełniła moje polecenie jak automat. Byłem gościem, o którego względy nie bardzo potrzeba się ubiegać. Tacy nie bywają stali.

1631

— Wiesz, Joasiu, ty jesteś brzydka… ty musisz mieć niewielkie powodzenie.

1632

Wyjęła dwa kieliszki z komody, wytarła je o fartuch. Przysunęła stołek do pieca.

1633

— Odsuń się. Mam mięso z obiadu.

1634

Wyjęła z pieca garnek żelazny, wyłożyła na talerz kawałek czarnego mięsa i kilka łyżek gryczanej kaszy.

1635

— Więc pijemy za zdrowie komika — życia… Siadaj przy mnie… Nie masz pojęcia, jaki on był śmieszny.

1636

— Kto? — zapytała obojętnie.

1637

— No ten… Nalej jeszcze.

1638

— Masz, zakąś…

1639

— Nie chcę… Ale dlaczego nie pytasz, jak ja się nazywam?

1640

Wzruszyła ramionami.

1641

— Janek się nazywam… Jaka ty niedobra.

1642

— Bo co?

1643

— Ja jestem wesół, a ty taka jakaś…

1644

Westchnęła.

1645

— Nie, Joaśka, ty nie jesteś brzydka. Ja naumyślnie powiedziałem, żeby cię rozgniewać.

1646

— Ja sama wiem, jaka jestem.

1647

— No więc jaka jesteś?

1648

— Daj mi spokój.

1649

— No, i już się gniewa… Czego ty się na mnie gniewasz?

1650

— Wcale się nie gniewam.

1651

— Tylko co?

1652

Posadziłem ją na kolanach.

1653

— Joasia pewnie głodna, to dlatego smutna. A jak nakarmię, to będzie wesoła — prawda?

1654

I karmiłem ją kaszą z widelca.

1655

— Słuchaj, Joaśka, nie gniewaj ty się na mnie. Widzisz, ja jestem taki biedny. Jak wszyscy się będą na mnie gniewali, to co ja biedny zrobię? A jak wszyscy się będą gniewali i nikt mnie nie będzie kochał, i nikt mnie nie da buzi, to ja będę ciągle taki biedny i co ja wtedy zrobię?

1656

— Kiedy się wcale nie gniewam.

1657

I pocałowała mnie.

1658

— E, tak to ja nie chcę.

1659

— A jak chcesz?

1660

— Nalej wódzi, pocałuj w oczki i powiedz: „Mój Jańciu, Joasia się wcale na Jańcia nie gniewa” — i potem wypij pół kieliszka, i nalej Jankowi w dziobek resztę… Dobrze?

1661

— No dobrze.

1662

— E, kiedy ja tak nie chcę.

1663

— E, kiedy nudzisz.

1664

— Tak? To ja nudzę? No dobrze. Kiedy nudzę, to sobie pójdę. Pójdę na mróz i już.

Wstałem.

— Zostańże.

— Nie chcę.

— To nie… Masz swoje pieniądze i idź do diabła.

1669

— Nie chcę pieniędzy brać.

1670

— No to zostań i nie nudź.

1671

— To bądź dla mnie dobra i nie rób mi krzywdy.

1672

— To już nie będę… No, to napijmy się na zgodę… No, i jeszcze po jednym.

— Już nie chcę.

— To będzie ostatni.

— Nie będę piła.

— To i ja nie.

— To nie…

— A teraz opowiedz mi bajkę.

1679

— Nie umiem bajek.

1680

— Umiesz, tylko nie chcesz, bo ja ciebie proszę.

1681

— Mówię ci; przecież, że nie umiem.

1682

— To opowiedz mi byle jaką bajkę.

1683

— Żadnej nie umiem.

1684

— To opowiedz mi taką bajkę, którą ci opowiadali, kiedy byłaś jeszcze mała.

1685

— Nie nudź.

1686

— Kiedy ja chcę nudzić. Ja chcę, żebyś mi opowiedziała tę bajkę, którą ci opowiadali, jak byłaś jeszcze dzieckiem.

1687

— Upiłeś się, to śpij. Albo idź sobie do choroby ciężkiej — powiedziała twardo.

1688

I zrozumiałem nagle.

1689

— Co ci jest? — zapytała.

1690

— Nic… nic… Już wiem. Teraz już wiem.

1691

— Co ty wiesz?

1692

— Wszystko wiem… Zaraz ci powiem… Poczekaj chwileczkę, to ci powiem… Joasiu!

Drgnęła.

— Joasiu!

— Co?

— Przytul się do mnie… Nie bój się mnie… Ja nie jestem złym człowiekiem… Ja ci nie zrobię krzywdy…

1697

— Żebyś ty wiedział; jakiś ty śmieszmy.

— Ja wiem, wiem.

I rozpłakałem się.

— Czego ty beczysz?

— Bo mi ciebie strasznie żal.

1702

— Łaskę mi robisz.

1703

— Strasznie mi ciebie żal.

1704

— No dobrze, ale już śpij.

— Nie chcę.

— A co chcesz?

— Co chcę, to chcę.

Cisza.

— Joasiu.

— Ja się wcale nie nazywam Joasia, tylko Kasia.

1711

— A dlaczegoś ty mi powiedziała, że Joasia.

1712

— Bo mi się tak podobało.

1713

— Kiedy ty znowu kłamiesz.

— To nie wierz.

— A nie wierzę…

— To nie…

— Słuchaj, mała — czy tobie czasem smutek nie stanie tak w gardle jak kość? Tak jak kość — jakby cię dławiła kość — i jest ci bardzo źle? Tak czy nie?

1718

— Co nie?

1719

— Czy jak ty chodzisz po ulicy tam i na powrót — ciągle tam i na powrót — a oni przechodzą koło ciebie tak obojętnie, jak koło latarni — tylko spojrzy i pójdzie sobie dalej, a ty chodzisz tam i na powrót ciągle — jak jest na przykład deszcz — a potem wracasz sama do domu — to ty myślisz wtedy, że nic nie zarobiłaś — czy nic nie myślisz, tylko czujesz w gardle kość? — Co?

1720

— Kiedy nie rozumiem.

1721

— Albo jak są twoje imieniny, albo imieniny twojej mamy, albo ojca, albo czyje; albo jak jest Boże Narodzenie i wszyscy chodzą z paczkami na guzikach… Albo czy tobie się nie zdaje, że jesteś sama na świecie… I prawda, że ty umiesz bajki, bo pamiętasz, tylko nie chcesz?

1722

— Znowu zaczynasz z tymi bajkami… Puść mnie.

1723

— Kasiu!

1724

— Puść mnie… Idź do cholery.

1725

— No, nie, już nie… Tylko powiedz mi, czy jak ty widzisz, że kobieta prowadzi dziecko za rączkę… Czy ty czasem nie chciałabyś kupić karmelków albo ciastek, żeby się to dziecko cieszyło?

1726

— Jakie dziecko?

1727

— Wszystko jedno.

1728

— Tak gadasz, jak całkiem wariat.

1729

— Bo ty udajesz, że mnie nie rozumiesz.

1730

— Bo gadasz jak głupi.

1731

— A dlaczego drżysz?

1732

— Boś całą kołdrę ściągnął…

1733

— Bo widzisz, ja ciebie bardzo kocham.

1734

— Bez łaski.

1735

— Ja wam bardzo dużo zawdzięczam. Wy pierwsze nauczyłyście mnie, co znaczy podłość. Ja chciałem ze Staśkiem mieć kazania, żeby was nie było.

1736

— A jakże.

1737

— Podczas pauzy tośmy się wzięli za ręce i chodzili, i jedli bułki na śniadanie, i układali takie kazania, żeby już nowych wcale nie było, a z tymi, co są — żeby się ożenił z każdą ten pierwszy; a reszta żeby zarabiała szyciem… Mieliśmy dla nich wybudować duży dom… Stasiek wstąpił do seminarium, a ja miałem później. Ale on umarł na wrzód w gardle… On się kochał nawet w kuzynce; miała brązowy mundurek i dwa czarne warkocze, a teraz ma pensję jednoklasową na Pradze… Ona miała być siostrą miłosierdzia w tym domu… I żeby was już nie było, bo to straszny wstyd…

1738

— Dla kogo?

1739

— Bo ja wiem: chyba dla was i dla nas.

1740

— A bo my nie takie same jak inne?… Ty może także sobie myślisz. Jak przyjdzie który, to tak nadokucza, a jeszcze może i nic nie da. A doktór, a policja… To się tylko nazywa lekki chleb.

1741

— Ja wiem… wiem… wiem…

14 grudzień

1742

Za wiersze i nowelkę dostałem z kalendarza siedm rubli.

1743

Mam lekcje u właściciela garkuchni za obiady.

1744

Jest mi zupełnie dobrze.

1745

Wikta pokazała mi kartkę, którą jej na Kępie w lecie wyciągnęła biała myszka:

„Wagi Nr 5 księżyc

Pozostajesz za często w samotności i jesteś osobą zbyt czułą. Niepokój o twoje zajęcie trapi cię bardzo, trzeba mieć odwagę. Wkrótce otrzymasz pochlebne wiadomości, z których dowiesz się o zdradzie, w którą cię usidlał ktoś, w kim miałaś zaufanie; będziesz triumfować nad twoimi wrogami i wykryjesz tych, którzy ci chcą szkodzić; twój planeta wskazuje na przeciwieństwo, lecz to nic nie znaczy.

Twój horoskop zwiastuje ci szczęście, lecz w tym, co on przepowiada, trzeba czekać zdarzenia. Pilna praca wyrwie cię z niebezpieczeństwa lekkomyślności. Będziesz używać długiego i przyjemnego życia.

Niedziela szczęśliwa dla ciebie”.

1746

Sprawdziło jej się wszystko, co stoi napisane w tej kartce.

Ich poezja

1747

Zaległa cisza.

1748

Lampka żółtym cieniem spowija izbę suteryny, jej ubogie sprzęty i znużone świętem twarze mieszkańców.

1749

Istnieje pewien niepokój, zdziwienie mięśni przywykłych do natężonych skurczów, a dzisiaj oto bezczynnych. Zmęczyły się twarde ręce i tułów spoczynkiem, zmęczyły płuca przewiewem czystego powietrza cmentarnego.

1750

I myśl się błąka, wytrącona z wąskiej ścieżki drobnych trosk. Troski drobne nie zakreślają podniebnych tęcz, ale nikłym kłębkiem zwijają się dokoła wielu istot. Troski wielkie zarazem, bo dzieciom jeść dać trzeba, samemu jeść trzeba, a o chleb trudno, choć ziemia tyle ziarna daje, i kąt mieć trzeba, a choć na spółkę, i to wypadnie cztery ruble na miesiąc bez mała.

1751

Zaległa cisza.

1752

Matka, karmiąc piersią swoje najmłodsze, ciągnie opowieść:

1753

„Matka, ŚmierćTak ja siedzę sobie z moim Franusiem na kolanach. Franuś tak palił jak ogień: oczka niby to miał zamknięte, ale widać, jak mu tam iskry od gorączki latają, i tak dyszy, jakby co go zatykało. Ani stęknie, ani zapłacze, nic, tylko dyszy biedota. Mojego wtedy nie było: wyjechał na robotę. Śnieg nawalił i linię czyścili coś bez dwa tygodnie. Stefka i Tomek spali. A ja z moim Franusiem siedzę sobie na stołeczku przy piecu, jak teraz z Cześkiem.

1754

W zimie na takiej wsi, jak na wsi: cicho i cicho.

1755

Jak ojciec był w domu, to trochę dzieciaka potrzymał, to się tam położyłam na jaką chwilę. Chociaż ja znowu taka jestem, że jak mi które chore, to ani oka nie zmrużę. A i to do ojca w chorobie nie chciał iść, tylko: mama i mama. Bo tak, to bardzo ojca kochał. Jak mój wróci z roboty, tak mój Franuś leci i ciąga go za kapotę: »a ty coś dla Frania przyniósł?« To jak mu w żartach powiedział, że nie ma nic, oho, już go mój Franuś wypycha: »idź i kup«. Mój to już o tym wiedział, to mu tam zawsze przyniósł albo karmelek, a to to, a to sio. Takie to było mądre bachorzysko, że Jezus Maria. Aż się wszyscy dziwili, i zadziwili się na śmierć”…

1756

Zebrani znają historię śmierci dziecka; słyszeli ją kilkakrotnie, z różnymi szczegółami i coraz to nowymi zmianami, ale słuchają mimo to: przyjemnie posłuchać ciekawej historii.

1757

Dzieciom kleją się oczy, ale i one siłą zwalczają sen.

1758

A matka ciągnie opowieść:

1759

„Więc siedzę ja sobie z moim Franusiem na kolanach i nie śpię; tylko co raz to mnie tak zamroczy od niewyspania; ale wszystko słyszę. A mieliśmy komodę, co jeszcze matka mi ze swego darowała; ładna była komoda, bo ustawna, a mało miejsca zajmowała. Dopiero jak mieliśmy już jechać do Warszawy, tak nas zaczęli pętać: a to się połamie, a po co wozić? a my sami jeszcze nie wiedzieli, jak to będzie, tak my ją sprzedali za cztery ruble, po znajomości.

1760

Więc ta komoda stała pod oknem, a na niej lampka, zupełnie tak jak teraz. A tu znowu jakby łóżko, a na poprzek kuferek, a dalej przy ścianie kołyska i już komin. (Tylko że to nie było w suterynie, więc okno było nisko, zwyczajnie). Ja siedziałam z Franusiem jakby tu. A w naszej sieni nikt więcej nie mieszkał, bo tu zaraz było podwórze, a tam znowu ogród, taki sobie sadek.

1761

Więc się ta lampka pali, a ja precz siedzę. Ale jakem oczy zamrużyła, tak jakby mi się coś przywidziało, że mi jakoś przed oczami to ciemno, a to znowu jasno. Otwieram oczy, a tu w moją lampkę jakby coś dmuchało; tak ten ogień migoce, to tu, to tam, to tu, to tam. Ale ja jeszcze nic, bo myślałam, że mi się tak tylko zdaje. Ale potem znowu, to tak jakby coś zimnego przeleciało przez pokój.

1762

Wtedy to mnie już coś tknęło. Chcę wstać, a nie mogę, chcę, a nie mogę. I tak siedziałam z pięć minut. Ale jeszcze nie wierzę. A tu od razu jak nie huknie w komodę; jak ja się nie zerwę i nie dolecę. Aż się cała izba zatrzęsła. — Jeszcze myślałam, że to może które z dzieci, ale patrzę śpią. Więc ja tak stoję jak zmartwiała: ani głosu, ani się ruszyć, no nic i nic. Tylko Franusia przycisnęłam i patrzę w lampkę. A tu za drzwiami tak: chlap, chlap — chlap, chlap — chlap, chlap. Tak ja trochę oprzytomniałam, rzuciłam tylko Franusia na łóżko, a sama do sieni. Sień była może na długość jak ten pokój, tylko wąska. A tam już drzwi i na podwórze. Tak jak ja tak stanęłam, tak tylko widziałam, jak się te drzwi odchyliły i coś skrzypnęło, ja jeszcze sobie nie wierzyłam i na dwór: myślałam, że może złodziej. Nic tam ważnego w sieni nie stało, ale zawsze szkoda.

1763

Księżyc był jasny taki, śnieg aż się iskrzył i ani żadnego znaku, ani nic: kamień i woda. Tak ja do izby. Zatrzasłam [220] drzwi, patrzę, a tu mój Franuś cały dygocze, jakby go co podrzucało, i taki się siny zrobił w jednej chwili, że okropnie. A potem już nic, tylko dygocze i tak jakby chciał coś mówić, bo patrzał na mnie. Ale nic, tylko rączyny wyciągnął, to mu tak latały, i ani nie zapłakał.

1764

Tak ja dopiero w krzyk. A tu się kobiety pozlatały i dopiero: a smarowanie, a to, a tamto. A ja już nic, nic, tylko proszę, żeby go już nie męczyli, bo to już nic nie pomoże.

1765

No i co wy powiecie, moi państwo — za jaką godzinę może już nie żył mój Franuś”…

1766

Ciekawa historia skończona. W głowie matki nie znalazłbyś żalu po jej Franusiu. Toć prócz tych trojga dzieci, co zmarły, jest jeszcze czworo. A czworo dzieci obuć, oprać, nakarmić, a na noc do snu ułożyć i jeszcze czym ciepłym przykryć — trudno bywa.

1767

W głosie matki brzmi odcień dumy, że ot, jej Franuś swą śmiercią nadprzyrodzone siły poruszył, że istnienie jego wplotło się w ów świat tajemniczy, gdzie spoczynek i nagroda za życie w znoju — i kara straszna za grzechy.

1768

Głos matki tchnie przejęciem, a serce tak silnie uderza jak w piersi twórcy.

1769

Ciekawa historia skończona.

1770

I ona, i słuchacze mają policzki spłonione, i ona gotowa by opowiadać, a oni długo jeszcze słuchać…

1771

Toć te mogiłki dziecięce, gęsto rozsiane po kraju, to pierwiastek poezji w szarym bycie pracowników jutra.

Dziwny świat

1772

Warszawa, BiedaZa sczerniałym, niegdyś białym parkanem ciągnie się nasz dom, aż prawie ku Wiśle samej.

1773

Obok parkanu tylko dwa sklepy frontowe w parterowym, murowanym budynku, pralnia i sklepik spożywczy. Garkuchnia [221] należy już do sąsiedniego domu.

1774

Olbrzymi podwórzec prowadzi do czteropiętrowej poprzecznej oficyny [222]; za którą jest drugie podwórko.

1775

Po prawej stronie pierwszego stoi przylepiona do parkanu spleśniała i przewiewna altana, którą zajmuje stróż z żoną, pomocnikiem i czworgiem dzieci. Po tej stronie ciągną się stajnie dorożkarskie, wozownie i mieszkania ludzkie — na przemian.

1776

Wynajęte i zamieszkałe jest tu wszystko, wszystko, cokolwiek ma dach, niekoniecznie cały, ściany zbite z niekoniecznie przylegających do siebie desek, co ma lub nie ma podłogi, a nawet okien.

1777

Dziwne: im dana izba mniej posiada właściwości czyniących ją zdatną na schronisko ludzkie, tym szybciej znajduje wiernych i licznych lokatorów. Jest tu podobno nora, do której się wchodzi przez okno, z dachu lodowni — mieszka tam „wariatka”, a nie mam odwagi iść do niej, by sprawdzić. — Przyłapałem raz jej chłopca na dole w sieni; wziąłem go za rękę i chciałem zapytać, sam nie wiem, o co; zapewne: jak się nazywa? Spojrzał na mnie przestraszonymi oczyma, których wyrazu długo nie zapomnę; wyrwał się i skacząc w dół po cztery stopnie, skrył się w ciemnej piwnicy. Chciałem zejść za nim, ale obawiałem się, że w ciemni piwnicznego korytarza ujrzę dwoje błyszczących oczu i skurczoną jak do skoku postać — i że mnie podrapie.

1778

Po lewej stronie podwórza ciągnie się murowany parterowy budynek; do niego przylega drewniana jednopiętrowa budowla i dalej wąski jednopiętrowy murowany budynek z drewnianymi facjatami.

1779

Dziwna plątanina. — Ale pamiętać należy, że ogromny, prawie pusty przed laty plac kilka razy zmieniał właściciela, a każdy nowy właściciel starał się coś swego wprowadzić do własnej posiadłości. A że miejsca było wiele, więc nikt nie burzył tego, co poprzednik postawił, a każdy tylko budował, dostawiał, przylepiał.

1780

Przed kilkunastu laty kilka stajen nie było wynajętych i przerobiono je na mieszkania. I tak zostało, i są one między wozowniami.

1781

Mieszka tam między innymi kościarz [223] z rodziną. Siedząc raz wieczorem w ustępie, widziałem, jak jeden z synów kościarza czytał książkę, a rodzice słuchali.

1782

I długo stałem na siedzeniu (siedzieć nie można, bo brudno) i patrzyłem na chłopca czytającego rodzicom książkę. — Szyby ich mieszkania nie były zamarznięte; szyby w dzień tylko pokryte są lodem, wieczorem, gdy wszyscy są w izbie i lampa się pali, szyby potnieją i schną. Śmieszne: stoję wpatrzony w mdły kwadrat okna, gdzie syn czyta nieczytelnym rodzicom jakąś drukowaną bibułę.

1783

Raz Wikta długo w noc przepisywała swym niezgrabnym pismem operetkowe kuplety [224] z książeczki pożyczonej od koleżanki w magazynie…

1784

Dlaczego dopiero w głębi podwórza stoi czteropiętrowa murowana oficyna? — Bo mówiono kiedyś, że tędy ma być przeprowadzona ulica. Projekt ulicy poszedł w zapomnienie, dom został.

1785

Oficyna poprzeczna nie zajmuje całej szerokości podwórza. Po prawej stronie idzie dalszy ciąg stajen i mieszkań. Prawie pośrodku drugiego podwórza jest budynek z sześcioma gabinetami ustępu dla całego domu. Dalej ciągnie się owa lodownia, służąca za wejście do mieszkania wariatki nad wozownią.

1786

Po lewej stronie dalszy ciąg czteropiętrowej oficyny. A przy samym parkanie znów parterowy murowany budynek, składający się z sieni, długiego korytarza i kilkunastu mieszkań.

1787

Teraźniejszy gospodarz jest Niemcem, ma w Warszawie fabrykę i mieszka stale za granicą. Był tu podobno raz kiedyś. Przyjechał powozem na samo podwórze. Grosik ocenił wartość samych tylko koni powozowych na tysiąc rubli; a jest dorożkarzem, więc się zna na koniach. Wilczek natomiast dowodził; że konie były z remizy. Wreszcie zgodzili się obaj, że powóz i konie muszą być własnością dyrektora fabryki…

1788

Pytałem Wilczka, kto zamieszkuje tę odciętą od ulicy sczerniałym parkanem posiadłość. Pragnąłem, aby izba po izbie, wszystko mi opowiadał. Odrzekli, że nikt tego nie wie, nawet sam rządca; że nikt tego wiedzieć nie może.

1789

Przynieśli mi od stróża dwa postrzępione, zabrudzone numery „Gazety Policyjnej” — na dowód, że i rządca tu nic wiedzieć nie może. I przeczytałem.

1790

„Właściciele domów (długi szereg nazwisk i adresów) oraz rządcy domów — za przekroczenie przepisów meldunkowych na mocy prawa z dnia 7 lipca 1878 r., skazani zostali ma karę pieniężną: (ci i ci) po 10 rub., po 5 rub., wreszcie po 2 ruble”.

1791

A w drugim zatłuszczonym numerze:

1792

„Rządcy domu N. przy ulicy Solec (imię i nazwisko) za niedbałe prowadzenie meldunków zabraniam prowadzenia ksiąg ludności”.

1793

Stróż składa numery, choć sam czytać nie umie: może dzieci czytać będą, jak dorosną. — Obiecał mi pożyczać.

1794

Z liczby izb o ilości mieszkańców wnioskować nie można. Tu, na drugim piętrze, mieszka w jednej izbie szewc z żoną, trojgiem dzieci i dwoma terminatorami, stróż miejski, Grabowski, z żoną i Kazikiem — synem, drugi szewc młody z żoną (pobrali się przed rokiem i spodziewają lada dzień pierwszego potomka: onegdaj małżonek wrócił bez palta pijany do domu), stara panna-emerytka i stary przewoźnik czy piaskarz (żwir wydobywa z Wisły).

1795

Istnieją tu dwa prądy rwące, które utrudniają ścisły rachunek: jeden prąd wewnętrzny, drugi zewnętrzny.

1796

Rodziny przenoszą się z jednego mieszkania do drugiego, z piętra na piętro, z drewnianych budowli do murowanych i odwrotnie. Przeprowadzają się wszyscy in toto[225] lub tylko jedna z rodzin, lub jeden tylko sublokator.

1797

Ja na przykład zamieszkałem u Wilczków, a stróż nocny przeniósł się obok, w tej samej sieni.

1798

Kiedy Grabowski przez rok siedział w kozie, żona z synem mieszkała u Wilczków, a teraz, jak wspomniałem, u szewca — Gałki.

1799

I po co się wynosić poza obręb sczerniałego parkanu, kiedy tu na miejscu można znaleźć wszystko, czego tylko dusza zapragnąć może: kąt przy familii za rubla, pięć złotych lub pół rubla miesięcznie, ćwierć izby na dwa łóżka, pół izby na trzy łóżka lub dwa i kołyskę, wreszcie całą izbę na facjacie czy w suterynie, na każdym z czterech pięter, izbę w murowanym lub drewnianym budynku, z wilgocią lub bez wilgoci, z oknem na podwórko, na ścianę, na ustęp, zupełnie bez okna; z kominem kaflowym, żelaznym piecykiem albo zupełnie bez pieca. Na przykład kowal Maj ma reumatyzm i znalazł zupełnie suchy pokój.

1800

Ten, któremu wczoraj dziecko umarło, był czas jakiś w Sosnowcu przy kopalni węgla: mieszka w suterynie dla wspomnień.

1801

Jest tu młody chłopak — powroźnik — zarabia dobrze, bo zdolny; ten znów wybiera takie rodziny, gdzie rodzice pijacy lubią fundy, a córka ładna albo mąż pracuje na mieście, albo wyjeżdża, lub stary, a żona młoda. I do Wilczków powroźnik się wkręcił, ale go po tygodniu wyświecili; gdy się spostrzegli, o co mu idzie…

1802

Prąd zewnętrzny mniej wartki, płynie za parkan sczerniały i spoza parkanu.

1803

Jedni wynoszą się z własnej i nieprzymuszonej woli, drudzy dom ten opuszczają z wyroków Boskich, z wyroków władz albo z wyroków mieszanych.

1804

Małe trumienki często stąd wynoszą lub wywożą. Gdym dziwił się, że Grosik nie był na pogrzebie dziecka kolegi dorożkarza, odparł, że nogi trzeba by pozrywać, żeby chodzić na wszystkie. — Dla starszych stacją węzłową między cmentarzem i domem jest zwykle szpital. Z wyroków sądowych ludzie wynoszą się na wolność, nawet im balast ruchomości nie ciąży, albo — do więzienia zwanego tu „pawiem” lub Serbią…

1805

Są to prądy normalne, które bądź co bądź można ogrodzić tamami meldunków. Istnieje jednak rwący, kapryśny, niekarny i nieuchwytny inny prąd niestały. Przyjdzie gość, upije się lub dłużej zabawi, a mieszka na drugim krańcu miasta — dlaczego odmówić mu gościny? Przyjadą ze wsi rodzice, brat, siostra, stryj, wujek, bratanek lub siostrzenica — przyjadą na dni parę lub kilka — w hotelu „Bristol” drogo — więc ściele się dzieciom na ziemi, pokładzie resztę w łóżkach, po trzy osoby: — zmieszczą się wszyscy.

1806

Budowle posiadłości za sczerniałym parkanem ulegają ciągłym odpływom i dopływom. Biedny rządca, jeśli nie ma stosunków w cyrkule…

1807

Czym się zajmują tu mieszkańcy?

1808

Łatwo określić w kamienicy śródmieścia: pierwsze piętro — gospodarz; drugie — adwokat, doktór lub inżynier; trzecie — wdowa z własnych funduszów, kupiec lub nauczyciel; czwarte — subiekci, studenci i urzędnicy — kawalerowie. — Ale tu?

1809

Rzemieślnik — robotnik fabryczny — rzemieślnik na własnym lub cudzym warsztacie — to ludzie z dyplomami. Rzemieślnik ma za sobą lata nauki, terminu; on w każdej chwili może rzucić fabrykę i robić prywatnie — on ma świadectwo cechowe, jest członkiem gromady, ma patrona, chorągiew, kasę. Wilczek jest tylko fabrycznym ślusarzem, nie ma za sobą terminu, sam nic zarobić nie potrafi, on umie tylko pomagać maszynie; związany jest z fabryką nierozdzielnie. Ale ma przynajmniej fabrykę, ten wielki gmach czerwony, o którym mówi: „nasz”; może powiedzieć: „dostaliśmy robotę na 150 000 rubli”. — Ale czym jest wyrobnik? Dziś kopie, jutro zwozi, pojutrze buduje lub wali, brukuje albo niesie ciężary — jego twarde ręce wynajmuje się jak z łaski… Jedynym jego szczęściem, gdy umie zawierać stosunki korzystne, upić się w porę z osobą mającą wpływy, postarać się o protekcję lub list…

1810

List tu jest jakimś czarodziejskim zaklęciem, wpływ jego jest wprost magiczny.

1811

Emerytka dostała list, i oto jest emerytką, płaci regularnie komorne, je, pije, wysypia się, modli w święta i dnie robocze i nic nie robi.

1812

Maj dostał list, i w Busku leczył się darmo. Grabowska dostała list, i Kazik bez egzaminu dostał się do szkoły miejskiej. — List dostaje się od dobrego pana, u którego się kiedyś pracowało, od pani, gdzie żona pierze bieliznę, gdzie córka chodzi do magazynu, gdzie syn w sklepie pracuje; list dostaje się od siostry miłosierdzia, cyrkułu, instytucji lub księdza. A wreszcie z tym nikt się nie zdradza, to tajemnica pilnie w łonie rodziny strzeżona.

1813

— Emerytka dostała list od znajomej pani — i nic więcej nie powie.

1814

Umieć o pierwszy list się wystarać — najtrudniej. Potem już łatwiej. Im więcej listów, im łatwiej je dostać, tym lżej żyć rodzinie, prędzej i pracę otrzymać, i lepszą, popłatniejszą…

1815

Ludzie tu, jak w ogóle wszędzie, dzielą się na obrotnych i niemrawych.

1816

Ot, właściciel garkuchni z obiadami z trzech dań po 15 kopiejek. — Z zawodu jest kucharzem, ale był i lokajem, dzierżawcą krowiarni i dostawcą wytłoków dla bydła; właścicielem składu węgla i ekonomem, i miał do spółki piekarnię w Grochowie, i do spółki lód dostawiał…

1817

Dziwny świat!

1818

Jak ci ludzie dziwnie umieją żyć, żenić się, dzieci rodzić, wychowywać je i myśleć nawet o ich przyszłości. Umieją nawet nie zarabiać — i nie umierać z głodu.

1819

Człowiek zarabia tu niekiedy pół rubla dziennie i to tylko kilka miesięcy w roku. — Jest tu rodzina z ośmiorga głów, na którą latem zarabia jeden dwunastoletni chłopiec ze sprzedaży kurierów na ulicy.

1820

I nie ma tu mimo to tapczanów ze zgniłej słomy, o których się czyta w powiastkach dla młodzieży.

1821

Każda rodzina ma bodaj jedno łóżko, siennik, dwie poduszki, kołdrę i kilka świętych obrazów. I jakieś tam rondelki, talerze, kubki, których by w żadnym lombardzie nie przyjęto, które mimo to dają możność żyć i mieć dzieci…

1822

Byłem wówczas, zdaje się, w piątej czy szóstej klasie, gdym odwiedzał rodziny polecane przez biuro informacyjne o nędzy wyjątkowej. Adresy tych rodzin drukują niektóre kuriery w najmniej widocznym miejscu.

1823

Byłem u jakiegoś szewca na Nowej Pradze, wdowy na Krochmalnej i u stolarza sparaliżowanego, na ulicy Litewskiej. Byłem niezmiernie zdziwiony i niezadowolony poniekąd, nie widząc tam zgniłych tapczanów, o których czytałem w powieściach.

1824

Wilczkowa biada, że „panu Janowi herbata wystygnie zupełnie”…

Łzy mówią

1825

Byłem słaby. Kaszel mnie męczył. Tu wszyscy zimą kaszlą. Rano, po nocy — każdy musi „swoje odkasłać”.

1826

Łóżka nie zasłane. Pranie przedświąteczne. Ktoś zapukał nieśmiało do drzwi.

1827

— Jakaś pani przyszła do pana Jana — mówi Wilczkowa.

— Czy sama?

— Sama.

— Jak wygląda?

— …

Adela.

— Niech wejdzie — powiedziałem.

1834

— Ma wejść?… To jakaś bardzo elegancka pani.

1835

— To nic. Niech wejdzie.

1836

Wilczkowa zawahała się. Wreszcie otworzyła drzwi.

1837

— Bo to pan Jan jest chory — powiada.

1838

Adela zatrzymała się niepewna we drzwiach.

1839

— O, tu — proszę pani.

1840

Przysunęła do łóżka wyściełane krzesło.

1841

— Ignac, idź won!

1842

Wzięła z kołyski krzyczącą Mańkę, odsunęła z komina gotującą się w garnku bieliznę — wypchnęła za drzwi chłopaka i wyszła.

1843

W izbie para gęsta. Szyby zaroszone. Dzień pochmurny. Półmrok.

1844

Zostaliśmy sami.

1845

Adela rozgląda się wokoło z przestrachem — siada na krześle wyściełanym.

1846

— Janek, co to znaczy?

1847

Przypomniała mi się scena widziana przed paru dniami:

1848

Sześcioletnia może dziewczyna stoi w chustce przed sklepikiem i patrzy łakomie na rozłożone w pudełku przy drzwiach uchylonych — cukierki. Jednolatek chłopak stanął za nią i zasłonił jej rękoma oczy. Wyrwała się przestraszona, obejrzała, pochwyciła go nagle za rękę i powiedziała prędko: „słuchaj, ukradnij cukierek”.

1849

Dlaczego mi się to przypomniało i dlaczego ogarnęła mną wściekłość?

1850

— Janek, co się z tobą dzieje?…

1851

— Dziękuję pani za pięćdziesiąt rubli — syknąłem.

1852

Drgnęła.

1853

— Nie miałam — odparła.

1854

— Po co pani tu przyszła? To nie wypada. Ja leżę w łóżku…

1855

— Janek, dlaczego ty tak do mnie mówisz?

1856

— Pani ma dziecko. Pani ma męża. Pani mąż ma album z pocztówkami.

1857

— Janek, nie mów tak!

1858

Spojrzałem jej w twarz i…

1859

Ujrzałem w kącikach jej oczu dwie łzy…

1860

I nagle łzy mówić zaczęły…

1861

Pod starym kasztanem w Ogrodzie Saskim dzieci bawią się w piłkę. Duża balonowa piłka przeskakuje z rąk do rąk. Oparta o drzewo Adelcia, w białej sukience do kolan, w żółtych bucikach i czarnych ażurowych pończoszkach — śledzi uważnie bieg piłki. Przez zielone liście drzewa przedziera się słońce i złoci roześmianą postać dziewczynki.

1862

To było dawno.

1863

DzieckoAdelcia miała dużą lalkę, serwis porcelanowy, książki z obrazkami — miała ładne sukienki: białe, różowe, błękitne — pończoszki w różnych kolorach — i żółte buciki. — Miała twarzyczkę wesołą i jasną.

1864

Pilnie się uczyła, zadania rozwiązywała bez trudu.

1865

I zdała na pensję; dostała tornister, mundurek i piórnik. — A na pensji bały się panienki przełożonej i damy klasowej, które prawiły długie i nudne morały.

1866

Adelcia uczyła się dobrze; miała tyle — tyle koleżanek — a jedna była nieprzyzwoita, że strach. — I Adelcia nie wiedziała sama, czy wierzyć jej, czy nie wierzyć.

1867

To było bardzo dawno!

1868

Więc pytała służącej, która ją odprowadzała na pensję: „czy to prawda?” — A służąca albo się śmiała, że „panienka plecie”, i nic nie odpowiadała, albo groziła, że „powie wszystko pani”, gdy była zła.

1869

Dowiedziała się mama — bardzo się gniewała. — Zabroniła mówić o głupstwach, kazała nie myśleć; a nawet chciała, a może i poszła na pensję, aby z przełożoną pomówić.

1870

Dlaczego nikt nic nie powie, tylko się śmieje lub gniewa?…

1871

Adelcia miała powodzenie na kinderbalach i miała być w przyszłości „niebezpieczną sztuczką”. — Tak twierdzili dorośli i doświadczeni. — I dziwnie patrzyli na nią: jakby coś o niej myśleli, i dziwnie się uśmiechali: jakby wiedzieli to, czego nie chcą powiedzieć.

1872

I coraz częściej słyszała, że brzydko, nie wolno lub nie wypada, że dobre dla chłopaków, a nie dla panienki — że jest dziewczynką. — Adelcia pragnęła być chłopcem.

1873

Ot, wyrwie się z czymś niestosownym: uwagą albo pytaniem — a jeśli przy gościach, to mama bardzo się gniewa. — I nie wie czemu, ale się wstydzi, strasznie się wstydzi — pod ziemię by się schowała. I tak jej źle.

1874

Nie wolno Adelci bawić się wesoło i biegać z chłopcami. Nie wolno jej mówić na chłopców: „mój mąż, mój narzeczony”. Czemu dawniej sami mówili, a teraz nie wolno?

1875

Oto dziewczynkę wychowują na nałożnicę, a ona nie wie, bo wiedzieć nie może — czy dziw, że jej smutno i źle?

1876

Czuje się tak nieszczęśliwą, płacze po nocach, gdy nikt nie widzi — chciałaby bardzo widzieć, jak duże może być dziecko nowo narodzone. A mama raz powiedziała, że będzie chora Adelcia.

1877

W tym wszystkim musi się kryć coś strasznego. — I z drżeniem oczekiwała.

1878

I przyszło: spadło jak grom.

1879

Przyszło stokroć gorsze, niż mogła sądzić — niż wszystko, czego oczekiwała.

1880

A mama mówi, że każda w jej wieku — żeby nie była śmieszną i głupią. Ale ona nie chce. — Dlaczego nie chłopcy — czym oni lepsi? — Nie chce być dziewczyną — boi się, wstydzi, długo w nocy płacze. — I po co to — po co?

1881

Każdy kto na nią spojrzy, od razu się domyśli i będzie się śmiał. — Co za straszny wstyd!

1882

Rumieni się. Oddałaby pół życia, żeby się nie rumienić. — Żeby choć być już dorosłą — żeby mieć długą suknię — żeby przestali już na nią patrzeć.

1883

I pisze list do Jaskółki z „Wieczorów Rodzinnych”[226].

1884

„Kochana Jaskółko!

1885

Pisywałam do ciebie dawniej, kiedy byłam jeszcze dzieckiem. Szczęśliwe to były czasy! Byłam jeszcze swobodnym dzieckiem, które nic nie wie, nic nie rozumie, tylko się swobodnie bawi. Przepraszam, że cię nudzę swymi bazgrotami, bo ty piszesz tylko do dzieci, a ja dzieckiem być przestałam. Ale kiedy w nocy leżałam bezsennie, to zaświtała mi myśl, że trzeba mieć kogoś starszego, komu mogłabym się zwierzyć. I chociaż rozpacz rozrywała me serce, jednak się zaraz uspokoiłam. Czuję jak kobieta, a mnie mają za dziecko. I wokół taka straszna próżnia, bo nie mam nikogo, nikogo!!!”…

1886

Adelcia nie skończyła listu do Jaskółki.

1887

MłodośćChce pisać przynajmniej pamiętnik, ale się boi; bo gdyby kto znalazł, ona by nie przeżyła — umarłaby ze wstydu. I nawet, gdy kończy list do przyjaciółki, przesyłając 1 000 000 całusów, dodaje w post scriptum: „nie pokazuj nikomu”, lub: „spal po przeczytaniu”.

1888

Adelcia się kocha w nauczycielce — takiej zawsze smutnej — i myśli: „czy to nie grzech, że kocham ją tak, jak mamę” — a boi się wyznać, że więcej nawet.

1889

I dowiaduje się coraz nowych rzeczy, a jedna straszniejsza i potworniejsza od drugiej. — I zawsze z początku nie wierzy — potem nie chce wierzyć — a potem już musi — i płacze, gdy nikt nie widzi.

1890

Ukrywa uczucia swe przed wszystkimi prócz przyjaciółki.

1891

Z Adelci śmieją się wszyscy — wie, że się śmieją. — Bo oto dziewczynkę na nałożnicę chowają, a ona sądzi, że im się oprze.

1892

Nienawidzi mężczyzn — nie wyjdzie za mąż nigdy, nigdy — nigdy w życiu. Ona by nie przeżyła — umarłaby ze wstydu!

1893

Adelcia zna kogoś zupełnie innego niż wszyscy mężczyźni. On taki czysty, szlachetny. — Toż czytała w powieściach o takich szlachetnych — i wie, że nie wszyscy mężczyźni są tacy.

1894

Za niego wyszłaby za mąż, lecz tylko za niego i tylko pod jednym warunkiem.

1895

Ale to niemożliwe. — Więc zostanie siostrą miłosierdzia albo będzie wielką aktorką, albo wstąpi na uniwersytet, albo sama na siebie będzie pracowała, żeby nie brać nic od rodziców — i wychowywać będzie biedne sieroty.

1896

A na pensji nauczyciel był niesprawiedliwy i stawiał jej piątki. — A na ulicy mężczyźni, gdy było błoto, patrzyli na nogi.

1897

Żeby choć suknię już mieć do ziemi!

1898

To było dawno…

1899

I jak się stało to wszysto, co potem?

1900

RodzinaRodzice!

1901

Dopóki była na pensji, nie znała rodziców, a oni jej nie znali. Kochała rodziców, rodzice ją kochali.

1902

Nie chce wyjść za mąż? — Wszystkie tak mówią do czasu.

1903

Na uniwersytet? — Teraz to w modzie.

1904

Pracować na siebie i wychowywać sieroty? — Przyjaciółki trochę jej przewróciły w głowie.

1905

Nie szkodzi…

1906

I poszła na rynek.

1907

Chodziła na bale, koncerty, wystawy — śmiała się i uśmiechała — starała się podobać. — Pokazywała gołą szyję, rękę — gołe piersi pod gazą. — Kto zechce wziąć do małżeńskiego łoża w zamian za utrzymanie: dach, jadło i opierunek?…

1908

Drżą dwie łzy w oczach Adeli…

1909

Porwał ją wir tych wszystkich z targowiska, ogłuszyło kategoryczne: tak być musi. — I oto mąż jej zbiera pocztówki, a dziecko ma już dwa ząbki.

1910

— Nie twoja wina, Adelo, ale i nie moja.

1911

Łzy potoczyły się, ciche, smutne.

1912

— Pamiętasz?

1913

(Przypisek: wykreśliłem kilka kartek z moich notatek).

1914

Wziąłem jej rękę białą i przycisnąłem do ust.

1915

— Adelo, ty jesteś biedne, bardzo biedne dziecko.

1916

Opuściła głowę, cicha, pokorna, smutna.

1917

— Adelo, ty jesteś biedne, bardzo biedne dziecko. I powiedz mi, dlaczego tak się dzieje? Wszyscy wiedzą, że tak być nie powinno, że to jest bardzo źle i dlaczego przekleństwo własne niosą tak cierpliwie, bez skowytu? Mnie ciebie żal… Nie płacz, Adelko — na to nic nie poradzisz. Widocznie być musi… Ja właśnie myślę bezustannie i nie mogę nic wymyśleć…

1918

— Janek, Janek…

1919

— IdealistaSłuchaj, Adelciu — czy nie bywa tak, że siedzisz sama o zmierzchu i nie myślisz o niczym, tylko ci w gardle stanie jakiś ból jak kość? Dławi cię i tak ci się zdaje, jakbyś słowa nie mogła powiedzieć, bo cię ta kość w gardle dławi?

1920

— Janek.

1921

— Nie myślisz o niczym, tylko czujesz, że ci źle, źle, strasznie źle. I tak ci czegoś żal, i tak za czymś tęsknisz, i tak sobą pogardzasz, i tak ci wszystko obojętne, i tak kogoś nienawidzisz, i tak coś kochasz, i czegoś oczekujesz, i lękasz się, i czujesz, że powinno być inaczej, żeś ty niewinna, że już nie możesz dłużej?…

1922

— Janek.

1923

— Czyś ty czytała Asnyka? Nie wstydź się, powiedz prawdę… Ale jeżeli czytałaś, to pobieżnie, żeby go znać, żeby móc powiedzieć, że go znasz. Ja teraz wziąłem tu książki z czytelni bezpłatnej. Dawno już nic nie czytałem. Głodny byłem na książki. I znalazłem tam sonet. Powiedzieć ci ten sonet? Mam dużo czasu, więc nauczyłem się. — Powiedzieć?

1924

Skinęła głową.

1925

Usiadłem na łóżku.

1926

— Widzisz, to tak:

Zejdź, jasna Jutrznio. Rozlej światła strumień

Po ziemi, życia nowego spragnionej,

Złotym promieniem do dna ludzkich sumień

Sięgnij i blask im nadaj nieskażony.

Rozedrzyj mroczne przyszłości zasłony

I wstydem czoła wątpiących zarumień,

A oczom, chciwym zachwytów i zdumień,

Ukaż odrodzeń szereg nieskończony.

Zejdź, jasna Jutrznio. Świat, przeczuciem tknięty,

Z lochów, gdzie nędza z zbrodnią mieszka skrycie,

Z gmachów, gdzie orgia dopija swe męty —

Wygląda Ciebie w troskach czy przesycie

I woła, dziwną tęsknotą przejęty,

O świeże, lepsze, szlachetniejsze życie.

1927

— Widzisz, Adelo, to jest właśnie tęsknota, wołanie o czyściejsze, lepsze, szlachetniejsze życie.

1928

— Janek, ale tobie musi tu być strasznie.

1929

— Nie, Adelo, mnie tu dobrze, nie wiem czemu, ale mi dobrze.

1930

(Przypisek późniejszy: Adela zostawiła mi 50 rubli).

1931

NudaKrople deszczu duże, ciężkie — długo i monotonnie — miarowo — tak, że je liczyć można — te krople deszczu, powiadam, padają na matową taflę duszy, której nikt nie obudził, bo chciał, żeby drzemała, bo mu z tym było wygodnie, że drzemie — tafla duszy bezdusznej matowa. — Liczyć je można, powiadam: jedna kropla deszczu, dwie krople, trzy, cztery krople — piąta, setna i setna pierwsza… Ni początku, ni końca… Mgła spowija ją — duszę, która drzemie bezwładnie — nie śni, ale drzemie bezdusznie, bo jej nikt nie zbudził — strzegł troskliwie, by leżała bezwładna we mgle — by na nią krople duże i ciężkie padały — by pleśnią porosła.

1932

Pleśń nie rośnie; pleśń osiada — źle powiedziałem — pleśń pełznie — pełznie cicho, gnuśnie, niepostrzeżenie. — Gnuśnie, mówię: nie czai się, bo wie, że będzie, nie podstępnie, bo pewna, że będzie — bez wysiłku, bez pomocy, bez woli, będzie, bo być musi — ona, która ma wagę tylko — ale ani barwy, ani woni — szmeru nie wydaje — będzie mocą konieczności — pleśń wilgotna, która ciąży we mgle — a poza tym nic… nic…

1933

Samotna tafla matowa, senna — bardzo samotna — bardzo, bardzo, powiadam, samotna i sieroca.

1934

Dzwonią krople; — źle powiedziałem — nie dzwonią, nie uderzają nawet — one tylko padają bezwładnie i ciężko — monotonnie, miarowo — że je liczyć można…

— Jest herbata?

— Nie ma jeszcze.

— Jest kurier?

— Nie przynieśli.

Żeby choć dzwonek, żeby choć ktoś przez omyłkę zadzwonił. Żeby choć ktoś lub coś, ktokolwiek lub cośkolwiek — jeden szmer, jeden dźwięk, jedna barwa, jeden błysk nikły — tak nikły, że ledwo go dostrzec można — ale żeby był, mówię — żeby był.

1940

Nie ma!…

1941

Tłoczy — nie, nawet nie tłoczy — dusi — i to nie — ani bólu, ani nic… nic… nic…

1942

Córka, Matka, Dusza, IdealistaDusza głodna — dusza chce jeść. Brzuch syty, a dusza głodna… — Chleba, czarnego chleba — czerstwego razowca myśli dla duszy bezmyślnej, która porasta pleśnią — którą we mgle wilgotnej, a może i cuchnącej — ogarnia, zagarnia, wchłania czy pochłania, pożera czy wysysa — pleśń czy rdza, czy trzęsawisko — czy cholera wie co — bo sam nie wiem, nic nie wiem — nic… nic…

1943

— Chleba! chleba!

1944

— Dziecko moje, tyś głodne?… Biedna córuś moja. Masz — masz. — Torcik pralinowy — ciastko kremowe. Jedz — niech ci będzie na zdrowie.

1945

— Ja nie chcę. — Chleba mi dajcie.

1946

— Masz, kapryśne stworzenie, masz, pociecho jedyna — masz chleb.

1947

— Dla duszy, nie dla żołądka, mamo. Najmarniejszy, byle dla duszy.

1948

— Dziecko drogie, nie płacz. Powiedz jaśniej. Ja nie rozumiem. Co to ma być za chleb? — Czego ty chcesz?

1949

— Mnie duszno, mamo.

1950

— Panience duszno: otworzyć okna — prędzej!

1951

— Mnie ciemno… mnie zimno.

1952

— Zapalić żyrandol: wszystkie świece — prędzej! Przynieść mi tu kołdrę. Prędzej! Panience zimno!

1953

— Ja wiem, że tam gra pieśń… Pieśni mi dajcie!…

1954

— Kupię ci gramofon, dziecko drogie…

1955

— Biedna ty, mamo.

1956

— O, dziecko, bardzo biedna.

1957

— Ty nie wiesz, czego ją chcę?

1958

— Nie wiem.

1959

— A ja także nie wiem, mamo.

1960

A pieśń gra — nie ta z gramofonu, a światło płonie — nie ze świec żyrandola, i ciepło płynie — nie z kołdry puchowej — a świeży, przeżywiczny powiew szeroki — nie z otwartych okien buduaru — ale tam — tam — no wiecie?

1961

Biedna duszo — dwakroć i trzykroć biedna — o biedna taflo matowa w wilgnej mgle — choć ojciec się gniewa, a matka twierdzi, że czas ci wyjść za mąż, a lekarz żelazo ci zapisuje, a ciotki kiwają głowami — ty masz słuszność — ty jedna.

1962

Zbyt głośno brzmi ta pieśń, by młody słuch oszukać ciebie miał. Zbyt silny powiew rześki, by młode nozdrza nie pochwyciły go choć raz — jeden, jedyny raz. — Zbyt strzelisty wznosi się słup światła, by go przez mgłę nie dojrzał młody wzrok…

1963

— Ja nie chcę, mamo, ani dywanów, ani albumów z pocztówkami, ani batystowych chusteczek do nosa, ani pralinowych torcików. — Ja nie wiem, czego chcę, ale wiem, czego nie chcę.

1964

— To nic, dziecko moje. Jutro przyjdzie doktór…

1965

— Ja nie chcę doktora.

1966

— Ależ on nie doktór, to nasz przyjaciel serdeczny. On ciebie leczył, gdyś chorowała na ząbki.

1967

— Na ząbki, mówisz? Powiedz mi, czy ja bardzo wtedy chorowałam?

1968

— O, bardzo ciężko… Czemu płaczesz?… Nie — nie chorowałaś wcale… Czemu ty płaczesz?…

1969

— Dlaczego ja wtedy nie umarłam?

1970

— Dziecko moje, nie mów tak — bo grzeszysz.

1971

— Ja chcę grzeszyć.

1972

— Dziecko moje…

1973

— Dlaczego ty zawsze mówisz: moje dziecko? Czy ja do siebie ani trochę nie należę, tylko do ciebie?

1974

— Bo kocham cię nad życie, dziecko moje.

1975

— Nad życie, mówisz, mamo. A ty życie kochasz?

1976

— Człowiek powinien kochać życie.

1977

— A co ty w tym życiu kochasz?

1978

— Nie rozumiem, dziecko, o co mnie pytasz?

1979

— Wiem, że nie rozumiesz. Tak było zawsze… Ilekroć pytałam o rzecz ważną dla mnie — ty zawsze albo nie rozumiałaś, albo udawałaś, że nie rozumiesz. — I starałaś się, mamo, aby zawsze wokoło mnie byli ludzie, którzy także nie rozumieli albo udawali, że nie rozumieją — i nie odpowiadali, gdy pytałam.

1980

— Dziecko moje, nastały teraz straszne czasy.

1981

— Nie — mylisz się… Bo teraz… Cicho…

1982

Mgła się rozsnuwa, a spoza mgły płynie pieśń — kołysze się cudna pieśń. — W tej pieśni moc i ból — nadzieja i rozpacz. Zamigotała gwiazda — rośnie — rośnie w pochodnie — w stos ofiarny — w słońce — i w sto tysięcy słońc. Falą mocną, która wie, że będzie — płynie to, co będzie — co nie jest mgłą ni pleśnią — co lekkie skrzydła ma — i biel łabędzią — i dzwoni — coraz głośniej i rozgłośniej, i donośniej — jak srebrny dzwonek — jak spiżowy dzwon, jak sto tysięcy i dzwonów, których dźwięk i huk — przez mgłę zgniłą leci ku taflom matowym, drzemiącym. — W pieśni, świetle, dzwonów grzmocie — jest życie…

1983

— Mamo.

1984

— Co, dziecko moje?

1985

— Ty jesteś obca kobieta.

1986

— Dla kogo?

1987

— Dla mnie. Ty jesteś dozorcą moim: jakże ja mam ciebie kochać?

1988

— Masz słuszność, dziecko moje: ja jestem dozorcą i ty mnie nie kochaj.

1989

— Ja nikogo, nikogo nie kocham.

1990

— Masz słuszność, dziecko moje: nie kochaj nikogo, tylko myśl o sobie.

1991

— A ty, mamo, także nie kochasz nikogo?

1992

— Nikogo prócz ciebie.

1993

— Ty mnie pilnujesz, ale nie kochasz — o nie!…

1994

— Nie płacz, bo mi się serce kraje.

1995

— Ty, mamo, masz serce?… Powiedz mi, co ty masz w tym sercu?

1996

— Ciebie.

1997

— I nikogo, i nic więcej?… Teraz już rozumiem.

1998

— Co rozumiesz?

1999

— Rozumiem, dlaczego mi w twoim sercu tak pusto, tak głucho, tak samotnie, tak strasznie. — W samotnej, zimnej celi więziennej twego serca, obca, zła kobieto. — Wypuść mnie ze swego serca — na światło, na słońce, na swobodę — wypuść z więziennej celi kamiennego serca, gdzie na matową taflę mojej duszy padają ciężkie krople z wilgotnego pułapu…

2000

Otwórz mi żelazne drzwi twego okrutnego serca, gdzie nie ma nikogo i nic prócz mnie jednej.

2001

— Dziecko.

2002

— Otwórz mi drzwi żelazne kamiennego serca, gdzie mnie więzisz w samotności, o chłodzie i głodzie… O, chleba dla duszy mojej — chleba!

2003

Dzwoni dzwon.

2004

Dzwoni dzwon — dzwoni spiż — bije — echem się roznosi — a gra — huczy — gra — spiżowy dzwon. Płynie pieśń, echem życia się roznosi — rośnie pieśń i potężnieje — tysiącznym echem się przewala — grzmotem toczy się wśród serc młodzieńczych. Płonie stos ofiarny — tysiącem iskier wystrzela — słupem pod obłoki wybucha.

2005

I zalękniona mgła kurczy się i zwija dokoła sennych dusz, zaklętych w martwe tafle matowe, których drzemania strzegą pilnie, a bezsilnie — pilnie, powiadam — bo im tak wygodnie: że dusze śpią kamiennym snem.

2006

I zalękniona mgła wilgotna, z której duże i ciężkie — bezwładnie i miarowo — padają krople na taflę senną — kurczy się i zwija — i kłębi — i wicher nią miota — i pęd ją przesilny roztrąca i pędzi — pędzi — a wtedy słychać pieśń i ten dzwon spiżowy — i widać błyski światła nad taflą senną…

2007

Chleba — chleba — chleba!

[* * *]

2008

Przystosowałem się do nich nieprawdopodobnie szybko.

2009

Sypiam lepiej. Poczciwy Kossowski raczy mnie najwyszukańszymi specjałami garkuchni. Do pcheł przywykłem. Tylko jeszcze pluskwy mnie męczą.

2010

O godzinie dziewiątej rano zaczyna mnie tarmosić serdeczny mój przyjaciel, trzyletni Kazik.

2011

— Pam, tań do oboty.

2012

— Nie chcę — powiadam.

2013

— Pam, tań, olumiś?

2014

— Nie rozumiem.

2015

— Tań, no — ty kały oniu.

2016

— A co mi zrobisz, jak nie wstanę?

2017

— To ja ci uścię lanie.

2018

Co znaczy: wstań do roboty, stary koniu, bo ci spuszczę lanie.

2019

Jak go bardzo rozgniewam, mówi:

2020

— Mam cię… ty laniu.

2021

I odchodzi na chwilę.

2022

Gdyby kto ze starszych usłyszał, dano by mu w skórę, że się tak spoufalił; toteż się zawsze ogląda, czy kogo nie ma.

2023

NauczycielZłażą się do mnie „bachorzyska z całego domu, jak do chederu [227]” (Wilczkowa). Opowiadam im bajki, częstuję karmelkami, wycinam z papieru różne wspaniałości. Gospodyni niezbyt zachwycona, bo śmiecą i „wszy znoszą”. Żal mi dzieciaków: tak mało poezji w ich dzieciństwie, życie ich tak mroźne, twarde jak bryła lodu.

2024

Opowiadają o dziadku, który im na gwiazdkę przynosi prezenty. Jest tu zwyczaj, że ktoś z rodziny przebiera się za Świętego Mikołaja i przynosi dary.

2025

Jadzia okropnie się zabojała[228] i obiecała dziadkowi nie kłaść palca do nosa. Trzeba się dowiedzieć i pokupować malcom upominki. Toć jestem bajecznie bogaty.

2026

Nie wiem, skąd dowiedzieli się, że „uczyłem się na doktora”. Gdybym chciał leczyć, miałbym poważną praktykę.

2027

Dusza mi się rozkurcza, jak mówi Amiel [229].

2028

(Przypisek późniejszy: Amiel: Jesteśmy zanadto skłopotani, zanadto przeciążeni, zajęci i czynni! Za wiele czytamy! Trzeba poza brzeg swej łodzi wyrzucić cały bagaż kłopotów, zajęć i pedanterii, stać się na powrót młodym, prostym, dzieckiem naiwnym, szczęśliwym, i przejąć się wdzięcznością. Tak, trzeba umieć być bezczynnym, ale nie leniwym. W bezczynności uważnej i skupionej dusza nasza wygładza swe fałdy, wypoczywa, rozkurcza się, powraca do życia jak zdeptana trawa przydrożna lub skaleczony liść rośliny, naprawia swe szkody, staje się na powrót nową, samorzutną, prawdziwą, oryginalną).

2029

BiedaPost, post i post.

2030

Jeść mi się chce.

2031

Doprawdy, ci ludzie mogliby mniej pościć. Toż oni tak ciężko pracują. Toż nauka mówi o iluś tam kaloriach. Toż oni doprawdy nie mają czym mięsa zastąpić.

2032

Kobiety przez cały wielki post mięsa nie jedzą, jeszcze suszą.

2033

— Teraz to jeszcze świetnie wyglądam. Ale żeby mnie pan Janek widział koło Wielkanocy, to jestem jak cień… Człowiekowi biednemu trudno się dostać do nieba. Człowiek biedny to i zaklnie, i Pana Boga obrazi, jak mu się nie powiedzie. A bogaty co ma kląć, jak mu wszystko idzie po myśli? A przecież człowiek jak się naorze i naflaży [230] na tym świecie, to choć na tamtym chciałby trochę wypocząć i już nie cierpieć więcej. Może Pan Bóg i święta Rodzicielka policzą mi moje umartwienie za zasługę. Bo co ja innego mogę zrobić dobrego? Bogatemu łatwiej i o zasługę przed Panem Bogiem.

2034

— Oj, pani kochana, grzeszą bogaci, grzeszą więcej i ciężej — odparłem. — A Pan Bóg jest przecież sprawiedliwy i waży, kto jak obraża i czym winę swoją okupuje.

2035

— No, ja wiem. Ja to sobie tylko swoim głupim, ludzkim rozumem tak ważę, że biedny więcej zazdrości, więcej skrzywdzi, złe słowo powie albo i myśl, to Bóg słyszy — a rzadziej może komu dopomóc…

2036

Jaki to piękny wyraz: naflażyć się — jaki daje obraz: wicher, deszcz, błoto — flaga — a kobieta bosa w spódnicy zarzuconej na głowę idzie pochylona długą, bez końca szosą…

2037

Słyszałem wiele nowych wyrazów przenośni.

2038

— A bo to raz człowiek wypryśnie z łóżka boso do sieni albo i na dwór w największy mróz.

2039

Wyraz ten mógł się zrodzić tylko w izbie, gdzie patrzy się, jak tłuszcz wypryskuje z patelni.

2040

Albo:

2041

— Słońce przyżarło śnieg od góry.

2042

Więcej nie pamiętam na razie.

2043

Jaką potęgą niezwalczoną jest język narodu. Żyje on, odżywia się sercami milionów, oddycha radościami i bólem, łzami i uśmiechami jego, karmi się, wsysa, odrzuca, wydziela, przerabia — z dniem każdym zamiera jakąś swą cząstką i odradza. Każdy wyraz jest jak komórka żywego organizmu, jak kropla krążących w nim soków.

2044

Język martwy to trup, mumia nieruchoma, wieczna, urągliwa.

2045

Nieraz sam zapewne mówiłem: „język martwy i żywy”, a po raz pierwszy przejrzałem. Ileż to podobnych startych wyrażeń kursuje.

Tomek Bityś [231]

2046

Tak, panie lepszy. Od zimna i woda stężeje, a co dopiero człowiek? — rzekł Tomek.

2047

Głos Tomka ochrypły, bezdźwięczny. Ironia i nienawiść brzmią w nim głucho.

2048

Czoło niskie, włosy twarde, rzadkie, nieokreślonej barwy. Twarz obrzękła, bez zarostu, ze śladami ospy. Wzrok zły, świdrujący przebiegły. Brwi zrośnięte nad nosem oszpeconym ospą.

2049

Poznałem go w szynku na Pradze.

2050

Izba niska, obszerna; okna małe.

2051

Grudzień. Godzina piąta po południu.

2052

U sufitu pali się lampa błyskawiczna.

2053

Gwar. Jedni dobijają targu, drudzy spierają się, wychodzą i wchodzą — wszyscy pijani lub podchmieleni. Zaduch porozlewanej wódki, mdły, słodki odór piwa miesza się z obłokami kopiejkowych cygar i papierosów. Jedni siedzą przy stolikach, drudzy stoją na środku izby. Gwar. Z rzadka świśnie krótki śmiech drwiący, niewesoły, i skona.

2054

Wilgoć spływa po ścianach i opada brudnymi kroplami z sufitu. Podłoga pokryta grubą warstwą błota i naniesionego butami topniejącego śniegu.

2055

Powietrze ciepłe, gęste, jakby lepkie.

2056

W kącie izby siedzi nas czterech, przy stoliku.

2057

Tomek rozpiął kapotę, rozsunęła mu się czarna koszula, spod której wygląda pierś szeroka, włochata, z dwiema bliznami od noża.

2058

Ręce włożył w kieszenie, rozparł się na krześle i opowiadał o sobie.

2059

Alkohol, PijaństwoOjciec Tomka był pijakiem.

2060

— Ale pijak pijakowi nierówny.

2061

Jeden przepija część zarobku, drugi — cały zarobek. Jeden pija codziennie, drugi tylko w święta. Jeden pije za pieniądze, drugi zafantuje [232] się do koszuli. Jeden walczy ze swym nałogiem, drugi uważa kieliszek za jedyną rozrywkę człowieka ciężkiej pracy.

2062

Jeden pije, aby zalać robaka, drugi — by pobudzić wycieńczone ciało do nadmiernych wysiłków, trzeci — bo wszyscy piją, czwarty — bo nie ma nic do stracenia.

2063

Jednego pociąga wesoła kompania szynkowni, drugi ceni wódkę dla wódki. Jeden jest przy kieliszku wesoły i rozmowny, drugi smutny i zadumany, jednemu pijaństwo przeszkadza w pracy, a drugi, gdy pije, to żyje — od kieliszka do warsztatu, i wtedy najlepiej robi.

2064

Jeden lubi częstować, a drugi czeka na poczęstunek — nie lubi pić za własne.

2065

Jeden po hulance bywa potulny, pokorny wraca do domu, chyłkiem sunie do łóżka, unika spojrzeń żony i dzieci. Drugi wtacza się głośno, śpiewa, wymyśla i grozi, ale w groźbach przebija nieszczerość — taki wstydzi się swego wstydu przed rodziną. A trzeci nie ma żadnych skrupułów.

2066

Są pijacy — tyrani, pijacy — ofiary…

2067

Różne bywają rodziny pijaków i różny w nich los dzieci. I matka może do kieliszka zaglądać. Matka może być nieustępliwa i swarliwa albo pokorna i gospodarna.

2068

Ojciec Tomka był wyrobnikiem, pijakiem, ofiarą nałogu. Matka cicha — pierała po gospodach. Matka Tomka pierała u pani naczelnikowej, i pani naczelnikowa poleciła jej męża swojemu mężowi.

2069

Zastawiono coś z rzeczy, dopożyczono dwadzieścia rubli, złożono kaucję na kolei i ojciec Tomka włożył bluzę i numer tragarza kolejowego.

2070

Zaczęły się dnie obfitości.

2071

Tragarze kolejowi, jak w ogóle ludzie, dzielą się na szczęśliwych i mniej szczęśliwych. Jeden za dwa kosze z bagażu i trzy ręczne pakunki otrzyma z targiem złotówkę, drugi za lekką walizkę i parę ukłonów otrzyma rubla „na piwo”.

2072

Ojciec Tomka należał do szczęśliwych: na ogół więcej liczył sutych napiwków niż inni.

2073

Trudno tragarzowi nie pić. — Dźwiga, nie wysypia się, a przy tym ciągła gorączka, pośpiech, zatargi z kolegami i publiką, niestały zarobek, oddalenie od rodziny — i wszystko to jakoś się składa.

2074

I ojciec Tomka stał się pijakiem z fantazjami.

2075

Czasem wracał do domu ze śpiewem, oddawał żonie pieniądze, obiecywał więcej, dziewuchom przyniósł pierniki, nawet Tomka nie ofuknął. Innym znów razem kobiecie nawymyślał, córki skrzyczał, a Tomka w pysk, bo go nie lubił. To znów tydzień cały w domu się nie pokazał.

2076

Chciała pani naczelnikowa zrobić dobrze, a zrobiła źle.

2077

Koledzy stacyjni nie lubili ojca Tomka. I stało się, że skradziono walizę powierzoną jego pieczy. Była to, podobno, nie zwykła kradzież, a zmowa kolegów. Obciążała go jednak okoliczność, że był dnia tego nietrzeźwy. Miało być jakieś śledztwo — to — nie to — ale że był już nowy naczelnik, a jego żona miała nową może praczkę, której dopomóc pragnęła — więc nie pomogły ani obietnice ojca, ani łzy matki — i ojciec Tomka został bez pracy, bez kaucji i z długiem dwudziestorublowym, zaciągniętym na kaucję.

2078

— Dlaczego ojciec przynajmniej długu nie zapłacił? Toż był tragarzem lat parę czy kilka?

2079

— At, pewnie dlatego, że wierzyciel się nie dopominał, a łatwiej dawać co tydzień dwa złote procentu, niż dużą sumę spłacić od razu. — Wynosi to, co prawda, sto procent bez mała, ale ojciec Tomka do szkół nie chodził.

2080

I w domu zapanował głód. I ojciec Tomka stał się pijakiem, który nie ma nic do stracenia, i przy tym pijakiem — tyranem.

2081

Chciała pani naczelnikowa zrobić dobrze, a zrobiła źle.

2082

Ojciec nie lubił chłopca. Zdarzają się takie fantazje: jeden nie lubi dziewczyn, drugi — chłopców. Jeden uwidzi sobie, że jedno z dzieci jest nie jego, lub bez tłumaczeń nie lubi.

2083

W domu ich zapanował taki głód, gdzie chleba nie chcą w sklepiku dać już na kredyt:

2084

— Nic już nie dam — mówią w sklepiku. — Zapłaćcie naprzód tamto!

2085

I jeszcze wymówi, zawstydzi, nawymyśla.

2086

— Kąsało mnie życie jak pies z łańcucha — mówi Tomek złym głosem.

2087

Opowieść Tomka była bezładna. Nikt myśli jego nie numerował, nie pętał powijakiem gramatyki. Nie umie opowiadać, jak w ogóle ludzie, którym słowa nic w życiu nie dają.

2088

Wikłał fakty, przeskakiwał z tematu na temat, wyjaśniał błahe wypadki, po kilkakroć powtarzał myśl lub zwrot, czepiając się go pijacko. To nużył rozciągłością; to nagle rzucił porównaniem świetnym, zaczerpniętym z samego życia.

2089

Czasem urwał opowieść na połowie zdania i bacznie nam się przyglądał: czy nie powiedział za wiele?

2090

Popijał piwo. Męczyła go czkawka…

2091

Przemoc, OkrucieństwoI nagle w oczach Tomka odmalował się przestrach, i zaczął opowiadać jeden drobny na pozór szczegół ze swego dzieciństwa. — Epizod ten z życia bitego chłopaka nabrał w jego opowiadaniu kształtów prawie potwornych.

2092

Była to nieudana wyprawa do cudzego ogrodu na jabłka. — Stróż czy ogrodnik był czujny. Dokuczyły mu snadź [233] kradzieże i zemścił się na jedenastoletnim chłopcu po swojemu, brutalnie.

2093

— Wicek wlazł pierwszy, a potem my znowu na parkan. Ledwo my wskoczyli do ogrodu — parkan był niewysoki — a on już Staśka trzyma. Stał przyczajony, ścierwo. Ja jego z tyłu w plecy; ale co taki rak ma za siłę; złapał mnie za rękę, oni wszyscy, szczeniaki, uciekli, i Stasiek także. Ani mi nie pogroził, ani uderzył — nic, nawet nie trzymał mocno, tylko leciutko. „Chodź, powiada, dam ci jabłka za to, że mnie chciałeś bić”. Poszliśmy głęboko w ogród, gdzie miał swój niby-dom. Jak zamknął drzwi na klucz, tak ja już więcej nie oddychałem. Potem znowu okno zamknął. Kazał mi usiąść na stołku, bo się — powiada — zmęczyłem, jakem przez parkan przełaził, a on tymczasem poszuka jabłek. I zaczął zdejmować ze stołu, co tam leżały nasiona różne, i układał na ziemi. A wszystko, drań, tak powoli, że mu tylko na ręce patrzałem.

2094

Tomek drgnął.

2095

— Potem wyjął z kąta wicie i zaczął wybierać co grubsze. Potem moczył w wiadrze każdą osobno i probował w powietrzu, aż świszczało. Potem zaczął mnie sam powoli rozbierać, aż do naga. A ja nic: ani drgnę. Potem wziął mnie na ręce i położył na stole i powiada: „Leż sobie teraz spokojnie; a wygodnie ci?” — I zaczął lać. Wcale nie trzymał, tylko lał. Jak tu krew, to on dalej bije, ale powoli. Posiekał mi skórę na karku, na nogach; a potem przekręcił i bił w brzuch i w piersi — aż do samej szyi. Co się jedna wić połamie, to bierze drugą. Już myślałem, że zabije. Ja ani krzyknąłem, tylko mi zęby latały i takem drżał.

2096

— Potem usiadł i sapał. A ja leżałem i ani się ruszyłem. Potem obejrzał mnie i powiada: „dobrze”. I wylał na mnie wiadro. Potem znów usiadł i kazał mi odpocząć. A potem ubrał mnie i wyprowadził z ogrodu, a już przy furtce to dał mi jabłko i mówi: „a jak znowu będziesz chciał, to znowu przyjdź”. I jak nie lunie mnie w pysk, aż mi jabłko wyleciało z ręki, i nie podnosiłem go nawet.

2097

— Stoję ja przed parkanem i ani się ruszę. A tu był dalej plac, gdzie wywozili gruz i śmiecie. Stoję tak, a tu patrzę: coś się rusza. Ciemno, ale zobaczyłem kota: w śmieciach grzebie. Tak ja przykucnąłem cichutko i za cegłę. Kot spojrzał na mnie i ślepia mu się świecą — ścierwie. Ja się czaję i on się czai. Tak mnie rozirytował, że i o bólu całym zapomniałem, tylko patrzę, co on zrobi. Dopiero jak on skoczył i w nogi, tak ja za nim cegłą. Przetrąciłem mu, draniowi, łapy. Jeszcze chciał uciekać, a ja go za ogon. On drapie, a ja go łbem tak o kamienie, o ziemię, o ziemię. Aż go zamęczyłem na śmierć.

2098

Śmieje się.

2099

— Na drugi dzień wyrysowali mnie na parkanie ze spuchniętą gębą. Rozgniewali się, że im mówić nic nie chciałem, a jeszcze drażnią: „Tomek! bityś”. I ten Stasiek, drań, także. Zapłaciłem mu za to. A od tego bicia dostałem ospy.

2100

Ojca Bitysia zabili, bo zbierał się na kolegów — tragarzy, ale tamci nastawili na niego łobuzów.

2101

Tomek „przesiewał” węgiel, rozwoził piwo, glinę rozrabiał, był w składzie aptecznym.

2102

Raz znosił z drugim parobkiem balon z benzyną do piwnicy. Tamten spadł ze schodów, nastąpił wybuch: tamten się spalił, a Tomek trochę poparzył.

2103

— Była sprawa. Bo ja niby miałem do niego ansę [234] o dziewczynę. Powiadają, że ja go niby pchnąłem i jeszcze zapałkę naumyślnie rzuciłem. Ale nie mogli nic dokazać [235] i musieli taki puścić.

2104

Spojrzał na nas swym lisim wzrokiem człowieka bitego, który się broni.

2105

— Ale nie dokazali — powtórzył.

2106

Był Tomek przy rzeźnikach. Szedł raz do domu wieczorem w zimie. A szła przed nim dziewczyna. Co ujdzie kilka kroków, to się obejrzy. Widać go się bała; a nikogo więcej nie było… A na jedną stronę parkan, a na drugą — szosa — za Grochowską rogatką.

2107

— Jakem ją złapał przez pół, jak przerzuciłem przez parkan, to ani pisnęła. — Głupia, żeby się była nie oglądała, tobym na nią i nie spojrzał… Wy mnie jeszcze nie znacie, panowie. Ja jestem drań i nie jestem drań. — Wy myślicie, że ja się boję katorgi [236]? Jeszcze tego nie widziałem… A może w katordze i lepiej jak tu… Chociaż nieprędko jeszcze, nieprędko.

2108

Zacisnął pięść, aż kości, zda się, skurczyły, aby była twardszą, i położył ją na stole.

2109

Wziął do rąk butelkę, spojrzał pod światło, przekonał się, że pusta.

2110

— Ej — te! Chodź no tu. Dawaj cztery piwa. Pan płaci… A spotkamy się jeszcze kiedy, to ja za pana zapłacę… Ja nie jestem taki… Tylko ze mną trzeba przyzwoicie i delikatnie…

2111

Odprowadził nas aż do mostu.

2112

Szliśmy powoli, nic nie mówiąc do siebie.

2113

— Takich jak on masz pan w Warszawie setki, panie Janie — powiedział Kossowski.

2114

— Panie Kossowski, to straszne przecież.

2115

— No więc, co pan na to poradzi? Są i będą. Mało to pijaków ma dzieci? Mało to sierot i bezdomnych chłopaków włóczy się po mieście i nie wiadomo, z czego żyją, gdzie mieszkają, z kim się przyjaźnią, i tak rosną?

2116

Obręcz stalowa opasała mi czaszkę.

Przed świętami

2117

Nie wysnuwam żadnych wniosków. Widzę tylko fakty i fakty, drobne, a nieskończenie ciekawe. Widzę obrazy coraz nowe i coraz to nowych ludzi.

2118

Cały ogromny dom oddycha teraz jedną myślą: święta, choinka. Choinka i święta są tematem wszystkich rozmów dzieci i dorosłych.

2119

— U nas będzie, a u was nie.

2120

— A u nas będzie aż pod sufit.

2121

— A u nas będą marcepanowe owoce. (Ojciec pracuje w cukierni).

2122

Wikcia całą noc stroiła drzewiko. A co dziwniejsze: stary Wilczek do późna wycinał czterogroszowy papier z obrazkami jasełki i naklejał na brystol.

2123

Pasażerka zapomniała w dorożce parasol. Grosik zrobił z niego prezent żonie:

2124

— Będziesz miała na święta.

2125

Ignac dostał w skórę, bo rzadko chodził do ochrony i pani mu nie dała ubranka na gwiazdkę.

2126

Chłopcy gromadami chodzą oglądać wystawy sklepowe. Znają wszystkie składy zabawek w mieście:

2127

— A ty widziałeś tego pajaca, co się rusza?

2128

— Żeby ojciec wiedział, jaki ja okręt widziałem.

2129

— A w jednej cukierni jest choinka.

2130

— A ja widziałem takie śliczne, że już nie wiem, ale nie wiem, co to jest.

2131

Rodzice słuchają z zajęciem, dzieciaki się cieszą. Ani im w głowie nie postanie myśl, że mogliby mieć takie cuda.

2132

A starsi zastawiają się, zapożyczają, kupują — robią zapasy wódki, bo w święta monopol zamknięty.

2133

Sklep monopolowy w oblężeniu. Godzinę czekać wypada.

2134

Przebiorę się za dziadka Mikołaja i będę obchodził izby z prezentami dla dzieci.

2135

Kossowski wie, kim jestem — powiedziałem mu. — Dzielny człowiek! — Cudów dokazał: za trzydzieści rubli nakupił moc wielką piłek, pierników, owoców, lalek, obrazków, krzyżyków — biegał ze mną po Ordynackiej, po Sewerynowie — targował się — kłócił — dwa dni stracił na bieganinie, a sam ma przecież roboty co niemiara. — Worek do połowy będzie wypchany wiórami, żeby suciej wyglądał. — Aż z Tarczyńskiej ulicy przydźwigał kożuch, żeby nie poznali. — Maska ma długą siwą brodę. — Wszystko w największej tajemnicy — nawet przed żoną. Opowiedział mi wiele tajemnic rodzinnych, abym tym większe wzbudził zaciekawienie i podziw.

2136

Cieszę się jak dziecko — wraz z nim…

2137

Jest tu na podwórzu sześcioletni „rudziak” — matka jego żyje na wiarę z mularzem [237]. Katują go oboje. Matce się zdaje, że to przez niego chłop nie chce się z nią żenić.

2138

Wczoraj zajrzał do izby nieśmiało, gdym dzieciakom opowiadał Kota w butach.

2139

Ot, siedzę na kufrze lub na łóżku, a ośmioro drobiazgu obok mnie, na kolanach, na stołku, na ziemi. I słuchają. A potem w domu opowiadają. Rodzic też słucha, a potem mówi niecierpliwie:

2140

— E, musi to jakoś inaczej pan Jan opowiadał. Bo tak jak ty mówisz, to nic nie można wyrozumieć.

2141

Rudziak zajrzał do izby: musiało dobiec do niego echo zmierzchowych bajek.

2142

— A ty tu po co? — ofuknęła go Grosikowa — na przeglądy cię matka wysłała?

2143

Uciekł.

2144

Powiedziałem, że nie dokończę bajki, dopóki go nie przyprowadzą. — Dzieci nie chciały wierzyć:

2145

— To rudziak wiaruski — tłumaczą mi.

2146

— Ja wiem, i chcę, żeby i on słuchał.

2147

Ignac z dwoma starszymi chłopcami puścili się pędem do sieni. Po chwili wciągnęli szamocącego się malca.

2148

— Chodź, głupi: Pan Jan cię woła.

2149

— Jak ty się nazywasz? — pytam rudziaka.

2150

Żadnej odpowiedzi.

2151

— No powiedz, jak matka na ciebie woła?

2152

— Matka woła: cholera, a oni: rudziak — powiedział cicho i szybko, patrząc w ziemię.

2153

Pocałowałem go w czoło. Spojrzał na mnie nieufny, z miażdżącym zdziwieniem w oczach smutnych.

2154

Dlaczego dzieciska tak chętnie złażą się na moje bajdy, tak daleko sławę moją roznoszą, a niechętnie mówią o ochronie?…

2155

„Pani” z ochrony kupiła nową linię do „łap”!!…

2156

Dzieci bawią się tu w ślub, w pogrzeb, cyganów, złodziei i pijaków….

Zośka

2157

Zośka ma pięć lat.

2158

„Zośka nie kocha taty, bo tata pijus, na mamę szczeka, a jak się uchleje, to mu z pyska śmierdzi”.

2159

Kocha mamę, bo „mama, jak uderzy, to tylko ścierką, to nie boli”.

2160

Stacha jest mazgaj i „skarżypyta bez kopyta”. Franka kocha, bo jej przynosi od kupca czekoladki.

2161

„Mama nie chce, żeby tata dał cioci komodę, bo jak ciotka była u nich, jak sprzątnęła, to izba była brudna jak świnia. Bo ciotka jest wielka dama: na swoim weselu ani zajrzała do garnka, a mama ma dla niej nogi zrywać?”

2162

— A więc ty nie kochasz ciotki?

2163

— A figa!

2164

— A ty tańczyłaś na ciotki weselu?

2165

— A już! Ciotka mówiła: „później, później” — i koniec. Ale ciotka ma kłopot za to.

2166

— Jaki kłopot?

2167

— A ja wiem?

2168

— A gdzie ciotka ma kłopot?

2169

— No, w brzuchu. — A ciotka ma sukienki brudne jak pies. — A mama była raz w cyrku. — A Zosia już dwa razy jechała tramwajem. — A na weselu ciotki piła wódkę.

2170

— A ty lubisz wódkę?

2171

— A niee?

Nowak

2172

Nowak jest stróżem nocnym na Czerniakowskiej.

2173

W zimie stoi na ulicy od jedenastej wieczorem do siódmej rano, a w lecie tylko do szóstej.

2174

Pensja: 12 rubli miesięcznie.

2175

Musi trzymać z łobuzami, boby nożem dostał.

2176

Kiedy był w wojsku, w szpitalu, kiedy był chory, nauczył się grać w warcaby.

2177

Grywamy na piwo: przegrywam umyślnie.

2178

Żonie oddaje pensję, a sam dostaje od żony cztery grosze dziennie na papierosy i inne drobne wydatki. — Jak żona się rozgniewa o co, to mu i tych czterech groszy nie daje. Wtedy Nowak robi awanturę, żeby nie narowić kobiety zanadto.

2179

Chwała Bogu, dzieci nie ma: było czworo, ale poumierały. — Bóg wie, co robi.

2180

Lubi opowiadać historię o swoim kiju i o kubku.

2181

— Dla drugiego może być ten kij nic niewart, ale ja się do niego przyzwyczaiłem. Ja bym bez tego kija nie umiał wcale wyjść na służbę.

2182

Ukradli mu ten kij. — Nie jadł, nie spał — aż go znalazł we dwa miesiące dopiero.

2183

— To był cud jakiś chyba — powiada.

2184

Historia cała długa, nudna — słyszałem ją coś pięć razy.

2185

A kubek do kawy miał jeszcze z wojska. Tak ten kubek kochał, że więcej jak dziecko rodzone.

2186

Raz upił się Nowak i spłukał siedem złotych z pensji. I żona na złość zbiła mu kubek.

2187

Płakał gorzkimi łzami, skorupki ma schowane: może da jeszcze kiedy skleić…

2188

Tu każdy drobiazg ma wartość, każdy wyraz gdzieś kiedyś słyszany jest powtarzany, wspominany, komentowany. — Powiedziałem tu o kimś, że jest głupi jak niekraszone kartofle, podobało się to ogromnie i może wejdzie w przysłowie.

Dziadek

24 grudnia

2189

Kto to był? Kto się przebrał za dziadka?

2190

Nie był to Święty Mikołaj, to pewne. Widać było maskę, a jak mówił, broda mu się nie poruszała.

2191

Ale dlaczego stróż go nie widział, kiedy wchodził do bramy?

2192

Pan Jan wszystkiego się wypiera — i skąd by znowu miał tyle pieniędzy?

2193

I żeby pan Jan, chodziłby do znajomych, a nie po obcych.

2194

A u niektórych nazywał wszystkich po imieniu i wypytywał o krewnych.

2195

Domysły, dociekania, wątpliwości.

2196

Dzieci wierzą i dużo mówią o Świętym Mikołaju.

2197

Drobny pozornie epizod pchnął myśl moją na nieznaną uprzednio drogę, która doprowadzi mnie do poznania prawdy. Czuję, że skupiają się we mnie nieznane siły, które strzelą światłem — i światło przyświecać mi będzie do ostatniego oddechu życia. Czuję, że bliskim jestem wydobycia z otchłani duszy mojej celu, z którego wykrzesam szczęście.

2198

Przez godzinę byłem świętym.

2199

Nie było we mnie żadnej namiętności, żadnego żądania — tylko myśl smutna, smutek rzewny, rzewność błogosławiąca światu — wszystkiemu, co żyje i cierpi, i błądzi.

2200

Wrażenia doznane owej czystej godziny wigilijnej nie dadzą się porównać z żadnymi z przeżytych uprzednio.

2201

Idę — Święty Mikołaj — w masce starczej, z białymi włosami, długą do pasa śnieżną brodą, z kijem pątniczym w ręce — przepasany powrozem — z workiem przysmaków i świecidełek dla smutnej dziatwy, idę od izby do izby, niosąc zdziwienie, bojaźń i radość — i cały szereg jednakich, a mimo to różnych obrazów przesuwa się przed mymi oczami.

2202

Idę od izby do izby i widzę drobne pyły wieczności, mrowie ludzkie, rozwiane na idącym w dal nieskończoną gościńcu życia; widzę na potwornie wielkiej pajęczynie bytu — ludzi, zawieszonych, jak rosę gęstą, jak łzy, które wypija powietrze; widzę drobne krople olbrzymiej fali ludzkiej; widzę pojedyńcze trawy stepu, widzę pojedyńcze ziarna pustyni, a ziarno każde ma myśl i czuje.

2203

Biedni wy, moi współcześni — i wy, którzyście pomarli i kości wasze bieleją — i wy, którzy przyjdziecie dnia jutrzejszego — biedna ludzkości w smutku i grzechu.

2204

Idę od izby do izby — starzec siwy — któremu stulecia były latami.

2205

Śnieg iskrzy się brylantami w migotaniu gwiazd światów. Czuję ruch tych gwiazd-olbrzymów, Ziemi wirującej bez wytchnienia, jak gdyby się nic na niej nie działo.

2206

Idę od izby do izby.

2207

Śpiewają kolędy, wódkę piją, łamią się opłatkami, składają życzenia i skromne spożywają wieczerze.

2208

Dzieci niefrasobliwe kręcą się wokoło niskich choinek, płonących rzadkimi świeczkami, przybranymi tanimi papierkami. Skromne drzewka robotników. Nie czują żalu do błyskotliwej choinki bogacza.

2209

Milknie śpiew, gdy wchodzę.

2210

Idę od izby do izby.

2211

Vanitas, PrzemijanieKażdy z was, maku ludzki, ma jedną własną chwilę urodzin, gdy po raz pierwszy odetchnął powietrzem szorstkim i chłodnym i zapłakał bez łez. — I każdy przyniósł na życie swe wypadkową nieznanych sił i nieznanych grzechów odległej, zamarłej, prochem szarzejącej przeszłości — by być ogniwem, przez które płyną siły i grzechy, i dobro — ciemń tajemnego jutra. — Co zwycięży?

2212

Każdy przyniósł na świat zasób nieznanych, dziedzicznych władz duchowych i moc wzrostu, i pragnienie życia własnego i w dzieciach, i we wnukach, i tęsknotę do ideału, i tajemnicę celu swego istnienia.

2213

Każdy ma swój własny, wszystkim obcy świat ducha, którego nikt nie zna, bo znać nie może — którego sam nie zna, bo znać nie może.

2214

Idę od izby do izby, a myśli pochyliły mi czoło, a smutek grzbiet przegiął do ziemi.

2215

I każdy, z was ma swoje własne bóle — i pragnienie współczucia, bo słaby — i opieki, bo słaby — i nie znajduje — i kurczy się w sobie — i nienawidzieć poczyna.

2216

I każdy ma dążenia i nadzieje.

2217

I każdy ma jedną własną chwilę śmierci, dla której żyje — kiedy on jeden umrze, a nikt inny — i nie pamięta o tym, nie chce pamiętać.

2218

Idę od izby do izby.

2219

Twarze, spalone żarem, pokreślone troskami, ciała pochylone wczesną i ciężką pracą, dłonie wyrobione, twarde, oczy znużone, zamglone wódką — a obok dzieci z pytaniem-przeczuciem w przeczystym wzroku.

2220

Siedzą starzy i młodzi przy wspólnych stołach — razem — bliscy — z wspólnej misy jedzą — jednym dyszą powietrzem — ręce się ich dotykają — wzrokiem się obejmują. — Życie tchnie, wionie lekko — rozproszy.

2221

Ułożą się nowe konstelacje pyłów — znacie kalejdoskop?

2222

Siedzą starzy, młodzi i dzieci, ale już inni, już nowi. — Znów życie wionie — innego braknie, inny w świat pójdzie, inni przybędą.

2223

Życie znów zakołysze falą — w nowe desenie połączą się żywi — tych ziemia weźmie — tych łona matek poczną — i fala nie zginie — fala istnieć będzie.

2224

Płynie pieśń-kolęda. Harmonia w dali niby się cieszy, a płacze.

2225

Idę od izby do izby krokiem wolnym, cichym.

2226

A w sieci życia tyle dróg, i ludzie rozchodzą się i schodzą — i niby własnowolnie — niby za nieznanym rozkazem — snują się — szukają — rozchodzą i schodzą — a wszystkie drogi ciągną w głąb, w lejek matni, gdzie coraz ciaśniej — a w głębi, w końcu, w dali, w mgle — widnieje krzyż — mogiła.

2227

I widzę winy, nie widzę winowajców, i widzę krzywdzicieli, i widzę zbrodnie, ale zbrodniarzy nie widzę.

2228

Idę ze łzą w sercu i Bogiem na ustach.

2229

Tulę do piersi maleństwo. Drży.

2230

— Nie bój się dziadka. Dziadek nic złego nie zrobi. Dziadek kocha dzieci. Dziadek przyniósł dla ciebie piłeczkę, jabłuszko i krzyżyk.

2231

Los, DziedzictwoRozpinam koszulkę i na białej piersi dziecka krzyżyk zawieszam.

2232

— Biedne maleństwo, nie bój się dziadka.

2233

Istnieje już w czarnej dali przyszłości i los maleństwa, i los krzyżyka. A stanie się to drogą tysięcy drgnień, tysięcy drobnych przyczyn.

2234

A może, dziecię, zawiesisz tę blaszkę na szyi syna, gdy będzie szedł do wojska, lub córki, gdy za szyfkartą [238] jechać będzie z dziećmi — a twymi wnukami — do męża za morze? — Ich nie ma jeszcze, ale w przyszłości oni już są.

2235

Bóg nie zna jeszcze doli twojej, dziecię, ale ją przyszłość zna.

2236

Kto zawieszał krzyżyk na piersi prostytutki?

2237

Kto zawieszał krzyżyk na piersi zbrodniarza?

2238

Kto zawieszał krzyżyk sczerniały na piersi nędzarza, który leży na stole sekcyjnym?

2239

I ludzkość, jak wieniec cierniowy, spleciona z narodów, a naród… Człowiek jest łzą natury.

2240

— Błogosław, dziadku, to dziecko — prosi matka.

2241

— Błogosławię cię, moje małe.

2242

Przyklękli.

2243

I ja przykląkłem i pochyliłem głowę.

2244

— Pozostańcie w spokoju. „Oto Bóg się rodzi, by krwią swoją zmyć grzechy wasze”.

2245

I żadne za mną nie wyszło do sieni, taka w słowach moich była powaga, a w postaci — prawda.

2246

Idę od izby do izby.

2247

I widziałem taką, gdzie choinki nie było, a dzieci były — dałem im podarki, ale nie zapłakałem.

2248

I widziałem taką, gdzie dzieci nie było.

2249

— Tu u nas nie ma dzieci, dziadku — powiedziała kobieta. — Bóg zapłać, żeś i do nas zaszedł.

2250

Czemu poczułem, że chłodne łzy spłynęły mi na palące policzki?

2251

Krzywda, DzieckoI wszedłem do izby wiaruski.

2252

Rudziak jest sam w izbie; siedzi w kącie przy kominku. Ciemno. Zawieszona przed obrazem lampka rzuca na twarz chłopca smutne zielone światło.

2253

— Dziadku — woła, trzymając mnie mocno za rękę — dziadku, weź mnie z sobą.

2254

— A tobie źle w domu? — pytam.

2255

Lampka syknęła. Drgnął.

2256

— Dziadku, czy ty naprawdę święty?

2257

Dziecko to pierwsze zadało mi to pytanie.

2258

— Tak, chłopcze, jestem święty — mówię cicho, spokojnie, z wiarą.

2259

— Mnie tu źle. Ja chcę iść z tobą.

2260

Zawieszam krzyżyk na jego szyi, daję mu dużo łakoci.

2261

— Módl się, rudziaczku.

2262

— A jak?

2263

— Mów Bogu wszystko, co czujesz.

2264

— Kiedy psie głosy nie idą pod niebiosy.

2265

— Módl się, dziecko. Bóg ciebie wysłucha.

2266

Klęka i szepcze, wpatrzony w obraz.

2267

Opieram się ciężko na kiju i patrzę, nie mrużąc powiek.

2268

I widzę.

2269

Widzę, co mówi Krasiński — dziwnie jakoś i strasznie widzę:

2270

„Wszystkie światy lecą to na dół, to w górę — człowiek każdy, robak każdy krzyczy: — »Ja Bogiem« — i co chwila jeden po drugim konają — gasną komety i słońca. Chrystus nas już nie zbawi — krzyż swój wziął w ręce obie i rzucił w otchłań. Czy słyszysz, jak ten krzyż, nadzieja milionów, rozbija się o gwiazdy, łamie się, pęka, rozlatuje w kawałki, a coraz niżej i niżej — aż tuman wielki powstał z jego odłamków. — Najświętsza Bogarodzica jedna się modli, i gwiazdy, jej służebnice, nie odbiegły jej dotąd — ale i ona pójdzie, kędy idzie świat cały”…

2271

(Przypisek późniejszy).

2272

Szanowne opiekunki i opiekunowie ochron i innych filantropijnych instytucji — proszę was, nie pozwalajcie uczyć biednych dzieci wierszowanych podziękowań i hymnów pochwalnych na cześć waszą.

2273

Widzicie, matki na nie ciężko pracują, i doprawdy, ani wdzięczności, ani pociechy nie mają — tylko troski.

2274

A wy za kilka rubli rocznej składki i paczkę pierników chcecie, by was kochały. — To przecież — lichwa.

2275

I druga prośba — do wszystkich:

2276

Nie dawajcie biednej dziatwie błyskotliwych upominków. W małych budzi się przekonanie, że od obcych mają więcej niż od rodziców.

2277

Józia dostała od matki na imieniny tylko sześć groszy, a od dobrej pani kosztowny upominek.

2278

Matka czuła się sponiewieraną prezentem „dobrej pani”.

O gramatyce

2279

(Pan Jan ma lekcję z dziećmi na Solcu).

2280

Więc powiadacie, chłopcy, żeście się uczyli gramatyki? I powiadacie, że gramatyka jest trudna i niepotrzebna? Że wymyślili ją po to, żeby męczyć dzieci i dwójki stawiać?

2281

Otóż zaraz się przekonacie, że tak nie jest, że jest tu dużo bardzo ciekawych i ładnych rzeczy.

2282

Więc tak — zaczynam od samego początku:

2283

Weźmy zupełnie małe dziecko, które jeszcze nie mówi i dlatego nazywa się niemowlę. Takie niemowlę umie już odróżnić, co jest dla niego przyjemne, a co nieprzyjemne, i albo się uśmiecha, albo wrzeszczy i krzyczy, co w jego mowie oznacza: „a bodaj wam nosy popuchły za to, że o mnie nie myślicie”. (Śmiech). — Takie niemowlę widzi wokoło siebie dużo rozmaitych rzeczy, słyszy, jak dorośli mówią, samo próbuje mówić: aaa, ooo — co my nazywamy, że ono gaworzy — wreszcie proszę was, powie: mama. — Powie raz: mama — i drugi raz: mama — i okropnie się cieszy, że taką mądrą rzecz powiedziało. (Śmiech). Widzi, że wszyscy się cieszą — i wtedy wszystko, co się rusza — będzie dla niego: mama. — I kot, i mama, i tata, i brat, i ptak. Bo taki mały rak widzi tylko to, co się rusza, chodzi, wydaje dźwięki. Taki rak mały, który nie wie, co się z nim dzieje — nazywa swoim „mama” wszystkie rzeczy — rzeczowniki żyjące.

2284

Z rzeczowników nie żyjących mały człowieczek najprędzej nauczy się mówić: papu — jedzenie. Boć przecież jedzenie to nie byle co. I wy pewno wolicie jeść, niż się uczyć?

2285

— E nie, proszę pana.

2286

— Więc jedźmy dalej. — Taki knot już wie, co to jest mama. Ale ot co się dzieje: raz ta mama daje mu jeść, śpiewa, kołysze, pokazuje ładne błyszczące rzeczy, a drugi raz krzyknie, klapnie w tyłek, da mu do picia paskudne lekarstwo albo zostawi mokre, a sama gotuje albo pierze. I taki bąk widzi, że jedna i ta sama mama jest rozmaitą. A znowu słyszy, że dorośli raz mówią na niego: cacy, to znowu: be. — I niemowlę myśli, myśli, myśli, myśli, aż sobie namyśli, że ta sama mama raz jest — cacy, a drugi raz — be. — Cacy dla niego będzie znaczyło: jaki? — dobry, jaki? — ciepły, jaki? — smaczny, jaki? — śmieszny. A be będzie dla niego: jaki? — zły, jaki? — zimny. — Patrzcie, co on już za mądry człowiek — pi, pi! — on zna dwa przymiotniki. Niedługo trzeba mu będzie mówić: szanowny panie. (Śmiech).

2287

Nie śmiejcie się: trzeba wam wiedzieć, że dla takiego malca mówienie to taka sama trudna rzecz, jak dla was dzielenie przez dwie cyfry. Co on się musi, biedaczysko, namęczyć, zanim zrozumie, co trzeba zrobić wargami i językiem, zanim się powie literę.

2288

Spróbujcie powiedzieć: m, nie zamykając ust. — A co? aha. — Albo: be. — A widzicie: nie udaje się. — Najłatwiej powiedzieć: aaa. Otwierasz szeroko gębę — i basta. Trudniejsze są litery, gdzie trzeba wywijać językiem, na przykład: de, te. Tu trzeba końcem języka dotknąć zębów. — A co trzeba zrobić, żeby powiedzieć: ef?…

2289

Ślicznie. — Jeszcze trudniej powiedzieć: er i sza — i jak wiecie, dzieci długo mówią: plose, zamiast: proszę.

2290

Wy teraz już o tych trudnych rzeczach wcale nie myślicie, bo już umiecie. — Przypatrzcie się tylko, jak malec guzik zapina: to dziurki nie może złapać, to mu guzik uciekł, to znowu nie chce wejść do dziurki. — Nie śmiejcie się: i z wami było to samo — i tak jest ze wszystkim na świecie: najmądrzejsze rzeczy są łatwe, jak się umie; dziś trudne ci dodawanie, a jutro już będzie łatwe; dziś dzielenie trudne, a jutro będzie łatwe.

2291

A teraz dalej:

2292

Pomówimy sobie o języku, ale nie o tym czerwonym, co go macie w ustach, tylko o mowie ludzkiej. — Zdziwicie się bardzo, jak się dowiecie, że język ludzki, czyli mowa ludzka żyje, karmi się, choruje, robi rozmaite interesy — może być bardzo biedna albo bogata.

2293

Więc, proszę was, różni mądrzy podróżnicy jeździli do dalekich krajów i zauważyli, że są tacy dzicy ludzie, którzy mają w swojej mowie bardzo mało wyrazów, że ich język jest bardzo biedny. Ma ten biedny język trochę rzeczowników, bo przecież trzeba jakoś nazywać swoje stołki, garnki i inne rzeczy, ma tam jakąś kupkę przymiotników, bo jedne stołki są duże — a drugie małe, jedne garnki — jakie? — czyste, a drugie — jakie? — brudne — ma tam trochę jeszcze tego i owego — i już koniec. — Taki to sam biedny język, jak naszych małych dzieci.

2294

A im mądrzejszy jest jakiś naród, im więcej wie i więcej umie, tym więcej ma rozmaitych wyrazów — i z każdym rokiem rodzą mu się nowe wyrazy, jak wam rodzą się bracia i siostry.

2295

A może mi tak powiecie, jaki to się wyraz niedawno urodził? — Ano: samochód. Ktoś wymyślił brykę, która jeździ bez konia; trzeba to było jakoś nazwać — i nazwali: samochód. Tak samo, dopóki Gutenberg nie wymyślił druku, nie było wyrazów: druk, czcionki, zecer, książka.

2296

Ale nie myślcie, że tylko rzeczowniki się rodzą. Nie: i przymiotniki także, i inne części mowy. — Są na przykład w polskim języku dwa wyrazy: lubić i kochać. Kocha się Boga, ojca, matkę, a lubi się kolegę, psa, wodę z sokiem. Byłoby lepiej, żeby dla wody z sokiem był inny wyraz niż dla kolegi — i pewnie on się kiedyś urodzi: wymyślą go ludzie — może nawet który z was wymyśli — co? — A weźcie teraz rosyjski język: tam jest tylko jedno: lubit[239] — i mówi się: lublu atca[240] i lublu prianik[241]. — A teraz inny przykład: wiecie, co to jest ciekawość? Ciekawość to zaglądać do cudzych garnków — i mówi się, że taka ciekawość prowadzi do piekła. Ale jest i inna ciekawość: co się dzieje na świecie, skąd powstają różne choroby, co było za dawnych czasów, o czym mówią książki — i taka ciekawość to pierwszy stopień do rozumu, do wiedzy, do doskonałości. I patrzcie: i dobra, i zła nazywają się jednakowo: ciekawość. I tu znowu rosyjski język jest bogatszy, bo ma dwa wyrazy: i lubopytstwo[242] i luboznatielnost'[243] — Może za dwa lata, a może za dwadzieścia język urodzi nowy wyraz dla tej dobrej ciekawości — i będzie wszystko w porządku.

2297

Wiecie, że są wyrazy: zamożny i bogaty. Zamożny to taki, który ma, czego mu potrzeba, a bogaty ma więcej, niż mu potrzeba, i nie wie, co z pieniędzmi robić — i najczęściej głupstwa robi. — Tak samo: ubogi, to taki, który ma mniej, niż potrzeba; biedny już ma znacznie mniej, niż potrzeba: ani się leczyć nie może jak należy, ani dzieci dobrze uczyć, ani często zjeść tyle, ile potrzeba, aby być silnym i zdrowym. A nędzarz nic już nie ma. — Widzicie, co za bogactwo wyrazów.

2298

I jeszcze jeden przykład: rozumny, wykształcony i inteligentny. — Czyście pomyśleli kiedy, że można być wykształconym, a głupcem przy tym? — Wykształcony to często taki, którego rodzice mieli pieniądze, posyłali do szkół i drogo płacili za naukę — potem on skończył na jakiegoś doktora albo adwokata — i wstydzi się swojego krewniaka, dlatego że ten jest biedny albo nie tyle w książkach siedział. — Jest to sobie może i wykształcony, ale cóż, kiedy głupiec? — A rozumny może wcale czytać nie umieć, ale zawsze sam postępuje jak należy i innym da rozumną radę. — I powiedzcie, co by to było, żeby istniał jeden tylko wyraz: wykształcony? — Wtedy często musielibyśmy nazywać mądrym głupca, dlatego tylko, że jego rodzice mieli pieniądze na szkoły.

2299

I jeszcze mało było tych dwóch wyrazów, bo sobie język polski pożyczył od łaciny wyraz: inteligentny. — A tak. — Jeżeli język sam sobie na razie nowego wyrazu wymyśleć nie potrafi, to go sobie pożycza tymczasem. Każdy język ma dużo takich pożyczonych wyrazów. — Mówicie: „amator kwaśnych jabłek” — a amator to łaciński wyraz. — Adie [244] — to znowu pożyczone od Francuzów, a kucharz — od Niemców.

2300

Kto pożycza, ten powinien oddać — i język oddaje pożyczone wyrazy. Weźcie sobie, panowie Francuzi, z powrotem swój wyraz: kontent, bo my już mamy swój wyraz no jaki? — A — zadowolony. — Weźcie sobie, panowie Niemcy, swoje: spacerować, bryftregier, banhof, bo my mamy: przechadzka, listonosz, dworzec. — A już sensu nie ma mówić: powiestka z sądu, bo jest wezwanie z sądu.

2301

Widzicie więc, że rodzą się w języku nowe wyrazy, że rośnie, pożycza i oddaje, kiedy sobie na własny wyraz zapracuje — że jest coraz bogatszy, że coraz łatwiej nim ludziom myśleć i mówić…

2302

Zdziwicie się jeszcze bardziej, kiedy wam powiem, że niektóre wyrazy w nim umierają. Wyobraźcie sobie, że mówicie do kolegów:

2303

— Azali zagracie z nami w palanta?

2304

— Zaiste, zagramy — odpowiadają koledzy.

2305

Widzicie: sami się śmiejecie. — Azali, zaiste — są to wyrazy stare, zgrzybiałe, do codziennej mowy wcale niezdatne. Są one siwe i poważne, i usłyszeć je dzisiaj możecie tylko w kościele. — Takich wyrazów, które już zupełnie umarły albo umierają — jest bardzo wiele…

2306

Ciekawe jest bardzo, co język robi, żeby sobie z jednego wyrazu zrobić kupę rozmaitych wyrazów. Wymyślił sobie, mądrala, odmiany. Z jednego wyrazu: książka, zrobił: książki, książce, książkę, książką, książek, książkom, książkami, książkach. Z jednego: czytać — zrobił: czytam. — asz — a — amy — acie — ają — czytałem — czytałam — czytaj — czytajcie — i wiele innych. I jeszcze nie koniec: dodaje sobie prze, takiego małego prztyka — i to już znaczy co innego. — Czytałem, to jeszcze nie znaczy, że wiem, co było na końcu, a przeczytałem, to znaczy — do końca. — Myślicie, że koniec? Nie. — Jest wyraz: czytanie, i znowu: czytania, czytaniem itd. — czytający, czytająca, czytające. — Aż się w głowie kręci od tego wszystkiego. — Będziemy sobie o tych wszystkich cudach mówili po kolei, powoli — bo od razu, to aż w głowie huczy, co ten język wyrabia…

2307

I teraz, proszę ja was, przychodzi człowiek — i powiada: trzeba tu, do licha starego, zrobić jakiś porządek, bo tak to my nic nie wiemy, co się tu dzieje.

2308

I wyobraźcie sobie tylko taki sklepik: śledzie leżą tam razem z papierosami, węgle do samowara z masłem, nafta z chlebem, karmelki z mydłem. — Przychodzisz po kajet za sześć groszy. Zaczyna się szukanie. Sklepiczarz mówi, że kajety są tu, a żona mówi, że tam. On krzyczy na nią, a ona na niego — wylewają sobie na głowy balon z naftą, sypie im się na nosy mąka, karmelki wpadają do słoja z kwaszonymi ogórkami. — Nie wiedzą, co mają, czego im brak, co trzeba dokupić — nic nie wiedzą.

2309

A ludzie, naród — muszą przecież wiedzieć, jakie mają wyrazy, co im potrzebne, czego trzeba pożyczyć albo można już oddać — żeby każdy mógł swoim językiem myśleć i mówić.

2310

Im coś jest ważniejsze dla nas, w tym większym porządku i poszanowaniu to trzymamy. Im coś jest droższe, tym pilniej strzeżemy. — Widzieliście, jaki porządek jest w aptekach: każde lekarstwo w osobnym słoiku z napisem.

2311

To samo postanowili zrobić ludzie ze swoją mową. Trzeba wszystkie wyrazy podzielić na gatunki, każdy gatunek pomieścić w innej szufladzie i zaopatrzyć w napis. — Jak wam się zdaje: łatwa to czy trudna praca? — Strasznie trudna. — Ale ludzie nie boją się żadnej pracy. — Oni wymyślili telefon i telegraf, oni wymyślili maszynę parową i mikroskop — takie cuda, że jak wam o tym opowiadać będę, to aż oddychać przestaniecie ze zdziwienia.

2312

Więc nasamprzód ludzie ustawili tak jakby cały szereg szuflad i zaczęli gatunkować wyrazy. Na jednej stronie napisali: kto? co? rzeczownik — i kładli: matka, stół, serce, Józio, uczeń, słońce, Wisła, dzwonek, miłość, rzeka, zapałka. W drugiej szufladzie: jaki? czyj? przymiotnik — itd. — A potem zobaczyli, że Wisła i rzeka to niby jedno, a jak powiem: rzeka, to nikt nie wie, jaka, bo rzek jest dużo na świecie. — Słyszeliście o rzeczownikach własnych?

2313

Pomyślcie, co to za śliczny wynalazek te rzeczowniki własne; piszę na kopercie: Stanisław Marczak, Solec Nr… Warszawa — i koniec. — A jak ja bym adresował list, żeby ich nie było? — „Wielmożny ten pan z czarnymi wąsami, co to ma dwóch chłopców i dziewczynkę, co to jeden jest wielki łobuz, ale dobrze się uczy — na tej ulicy, co to jest niedaleko od rzeki — takiej długiej — w tym mieście dużym, co leży na lewym brzegu szerokiej rzeki”. — I tak bym mógł napisać sto stronic tego adresu, a potem toby szukali dwa lata i oddali list zupełnie komu innemu, bo miast takich i rzek, i ulic, i panów z wąsami jest okropnie dużo na świecie.

2314

Widzicie, co to są rzeczowniki własne?

2315

I tak, proszę was, uczeni ludzie powsypywali do każdej szuflady co innego, potem przyglądali się, co podobne, i ustawiali te szuflady obok siebie. Tak zupełnie, jak np. w sklepiku jest jedna półka z papierosami, a na tej półce dopiero: Polakiewicza, Azis, Zagłoba, Tureckie itd.

2316

Powiem wam o jednym maleńkim wyrazie, a takim mądrym, że aż wierzyć się nie chce. Taki mały wyraz: kto. Stukają do drzwi i ty się pytasz: „kto stuka?” A gdyby nie było tego malca: kto — musiałbyś pytać:

2317

— Czy stuka Kazio, czy Mańka, czy Szczepan, czy ciotka, czy druciarz, czy kum Piotr, czy żebrak?

2318

A tamten odpowiadałby ciągle: „nie, nie, nie”. I mógłbyś tak trzy godziny pytać i nie zgadłbyś wcale. Spociłbyś się jak mysz — wyzłościł — nie jadł — nie spał — tylko pytał ciągle. A tak: „kto tam” — i w tym króciutkim: kto — siedzą imiona wszystkich ludzi na całym świecie. — Kto — jest — zaimek…

2319

Jak wam mówiłem, są w gramatyce części mowy, które się odmieniają: są to bogaci panowie, mogą z jednego wyrazu zrobić dużo wyrazów. A taki pożyteczny, a biedny przysłówek, przyimek nie mają odmian. Jest sobie wyraz: zawsze, przy, od — i taki już zostaje na całe życie; ale zobaczycie, że ten przy albo od jest pożytecznym pracownikiem i pomocnikiem innych części mowy, które go szanują i słuchają go się. — Bo mówi się: do ogrodu, ale w ogrodzie. — Zobaczycie dalej, jak bogaty przymiotnik pomaga i pożycza swoje wyrazy przysłówkowi: z „dobry” przysłówek robi sobie wyraz dobrze — itd. — Zobaczycie dzięki gramatyce, jakie to cuda kryją się w mowie ludzkiej.

2320

Mowa ludzka, proszę was, to jak stary tajemniczy wielki bór, pełen życia, pełen śpiewów głośnych i wesołych, i strasznych, nieznanych szeptów, pełen wesela i smutku, młodości i śmierci. Są w mowie ludzkiej wyrazy mocne i wielkie jak dęby, które do niebios się wznoszą: męstwo, bohater — wyrazy wesołe, jak: słońce, pieśń — wyrazy ponure jak: ucisk i podłość — wyrazy, które dzwonią jak skowronek w błękitach wiosennego poranku lub syczą jak żmija jadowita, lub skarżą się jak jęk.

2321

Patrzcie, jakie to ogromnie ciekawe: niektóre wyrazy samym brzmieniem swym naśladują to, co wyrażają, na przykład: ryk, grzmot, świst, syk, huk. Stare są to wyrazy, zapewne tak samo pierwsze dla narodu, jak pierwsze dla dziecka: hamm — pies, albo muu — krowa. — Pomówimy jeszcze o tym wszystkim.

2322

Wiem, dzieci — że nie lubicie w gramatyce wyjątków. Wiecie, chłopcy: my nie powinniśmy się gniewać na wyjątki, bo one dowodzą nam, że mowa ludzka żyje i pragnie być wolną — że nie chce dać się ludziom spętać, ujarzmić. — Można poukładać w szufladzie pierniki albo papierosy, i będą tam leżały aż do końca świata — ale mowa ludzka żyje, rośnie — wyrywa się do wolności — i stąd są owe wyjątki w gramatyce, na które się gniewacie.

2323

— Ale po co nam gramatyka? — zapytacie może.

2324

Bo bez gramatyki nie można dobrze mówić ani tym bardziej dobrze pisać.

2325

— A dlaczego to trzeba bez błędów mówić albo pisać, kiedy i tak mnie zrozumieją?

2326

Bo błąd w mowie — to jak plama tłusta i brzydka na fotografii matki, którą kochasz, to jak niestarannie przyszyta łata na ubraniu, w którym idziesz w gościnę. Źle mówić lub pisać — to znaczy krzywdzić swoją mową tych wszystkich, którzy ją z taką czcią budowali. Język smuci się, choruje, gdy ludzie źle nim mówią. — Pamiętacie, jakem się rozgniewał, gdy któryś z was po raz trzeci powiedział: kajet po arytmetyce. Zdawało mi się wtedy, że ktoś drzazgę lub igłę wsadził za paznokieć żywemu człowiekowi, któremu z bólu łzy napłynęły do oczu.

2327

Gramatyka uczy szanować mowę ludzką i podziwiać rozum ludzki…

2328

Jeszcze tylko wam dodam, że są ludzie, którzy mówią i piszą gramatycznie i ładnie nawet, ale nieuczciwie i głupio, a są tacy, którzy nie znają gramatyki i do szkół nie chodzili, bo szkoły pieniądze kosztują, a oni byli biedni i pieniędzy nie mieli, a warci są stokroć więcej od tych, którzy się w szkołach uczyli…

2329

A teraz bywajcie zdrowi — do jutra.

2330

Dwie śpiewki popularne; śpiewają je dorośli, młodzież i dzieci:

Ulica Kościelna, numer domu trzeci,

Konduktor Wiśniewski zabił żonę, dzieci.

Toż od pojęcia nie żyli oboje (bis).

A w niedzielę rano o trzeciej godzinie,

Ach, droga Jadziu, odprowadź że ty mnie…

Ach, drogi Antosiu, nie pójdę ja z tobą,

Bo ty masz kochanki, co chodzą za tobą.

Ach, droga Jadziu, jam im nie ślubował,

Tylko wziął za rączkę, ścisnął, pocałował.

Wziąłeś mnie, Antosiu, od ojca, od matki,

Przyprowadziłeś mnie do tej biednej chatki,

A w tej biednej chatce bił mnie i hatował (bis).

Wtem wpada szatan i drzwi otwiera.

Konduktor Wiśniewski z rewolwera strzela.

Idzie rewirowy z dwoma łapaczami:

Szykuj się do drogi, bo ty pójdziesz z nami.

Wyszedł Wiśniewski, ukląkł na kolana:

Och, Matko święta, ratujże mnie sama.

Ach, drodzy panowie, ja nie winowajca,

Tylko swojej Jadzi ja jej jestem zdrajca.

A pani Wiśniewska jeszcze nie skonała,

Półtora tygodnia w szpitalu leżała.

2331

A to druga śpiewka.

Oj wy chłopaki nie jednej matki,

Postroili się jak róży kwiatki;

Jak maszerują, ludzie dziwują,

Jeszcze kontentni, że nie wstępują.

A jak gdzie wstąpi, to tydzień bawi,

Niejedną pannę panią zostawi,

Panią zostawi i sam pojedzie,

A ona za nim wyglądać będzie (bis).

A on pojedzie innym gościńcem,

A ona za nim z małym dziecięciem,

Ona do księdza i do sędziego;

Nie znajdziesz sprawy żadnej na niego…

Rozgniewała się żona na męża,

Wzięła koguta, poszła do księdza.

Oj, dobrodzieju, doradź mi tego,

Co ja mam zrobić na męża złego.

Zagotuj wody, wyparz mu oczy,

Zabierz pieniądze, przyjdź do mnie w nocy.

Zabierz pieniądze, zabierz i skrzynie,

Będziesz ty u mnie za gospodynie (bis).

Dyplom

26 grudzień

2332

Poszli z wizytą na Wolę. Zmierzch. Jestem znów sam z sobą.

2333

Rozglądam się po izbie. Przyglądam się ciekawie prostym sprzętom, naczyniom rozstawionym na półce; przekładam pozostawione w nieładzie rzeczy: oto dorożkarska z numerem ciężka czapa Grosika; robotnicza bluza Wilczka; czerwona flanelowa pocerowana spódniczka Wikty; pielucha Mani; podarte bez guzików codzienne buciki Janka; bluzka perkalowa, wypocona pod pachami, Wikty.

2334

Dziwnie plastyczny sen.

2335

Siadam ną niskim stołku i kołyszę pustą kolebkę, wsłuchuję się w jej stuk jednostajny.

2336

Próbuję czytać — nie rozumiem. Pędraki stukają do drzwi: przyszli na bajki — nie otwieram. „Nie ma pana Jana” — mówi jedno. — „Kiedy Wilczki sami szli” — mówi drugie. — „No nie ma”. I odchodzą.

2337

Opieram się o okno i patrzę: chłopcy zbili z desek sanki, wtaczają je na dach lodowni i zjeżdżają. Kręci się koło nich dziewczyna; odepchnęli raz i drugi — odeszła.

2338

Z sieni wychodzą rodziny świątecznie ubrane — w goście. Mężczyźni, pochyleni, z papierosami w ustach, kobiety; z dziećmi na rękach; starsze idą przed nimi.

2339

Rzucam się na łóżko, patrzę długo i nie myślę.

2340

Po co ja tu? Po co ja i tu, i gdziekolwiek indziej?…

2341

Tak skrzywdzić, tak strasznie skrzywdzić człowieka, jak mnie skrzywdzono, tak mu odebrać wszystko, tak mu wszystko, wszystko zabrać, jak mnie zabrano?

2342

Nie powinno tak być.

2343

Oto nie posiadam ani jednej prawdy, którą bym chciał głosić, ani jednej wiary, dla której warto żyć. — Wszystko, co było lub być mogło, zjadł sceptycyzm. — Widzę haniebną, wrogą względność wszystkich bez wyjątku dogmatów i teorii, pozostał mi jeden tylko chwiejny i hańbiący ból życia…

2344

Biali, czerwoni i w kratkę… Mają przewodników, jak barany pastuchów — hasła, jak gwizdki fabryczne. — A pastuchami stad są ludzie, którzy wiele czytali i zdobyli dyplomy. — A czy można wierzyć ludziom, którzy wiele czytali i mają dyplomy?

2345

Oto zaszyłem się w gęstwinę życia, aby zapomnieć o sobie. Upijam się po szynkach, jak inni po gabinetach, patrzę na circenses [245] życia, bo mi prawdziwy teatr już dojadł. Błazeństwo, może trochę jaskrawsze — ale nic więcej.

2346

I nic dziwnego…

2347

Coście mi dali, pytam. Kazaliście mi kochać coś prawdziwie, z czego byście sami nie drwili? Jakże miałem wierzyć w sprawiedliwego Boga, kiedy wasz salon był krzyczącą niesprawiedliwością? — Stare zabawki, zniszczone, nudne — dla biednych dzieci? — Marzenia jałowe, ssane z moralnych aż do smrodu powiastek i powieści dla młodzieży i starych dzieciuchów? — Dławiące, bezsenne noce w czasie egzaminów? Dławiąca nauka z dnia na dzień, z roku na rok — zapominana, odświeżana i znów zapominana — na zawsze. — Setki kompromisów, by „wyjść na ludzi”. To brudzi — błoci, tępi na całe życie.

2348

Czy w gruncie rzeczy istnieje jakiś altruizm, czy tylko modna literatura altruizmu? Czy mnie obchodzą przyszłe pokolenia, czy tylko z zajęciem słucham deklamacji, jak na mistycznym koncercie, o tych, którzy się narodzą?

2349

A jednak może być inaczej, fabrykancie glicerynowych mydeł — i nie potrzebowałbym, bezradny i zdziecinniały — opowiadać malcom bajek o „kocie w butach”…

2350

— Panie Janie — woła przez drzwi Nowak.

2351

— Co? — pytam mimo woli.

2352

— Aa, to pan jest? Może byśmy tak zagrali w warcaby?

2353

— Na piwo? — pytam.

2354

— A niech będzie i na piwo.

2355

Otwieram drzwi: oczy mu się śmieją z radości. Pewny, że wygra.

2356

Wdowa z Woli wyjechała z małą gdzieś pod Łomżę. Wikta zapytała mnie, czy ja naprawdę kochałem się w tej wdowie — i patrzała mi przenikliwie w oczy.

2357

Taka sobie jedna z wielu smutna historia i taki sobie jeden z wielu pan z dyplomem…

2358

Ojciec w fabryce, a kobieta w domu. Starsza córka garbata, chora wiecznie, kaszląca; jeden chłopiec w terminie u tapicera, drugi w okładzie materiałów piśmiennych i jeszcze dwoje drobiazgu. — Ojciec zarabiał 18 rubli na miesiąc, Bronek — 7 rubli — i żyli.

2359

Ale przyszło nieszczęście: ojciec stracił miejsce, a Bronek zachorował i pół roku przeleżał w szpitalu.

2360

Dziwna choroba Bronka: doktorzy mówią, że wada w sercu — i pytają, czy Bronek nie miał łamania w kościach, i czy mu w stawach nie puchło. — Ano, miał łamanie i kolano mu puchło. Czy nie mieszkali w wilgotnym mieszkaniu? — Ano, mieszkali. Mieszkali w łazienkach Kurtza na Mariensztacie; dawniej były łazienki, a teraz są wilgotne mieszkania. — I co to wszystko może mieć z sercem wspólnego?

2361

Dlaczego Bronek kaszle i boli go z prawej strony brzucha? Jeżeli kaszle, to musi jest coś w piersiach, a nie w sercu — chyba suchoty. Albo może to jeszcze i nie suchoty, i można chłopaka odratować, tylko nie dbają i źle go leczą panowie doktorzy?

2362

A matka właśnie jego — Bronka — najbardziej kochała. Od samego urodzenia nic od tego chłopaka złego nie zaznała. — I Bronek zawsze mówił, że jak będzie subiektem, tylko sam już na wszystko zarobi.

2363

Inny chłopak to pójdzie gdzie, ma kolegów, zabawi się, pobryka — a Bronek nie miał nikogo: jak wrócił ze sklepu, tak zaraz za książkę. — A w niedzielę przed obiadem do szkoły, a potem już aż do nocy. — Te panie z czytelni to już go znały. — Czasem się tylko z ojcem trochę przeszedł nad Wisłę, a na wizyty wcale nie chciał chodzić. — Chodź, Bronek. — Ja w domu — mówi — zostanę, to domu od złodzieja popilnuję. — Bo to u nas zdradnie tak mieszkanie samo zostawić.

2364

I z czego przyszło jemu to nieszczęście?

2365

Odebrali go ze szpitala. Matka sprzedała chustkę i pojechała z Bronkiem do owczarza do Miłosny. Owczarz kazał mu pić piwo ze szmalcem i dał smarowanie. — Powiedział, że to nie suchoty, tylko krew zastygła w żyle.

2366

Potem znów powiedzieli, że u Dzieciątka Jezus jest jeden sławny doktór. Ale ten tylko raz go posłuchał, powiedział coś po łacinie, i już go inni leczyli — sami młodzi, co jeszcze praktykują tylko na chorych.

2367

Raz było już zupełnie dobrze, jak doktór z hrabiowskiego przytułku dał mocne lekarstwo.

2368

Chłopak dychał lżej, mało kaszlał, nogi mu całkiem zelżały i apetyt wrócił. — Wstawała matka w nocy co godzina i patrzała na Bronka; a kiedy widziała, że chłopcu ciężar zelżał w piersi, że dycha lekko i że mu już tak nie gra — to się łzami zalewała i błogosławiła doktora.

2369

I czy się zaziębił, jak szedł na dwór za potrzebą — dosyć, że od tych pór ciągle gorzej i gorzej.

2370

Teraz znowu ojciec został bez miejsca, dobrze że choć ona talerze zmywa w garkuchni…

2371

LekarzProsiła mnie przez Kossowskiego, bym razem poszedł do doktora; może się coś więcej rozpytam czy jak, może jak doktór zobaczy, to więcej uwagę zwróci.

2372

Poszliśmy: Bronek, matka, ja — i ojciec, żeby chłopaka podprowadzić pod górę.

2373

Tak zwany ambulans bezpłatny.

2374

— No! Kto tu z was chory?

2375

Pan doktór się śpieszy.

2376

— Ten chłopak, proszę pana doktora — mówię pokornie.

2377

— No, a wy wszyscy coo?

2378

— My tylko z nim przyszli, proszę pana doktora — mówię jeszcze pokorniej, a z duszy wysuwają mi się pazury.

2379

— Szkoda, was tak mało; trzeba było jeszcze z dziesięć osób sprowadzić — żeby od razu cały pokój zasmrodzić.

2380

Dusza mi się sprężyła jak do skoku.

2381

— Rozbieraj się… Co mu jest, prędzej gadać!

2382

— Hola, panie doktorze — zawołałem, posuwając się naprzód — hola, panie z dyplomem!

2383

— Co? — urwał krótko.

2384

Twarz jego przybrała obrzydliwie tępy wyraz.

2385

— Nic — odparłem spokojnie.

2386

Mówiłem cicho, prawie szeptem, ale bardzo wyraźnie.

2387

— Co mu jest? — pan pyta. — Vitium cordis, insufficientia mitralis[246], proszę pana. — W anamnezie [247] reumatyzm. — Terapia: digitalis[248] jeden na 150 — co trzy godziny łyżka; sparteni[249] dwa deci na dziesięć — kroplami. — Prawda, panie z dyplomem? — Z „res sacra — aegrotus”[250] — egzaminów ani skrótów nie ma — prawda, panie doktorze?

2388

— O co panu idzie? — zapytał wreszcie głupkowato, ze źle zrobionym niby-ironicznym uśmiechem.

2389

— O co mi idzie? Ho, ho. — Tego w dwóch słowach nie powiem.

2390

I mówiłem cicho, prawie szeptem — i bardzo szybko:

2391

—Praca u podstaw Zna pan szpital, prawda? I wie pan, że w czwartki i w niedziele rodzina odwiedza chorych? — Ale nie wie pan, że na tę niedzielę umawia się wuj chorego z ulicy Burakowskiej, kupuje po drodze papierosy na prezent. — A żona kupuje funt cielęciny — i cielęcina akurat świetnie się udaje — taka krucha jak nigdy. — Biorą Zosię, bo ojciec ją najbardziej kocha, a wszystkich bachorów brać nie można, bo służba krzyczy, że sale zapaskudzą, a szwajcar nie wpuści bez łapówki. — I choremu przynoszą nowiny z miasta: Michałową wyrzucają z mieszkania, Antoniego mają już wypuścić za tydzień, Franka się zaręczyła, Stach siedzi bez miejsca. — A chory opowiada o doktorach; jeden doktór jest bardzo ludzki: wypyta, wysłucha, uspokoi; a drugi to jak zwierz: nic nie da sobie powiedzieć, zaraz się zapieni. — Jeden doktór poklepał go i powiedział: „no, no, to z pana zuch”, a drugi pokiwał głową, a trzeci się uśmiechnął. — A w nocy umarł ten stary, co to cały tydzień jęczał i spać nie dawał.

2392

— I cóż z tego — wzruszył ramionami.

2393

— To z tego, że ja żądam, by lekarz, który decyduje się w naszych warunkach praktykować, był bardzo pokorny, kiedy widzi bezpłatnego pacjenta, bo ten bezpłatny chory w osiemdziesięciu wypadkach na sto jest ofiarą kamienicznika, fabrykanta, kapitalisty. Pan powinien się cieszyć, że masz czterech słuchaczów: wytłumacz, jaki istnieje związek między wilgotną izbą a wadą serca, między wadą serca a kaszlem — zrób, żeby ci uwierzyli, żeby nie obstawiali chłopca bańkami i nie poili piwem ze szmalcem. I powiedz, że nadejdzie wreszcie czas, kiedy kamienicznik za wilgotną suterynę lub fabrykant za duszny warsztat sądzeni będą jak nożowcy godzący na życie cudze — sprawiedliwie, jak na to zasługują. — Zrób, abyś ty, pan z dyplomem, miał u nich większy posłuch niż owczarz z Miłosny lub chłopiec od golarza. — A wreszcie…

2394

Machnąłem ręką.

2395

— Bardzo pięknie — odparł pan z dyplomem, jak mi się zdało zjadliwie. — Mógłbym panu jeszcze piękniej odpowiedzieć, ale nie mam czasu na gawędy.

2396

Przyłożył stetoskop, posłuchał.

2397

— Dlaczego zabrano go ze szpitala?

2398

— Bo nie chcemy, żeby go krajali po śmierci — odpowiedziała matka Bronka.

2399

— Niech leży w łóżku.

2400

Podał receptę. Pragnął jak najszybciej nas się pozbyć. Wreszcie ciekawość przemogła. Wykonał niezdecydowany ruch imitujący chęć podania mi ręki i spytał:

2401

— Czym się pan zajmuje?

2402

— Ja?… Gówna wożę, panie doktorze — i cofnąłem w tył ręce.

2403

Wyszliśmy.

2404

— Co też pan Jan zrobił najlepszego? — biadała kobieta.

2405

— Owszem, dobrze mu pan Jan powiedział — zauważył ojciec.

2406

— Ale ja nie dam Bronkowi tego lekarstwa, bo może on przez złość coś złego napisał.

2407

Bronek się blado uśmiechał.

2408

Taką poczułem chęć ciśnięcia kamieniem w kota, a potem pochwycenia go za zadnie łapy i bicia łbem o cegły, o cegły, o cegły.

Nie-„milusińscy”

2409

„Milusińscy” — to niemrawe, zdezelowane potworki z salonów; tu ich nie ma.

1 styczeń

2410

Władek jest tak zwanym uczniem księgarskim — z pensją sześciu rubli na miesiąc.

2411

Skończył jedną klasę szkoły miejskiej.

2412

Najtrudniejsza była dla niego arytmetyka.

2413

Jeśli w pamięci dzielił czterdzieści przez dwa, wypadało mu dobrze: dwadzieścia; a jak dzielił na papierze: — dwa. I rób tu, co chcesz.

2414

To samo było z mnożeniem: bo myślał, że zero pomnożone na przykład przez sześć — będzie sześć.

2415

— Nie mogłeś się zapytać którego z kolegów?

2416

— A bo oni powiedzą? Jak który wiedział, to chciał, żeby mu fundować. I jeszcze naumyślnie tak zakręcił, żeby nie zrozumieć…

2417

Idzie dziś „panu” winszować nowego roku.

2418

Wstał o szóstej rano; pół godziny czyścił buty, umył się do pasa, uczesał przed lustrem i włożył kalosze.

2419

Wrócił zadowolony: pan posadził ich na krześle, dał po kieliszku wina. Jedli daktyle; ale nie takie, jak w sklepiku, tylko — jak u kupca: każdy osobno.

2420

Dużo opowiadał o panu, o jego mieszkaniu; każdy sprzęt, każdy wyraz, gest — bardzo pamiętał…

2421

Wikta z dziewczętami była winszować pani w magazynie.

2422

Pani pewnie już zaręczona z tym facetem, który do niej ciągle przychodzi; bo i on był — oboje weseli; żartowali, śmieli się, częstowali panny.

2423

Władek urządza teatr amatorski.

2424

Grali już raz Bandę zbójecką. Były afisze, bilety po sześć groszy — i córka rewirowego bezpłatnie. Cała kuchnia pełna była publiczności. Trudności miał co niemiara, bo z takimi szczeniakami trudno co zrobić. Ale to nic; teraz wystawi Ogniem i mieczem.

2425

Kapitał zakładowy trupy Władka wynosi czterdzieści dwa grosze. Kupił już dwa pudełka bengalskich zapałek dla oświetlenia bitwy w czwartym akcie.

2426

Wujek Władka pracuje w fabryce żelaznej i obiecał przynieść blachę na hełmy i szable; ojciec ma poprosić pana o złoty papier na czapki i ordery. Matka szwaczka musi dostarczyć atłasu albo pluszu na płaszcz króla. Potrzebna jest jeszcze tapeta z drzewami; szukał po wszystkich sklepach, ale nie ma. Jest podobno na Miodowej wielki skład i tam pewnie będzie tapeta z drzewami.

2427

— Na stole Jana Kazimierza ma stać biust Mickiewicza, a na ścianie wisieć będzie portret Kościuszki.

2428

Kiedy Skrzetuski w końcu pierwszego aktu skoczy do jeziora, za sceną uderzą tarką blaszaną o balię wody.

2429

Od ósmej do ósmej w sklepie — ten dwunastoletni chłopczyna ma czas jeszcze, by przygotowywać się do egzaminu do niedzielnej szkoły handlowej, uczyć dwie dziewczyny po pół rubla na miesiąc — i przedsięwziąć wystawienie Sienkiewiczowskiej trylogii.

Ogniem i mieczem

Akt I

Obóz Polaków. Na prawo rzeka. Noc. Księżyc blado świeci. — Zagłoba. Skrzetuski. Wołodyjowski.

Zagłoba

2430

Więc, panie Janie, postanowiłeś i nie odstąpisz od zamiaru?

Skrzetuski

2431

Tak, panie Onufry, muszę przedrzeć się do króla.

Wołodyjowski

2432

Ach, panie Janie, nie chodź pan, bo zginiesz jak Longin i znowu nowego towarzysza stracimy.

Skrzetuski

2433

Muszę, bo z głodu pomrzemy; jadła już nie starczy.

Wołodyjowski

2434

A więc idź, ale daj buziaka. Idź, niech cię Bóg prowadzi.

Skrzetuski

2435

Więc idę.

Akt III

Jan Kazimierz. Radziejowski. Lubomirski.

Król

siedzi

2436

Która godzina?

Radz.

2437

Wpół do dwunastej, mości królu.

Słychać krzyk za drzwiami.

Dworzanin

2438

Mości królu, jakiś nędzarz domaga się o posłuchanie.

Król

2439

Wpuścić go. Wchodzi Skrzetuski obdarty, pokrwawiony. Skąd jesteś — umarły czy żywy?

Skrz.

2440

Ze Zba… ra… ża. Pomocy, mości kró… lu.

Król

2441

Podajcie mu wina. Jaka siła wojsk nieprzyjacielskich?

Skrz.

2442

Orda i Chmielnicki.

Lubomirski

2443

Ale czyż może być, by taka garstka dała radę?

Skrz.

2444

Trzydzieści bitew wygranych, szesnaście wycieczek, dwie wieże bombardujące zburzyliśmy.

Król

2445

No dosyć. Do drogi gotować się.

Radz.

2446

Jutro jeszcze mamy czas.

Król:

2447

Żadnych przedstawień — i jazda!…

Akt IV

Bitwa i zwycięstwo Polaków.

2448

Czternastoletni Jasiek, w terminie u rymarza [251], pracuje w sezonie osiemnaście godzin na dobę.

2449

Majster Jaśka, nie cechowy, więc Jasiek nie może chodzić do niedzielnej szkoły rzemieślniczej. Martwi się, że nie będzie się mógł wyzwolić.

2450

Wybiegł czarny, zamorusany, w fartuchu na podwórze i powiedział krótko:

2451

— Panie, niech pan mnie uczy.

2452

Majster mani, że się wkupi, ale jego nie wezmą, bo mają złość, że tylko samymi chłopakami orze — żeby czeladnikom nie płacić. — Znowu na złość każą mu na sztukę siodło zrobić, a on przecie rymarz, a nie siodlarz.

2453

Siedmiu chłopców mieszka przy majstrze, a ósmy przychodni; takiemu to dobrze.

2454

Jasiek żyje „na suchym”: rano ćwiartka chleba z herbatą w sklepiku; obiad — chleb i pół ćwierci golonki; wieczorem czasem-czasem gorąca kolacja: pieczeń z kapustą i kartoflami za szesnaście groszy. — Ale tylko wtedy, kiedy nie ma sprawunku: buty, zelówki, raty za ubranie, albo kiedy robią po fajrancie i majster dorzuca piątkę za każdą nocną godzinę.

2455

W sklepiku nie dają Jaśkowi prawdziwej herbaty, tylko „kwiat”: kolor z buraków, a słodycz z sacharyny — w sklepiku oszukują Jaśka.

2456

Kupił na Świętokrzyskiej ubranie za cztery ruble, raz tylko włożył w niedzielę i rozlazło się na nic. Jaśka oszukali na czterdzieści gorących kolacji, a chłopaki się z niego śmieli.

2457

Pisaliśmy list do stryja Jaśka do Ameryki.

2458

„Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Kochany Wuju. Jestem w terminie u rymarza, pana…, na ulicy… Pracuję od 7 rano do 8 wieczorem. Zarabiam… ”

2459

— E, ja nic nie zarabiam — mówi.

2460

— Tylko jak?

2461

— W terminie to się liczy na życie.

2462

I piszemy:

2463

„Dostaję na życie złotówkę dziennie. Ale zima tęga, więc musiałem pożyczyć od Józefa”.

2464

— Lepiej nie pisać, że od brata, tylko — od majstra.

2465

„I pożyczyłem od majstra pięć rubli, bo ojciec nic przysłać nie może, bo umarł latoć Karolek i pogrzeb ojca obiedził [252], i matka chorowała, więc musiał przynająć parobka…”

2466

— I jeszcze, proszę pana, kartofle zgniły…

2467

Tu dzieci — nie milusińscy.

2468

Cenią ich pracę, poszukują.

2469

Majstrowie chętnie chłopakami orzą i duże magazyny, i duże fabryki orzą dziećmi.

2470

Czeladnik chce zaraz rubla, dorosły chce być syty; a chłopak otrzymuje kąt, obiad i piątkę — usłucha się i boi.

2471

A przy tym zwinniejszy, chętniejszy…

2472

Tu dzieci — nie milusińscy.

2473

Ci niepozorni chłopcy w wykrzywionych butach, wyświeconych, postrzępionych portkach, z czapką niedbale zarzuconą na przystrzyżone włosy — zwinni, drobni, niekarni, ruchliwi, niedostrzegalni niemal — są potężną, nieuznaną, nieobliczalną siłą.

2474

Oni najszybciej wchłaniają krążące w sokach organizmu społecznego pierwiastki; aspirują szybko każdy powiew chwili, niosą do izb dusznych. — Ta bełtanina grząska wielkiego miasta, z jej ideałami, mętami, zdenerwowaniem, szukaniem nowych form bytu, przesytem, usypianiem świadomości dnia dzisiejszego — przepływa przez nich.

2475

Nie przepaleni spiekotą życia, nie wyssani przez wyzysk, silni nie wiedzieć skąd poczerpniętą siłą — czynni, cisi, rozpierzchnięci, liczni — biedni mali pracownicy jutra.

2476

— Teraz wszędzie żądają nauki; bez nauki do sklepu nie przyjmą i do terminu niechętnie biorą — powiada ojciec, i jeśli piśmienny, bierze się rychło do nauczania syna na gazecie, książce do nabożeństwa, kupionym od sąsiada podartym elementarzu — i bije tak długo, aż chłopiec się włoży. — Jeśli zaś sam czytać nie umie, będzie się kręcił, myślał, zabiegał, aż ktoś dzieciakowi litery pokaże.

2477

I płynie tak zwany postęp.

2478

Spotykam tu dziesięcioletnich nałogowych palaczy; spotkałem dwunastoletniego pijaka-ateusza, który miał kochankę. — Kurier pisał niedawno, że jedenastoletni chłopiec w obronie katowanej matki zadał ojcu nożem kilka ran. Nazwisko jego: Zieliński, adres: Sprzeczna Nr 4 na Pradze.

2479

Pięcioletni Szczepan załatwia sprawunki w sklepiku, niesie w zmarzniętych rączynach wielki bochen chleba, a pod pachą dwie wiązki drzewa. — I zbili go, gdy zgubił złotówkę, a bili mocno.

2480

Sześcioletnie dzieci niosą ojcom obiad do fabryki, biegną prędko, żeby nie skrzepł zupełnie przez drogę — przez kilka ulic. I nikt się nie boi, by ich wóz nie przejechał.

2481

Mała Stefka pomaga matce przy robieniu kwiatów od świtu do zmierzchu, opiekuje się młodszym rodzeństwem.

2482

Dziewięcioletni Antoś w fabryce obsadek pracuje dziesięć godzin na dobę — z sześciozłotową tygodniową płacą.

2483

Pan Andrzej za Jerozolimską rogatką ma troje dzieci: dziewczyny — lat trzy i pięć, i chłopiec — lat siedm. — Dzieci wspólną pracą wyżywiają konia. — Bo kiedy chłopi przystaną z wozami siana, trzyletnia z workiem siada z dala na placu, chłopiec wyrywa z fury pęki siana i oddaje starszej siostrze, która je niesie na plac do worka.

2484

Chłopak często batem dostanie, ale zwinny.

2485

W czytelni dzieci biorą książki dla siebie i rodziców.

2486

Ojciec szewc na zydlu przy pracy, a dziecko mu czyta głośno Anielkę Prusa lub Kordeckiego[253]. Ojciec czytać nie umie.

2487

Kiedy Wroński mieszkał na Szmulowiźnie i robił słomianki, posyłał malca na cały dzień do Warszawy z towarem. — Późno wieczorem wracał chłopiec, a biegł, co sił starczyło przez Pragę, aby go po drodze nie ograbili z pozostałych słomianek i pieniędzy.

2488

Mówił pan Kossowski:

2489

— Jakbym opowiedział panu Janowi, co dziecko zostawione sobie robi od lat dziewięciu, toby pan śmiał się i płakał razem ze mną. Ja nawet chciałem to wszystko spisać, ale nie potrafię.

2490

Spał w piwnicy, gdzie zimą śnieg ze ścian było można zdrapywać, a buty, jak zdjął je czasem, tak zaszły lodem, że nogi raniły.

2491

— Młodemu się zdaje, że ma sto korcy [254] zdrowia, a potem brak, oj, brak. — Takiemu szkrabowi nigdy nie zimno, nigdy nie głodny i żaden ciężar mu nie za duży — w tym jego duma.

2492

Chłopak Maja ma chęć do rysowania.

2493

Nakłopotał się Maj, napocił, aż otrzymał list od malarza, i malarz obiecał uczyć darmo chłopca.

2494

Poszedł Kazik do malarza na Krakowskie Przedmieście i wrócił bardzo szczęśliwy. Był jeszcze kilka razy i wciąż wracał bardzo szczęśliwy. Dostał nawet bilet bezpłatny na wystawę Krywulta [255]. Ale potem dwa razy z rzędu nie zastał malarza, ale dano mu kilka listów, żeby odniósł. To znów podłoga była świeżo umyta, więc go nie wpuścili. Spłakał się i powiedział, że więcej nie pójdzie, chociaż ojciec paskiem groził.

2495

Oddał go ojciec do litografii [256], gdzie piękne rysunki robią. Był tam Kazik dwa miesiące, ale chcieli go obrócić na techniczne rysunki, a on nie chce być innym, tylko artystycznym: wyrysował głowę Chrystusa i polskiego huzara na koniu. Znów ojciec pasem groził.

2496

Wybrał się ojciec do pana Strzałeckiego, malarza pokojowego. Aż zdumiał się, jakie tam bogactwa, aż oczy bolały patrzeć. Ale pan Strzałecki uczniów już nie przyjmuje.

2497

— Ja sam — mówi — nie mam czasu, a subiekt naumyślnie nie pokaże, jak w chłopcu talent zobaczy. Czekajcie, mówi, aż się szkoła otworzy.

2498

Kazik znów się zbeczał, wyrysował całą scenę z głowy i powiedział, że mogą go zabić, a on do innego fachu nie pójdzie.

2499

Wikcia trzy noce nie wraca do domu z magazynu, bo karnawał.

2500

— Dziewczysko mi się stera [257] — mówi Wilczkowa.

2501

— Ma być zdrowa, to będzie zdrowa. Nic jej nie będzie — twierdzi Wilczek.

2502

Tu mówią:

2503

— Jak bachora nie przywalić robotą od maleńkości, to się tylko złego na ulicy nauczy.

2504

I mają słuszność.

2505

Ci mali i do teatru się wkręcą, i przy samej pannie młodej stoją na hrabskim ślubie, i wiedzą, co gra orkiestra wojskowa na ślizgawce w Ogrodzie Saskim i kiedy, i z kim wojna będzie.

2506

A mnie wstyd tej pracy dzieci — wstyd — wstyd!

2507

Przypisek późniejszy.

2508

Wpadła mi w ręce książka p. Osmały pod nagłówkiem: Wykształcenie terminatorów rzemieślniczych w Warszawie.

2509

Oto kilka cyfr z tabeli:

2510

Uczęszcza do szkół Niedzielno-Rzemieślniczych terminatorów:

szewckich 544 — nie uczęszcza 3916

krawieckich 192 — „ „ 728

rzeźniczych 20 — „ „ 690

murarskich 3 — „ „ 487

cukierniczych 0 — „ „ 255

piekarskich 0 — „ „ 251

kucharskich 0 — „ „ 229

itd., itd.

Ono…

2511

Mieszkają tu — o piętro niżej.

2512

On jest dorożkarzem, a ona „wielką damą”: po niemiecku mówi i od dziecka w kapeluszu chodziła.

2513

Mańka chodzi do magazynu. Mańka powiedziała rodzicom, że całą noc w magazynie szyła, bo suknię wykończały. A tymczasem ojciec się dowiedział, że łgała. Bo Wikcia spotkała koleżankę z tej samej pracowni i wie, że sukni żadnej nie było i nocnej roboty nie było. A Grosik wygadał się przed ojcem Mańki.

2514

— Gdzie byłaś, noo?… Gdzieś ty całą noc była?… Powiedz mi, gdzie ty byłaś?… — pyta ojciec groźnie.

2515

Dziewczyna siedzi na kuferku w czerwonej halce, nogę na nogę założyła, twarz ukryła w dłoniach i niby płacze.

2516

— Ja się ciebie pytam, gdzie byłaś — coo?… Ja się ciebie pytam, gdzieś ty, flądro, nocowała?… Już ty się nie bój: ja z ciebie wyznanie wytrzęsę.

2517

Stoi nad dziewczyną groźny, ogromny, czerwony z gniewu, w czapce dorożkarskiej, z numerem na głowie.

2518

— Już ja tylko na ciebie kija poszukam, bo pasa dla ciebie za szkoda.

2519

Chłopcy siedzą, jeden na łóżku przy stole, a drugi obok mnie na krześle. I jeszcze jeden chłopak od sąsiadów. — Bośmy lekcję mieli akurat.

2520

Matka koło lampki blaszanej, pochylona nad robotą, przyszywa łatę do spodni.

2521

— A ja ci to mówię i powiadam, że już sobie teraz domu paskudzić nie pozwolę. To darmo. Nie pozwolę sobie domu paskudzić, ty latajcu, tyy. — Dosyć tego dobrego. — Won z domu i już. Won mi z domu na ulicę — na róg — wont!

2522

Pochwycił ją za ramię.

2523

— Niech ojciec puści — krzyknęła z bólu.

2524

— Ja ciebie puszczę; nago i boso puszczę, koszulę zedrę — ty lafiryndo, tyy! — Ja ci będę żółte buciki za czternaście złotych kupował, żebyś się kawalerom podobała? Oni i tak ciebie wezmą. — Naukę ci będę dawał? Do łajdactwa szycie ci niepotrzebne. — Ona w nocy pracuje, córeczka — a pracuje, pracuje. — Won do chłopa — niech ciebie teraz nocuje — jednej gęby od miski ubędzie. — Ale on ma już dosyć: przegoni…

2525

— Ja u koleżanki nocowałam — mówi Mańka.

2526

— A ta koleżanka brodę miała czy tylko wąsy?… A jak tu do ciebie przyjdzie jaka koleżanka kiedy, to ja ją tak…

2527

I uderzył Mańkę pięścią w pochylony grzbiet, ale nieśmiało — nie z całej siły.

2528

Zerwała się matka ze stołka — czerwona — drapieżna.

2529

— Nie rusz jej — rozumiesz?

2530

Wyprostował się. Zwrócił się całą postacią ku żonie. Nogi szeroko rozstawił.

2531

— Aha! — to to taaak?

2532

— Ano tak… Uuuch, ty zbóju!

2533

— Aha! — to tak? To ja zbój. Ano dobrze: to ja zbój.

2534

— Mańka, wyjdź.

2535

— Nie, moja pani. Niech ona sobie posiedzi, a ja z mamą zrobię swój rachunek. Ba, ja zbój, a mama bardzo godna osoba i wielka dama.

2536

— A większa od ciebie.

2537

— Pewnie że większa. Ooo, tak — większa.

2538

— A większa od ciebie.

2539

— No tak — bo ja zbój… Bo żona ukradła, a mąż nie chciał, żeby mu się na złodziejskim chlebie popsuła, więc poszedł na karę. A ona sobie od trzynastego lata chłopakami handlowała.

2540

— A ty może myślisz, że jakbym była co dobrego, tobym za znajdę wyszła?

2541

— A ja ci już mówiłem, że jak ja znajda, to ja może hrabski syn.

2542

— A tak: hrabia ci plackiem siedzi na chamskim pysku, a matka haczykiem ryje po śmietnikach.

2543

— Ty mojej matki nie tykaj.

2544

— A ty znasz swoją matkę, że się tak o nią wystawiasz?

2545

— Znam czy nie znam — to moje dzieło — a tym mi tym w oczy nie parz. A takie ojcowite [258], jak ty, to ja na każdym rogu za złotówkę dostanę. — Ja, głupi, siedzę, a ona sobie z łapaczem [259] karnawał odprawia.

2546

— To już milcz!

2547

— A nie: ja na ulicę wyjdę i będę krzyczał.

2548

— Sam sobie wstyd zrobisz, ty chamska duszo.

2549

— Ano to zrobię sobie wstyd… Ja wszystko zrobię. Teraz to już wszystko zrobię… Ja się będę użerał, mało sobie rąk nie urobię: a to jadę za wolno, a to za prędko jadę, a to płać karę, a to siedź w areszcie, a to córusi żółte trzewiki kup — a po co? — I jeszcze się dziwię, że błogosławieństwa na moją pracę nie ma. A to ręce mogą mi uschnąć od pracy — i nic z tego nie będzie. A jak ma Pan Bóg błogosławić? Jak tu same tylko świństwa się odprawiają! — Ja już teraz nie wierzę, że mi ten materacyk ukradli — ja nic nie wierzę. On, Szwab, drań, umyślnie tak wyspekulował. Żyd w sądzie uczciwie świarczył[260]. — I o ten groch, to aż się za głowę złapał. „Nyy, powiada, to jak to jest lokator, to on nie ma nad nim właści [261] o takie głupstwo”. — Ale wy z kumem rajcowali na swoje. — „Żyd — parch, mówicie, ty się będziesz Żyda słuchał?” Ja wtedy rewirowemu na podwórzu powiedziałem: wszyscy słyszeli. A on tylko głową pokiwał; a jak mi powiestkę przyniósł, to ja mu znowu powiedziałem: „panie naczelniku, niech pan tylko powie, czy to tak idzie”. A on tylko mówi: „ja waszych dzieł tu nie znam, no to bardzo, mówi, stranno [262] wszystko”. Ale teraz to ja już wiem. A chłopiec bez cały tydzień ze słomiankami nie chodził. Tyś taka? — Dobrze, to i ja z tobą inaczej potańcuję. Ty mojej pracy nie szanujesz, to i ja swojej nie poszanuję. Wszystko sprzedam i wszystko przepiję.

2550

A kobieta przez ten czas do kolacji szykowała.

2551

— Wyszczekałeś się już? To na — żryj.

2552

— Nie, ja muszę porządek w domu zrobić.

2553

— Na, żryj!

2554

— Nie, ja twojego jedzenia nie ruszę.

2555

Zaczął wciągać kapotę.

2556

— Nie dam ci iść.

2557

— To ja ciebie chyba poproszę, jak nie dasz.

2558

Zerwała z niego palto.

2559

— Ja i z gołą głową potrafię.

2560

— Niech pan zostanie, panie Franciszku — powiedziałem łagodnie.

2561

— Nie, panie Janie: ja siebie znam. Ja nie jestem taki jak inni. Ja może znajda, ja może chamski syn, a moja żona i moja córka — hrabina; ale ja swoje wiem. — Ja nie będę rozbijał jak inni. — Patrz pan, panie Janie: moja ręka urobiona od pracy. Jak ja bym ją podniósł na taką gnidę, toby z niej wiórków nie pozbierał. — Już ja wolę sobie trochę wyjść na powietrze.

2562

— A na powietrze: do szynku, ty szpitalny synu — żeby szczekać na mnie po pijanemu. — Oddawaj pieniądze.

2563

— Pieniądze ci oddać! Ano masz, ja mam u ludzi wiarę, chociaż jestem szpitalny syn, a ty dama — ja bez pieniędzy pójdę — i ludzie za mnie założą.

2564

— A ja ci mówię, że nie pójdziesz.

2565

— Eee, pójdę.

2566

— Mało na mnie naszczekałeś, teraz chcesz dziewczynę oszczekać. — Nie pójdziesz.

2567

— Eee, chyba pójdę.

2568

Wziął ją lekko za ramię — krzyknęła z bólu, odsunął ją z drogi — potoczyła się i głową o kant łóżka wycięła.

2569

Chłopiec skoczył do ojca:

2570

— Co ojciec od mamy chce, coo?

2571

Wziął go łagodnie pod brodę:

2572

— Ty także za matką? Ano dobrze, dobrze.

2573

I wyszedł.

2574

Kobieta zerwała się z ziemi, podbiegła do córki i wycięła ją trzy razy z całej siły w twarz.

2575

— Dziś już lekcji nie będziemy mieli, chłopcy — powiedziałem.

2576

I wyszedłem za panem Franciszkiem.

2577

Ani mi wesoło, ani smutno — jeno bardzo poważnie.

2578

Kiełkuje w mej duszy coś nowego, co mnie z niewiadomym mocno splata, co dopiero żyć poczyna, a będzie silne; dopiero lekko drgnęło, a przeniknie, ogarnie, wchłonie i wolę mi pozostawi.

2579

Czy to blask, czy dźwięk, czy woń, czy barwa? Nie wiem, czy bierze mnie ono w opiekę, czy ode mnie wymaga pomocy i opieki, by rosnąć i krzepnąć. I pełen jestem niepokoju.

2580

Jeśli to iskra mała, która się żarzy, należy ją podsycać, by nie zgasła, a łagodnie, aby nie zagłuszyć. — Jeśli płomyk niepewny się kolebie, muszę baczyć, by nie umarł. — Jeśli jest to biały płatek śnieżny, chłód mu potrzebny, by nie stopniał; jeśli roślinka wątła, światła i ciepła dać należy; jeśli dźwięk dzwonka srebrzystego, przestrzeń mu potrzebna, by nie zamilkł, granice owej przestrzeni, by nie uleciał, aby nie powrócić więcej.

2581

Pragnąłbym wiedzieć, czym jest, co się w duszy mojej poczęło — i boję się, by wiedząc, nie spłoszyć, i obawiam, by nie rozpłynęło się, nim ujrzę.

2582

Rośnij, maleństwo, choć mi nie przyniesiesz szczęścia; aleś mi tak bliskie i drogie i wiele przecierpiałem, zanim szepnęłoś, że jesteś. — Jam ciebie szukał, a ty czemu tak późno, tajemnico maleńka, ukochana, poranna? — Życie bez ciebie było mi jednym akordem, wiecznie jednym i nudnym; a drzewa mi były szare, myśli, ludzie, kwiaty, życie — wszystko szare.

2583

Ty mi szczęścia nie dasz, ale cię kocham i tęsknię.

2584

Powiedz mi, proszę, czym jesteś? — Albo nie: nic nie mów i rośnij duże i silne, moje ty wdzięczne… A ja nazywać cię będę w duszy: „ono” — i „moje”…

Bal

2585

Chrzest i bal składkowy: rubla od osoby.

2586

Ojciec, pan Tomasz, niecierpliwie oczekiwany, przyjechał dorożką dopiero o siódmej godzinie. Zapraszając gości, wstąpił na kieliszek z tym i owym. Wesół wrócił. — Miał kram: w cyrkule brakło jakiegoś papieru, więc nie chcieli wydać pozwoleństwa na chrzest. — Antoniowie nie przyjdą, bo dzieciaki im chore. Adam będzie, ale sam, bo mieszkania nie chce zostawić.

2587

Są chrzestni, są świadkowie. Niemowlę w czystej poduszce i białym czepku. — Dwie dorożki. — Jedziemy.

2588

Chcieli nazwać dzieciaka Manią, ale babka się uparła: „jak ma manić, to niech lepiej już kradnie”. Uparta baba, a liczyć się z nią trzeba: ma sklep i ze trzysta rubli gotówki — bogata stara.

2589

— Anna, to Anna. Byle prędzej, bo się zapóźnimy.

2590

Dzieci z całego domu zalegają sień i schody — skaranie czyste — przeprowadzają nas do bramy i jeszcze za dorożką biegną i gwiżdżą przeraźliwe.

2591

— Prędzej, bo zapóźnimy…

2592

Kancelaria kościelna. — Ponura izba: kraty, księgi — jak w cyrkule. — Już tylko jedna grupa osób z dzieckiem — i my. — Tamtych zapisują.

2593

Imię? — Nazwisko? — Które dziecko? — Mężatka?

2594

— Panna — brzmi cicha odpowiedź.

2595

— Lat? — Dziewiętnaście. — Zajęcie? — Służąca.

2596

Zapisał, kazał podpisać; kto niepiśmienny, podznaczył krzyżykiem — wreszcie wydał kartkę do kasjera.

2597

— No?! — (Kolej na nas). — Dzieciak ma już osiem miesięcy? Dlaczego jeszcze nie chrzczony — coo?

2598

— Tak jakoś — mówi pan Tomasz.

2599

— Wy zawsze wszystko tak jakoś, a ja potem będę odpowiadał za to? — Nie wiecie to, praw nie znacie — pierwszy raz to dziecko podajecie?

2600

Pan Tomasz prawa zna i nie pierwsze dziecko podaje: wsunął skromnego półrubla.

2601

— Niech nam pan nie utrudnia — powiada.

2602

Pisarz mruknął niechętnie pod nosem.

2603

— Trzeba napisać, że ojciec był nieobecny. A dzieciak ślubny?

2604

— Myślę, że ślubny.

2605

— To się spieszcie… Do kasy z tą kartką.

2606

Znów kartka… i już przed Oblicze Pana nad Pany.

2607

AntysemityzmPółcień. Cisza. Chłód. Ksiądz siedzi na uboczu i czyta. Czekamy: ich nieślubne — i nasze ślubne. — Spojrzał na zegarek, wziął gruby modlitewnik — podają mu stułę.

2608

Wśród ciszy ponurej rozlega się znużony, senny głos modlitwy.

2609

— Czego żądasz od kościoła?

2610

— Wiary — odpowiada szmer.

2611

— Wiara coć dawa?

2612

— Żywot wieczny.

2613

Przewraca grube karty książki, tchnie w twarz uśpionego niemowlęcia i czyni nad nim znak krzyża dwukrotny. — Pomarszczoną rękę nad nim wznosi i sól do ust jego wkłada. Maleństwo otwiera zdziwione oczy i ssać poczyna.

2614

Zbliżamy się do ołtarza…

2615

— Czy niemowlę wierzy?

2616

— Tak, wierzy.

2617

— Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna…

2618

Dziecko płacze: będzie się chowało.

2619

Podają świece. — Znów szept niezrozumiały.

2620

Dziadek wyciąga rękę po napiwek. — Wychodzimy: tamci z nieślubnym usuwają się we drzwiach z drogi; my wychodzimy pierwsi.

2621

Matka czeka nas w domu; chrzestna oddaje dziecko:

2622

— Wzięłam żydówkę, nic dobrego, oddaję wam chrześcijankę.

2623

— Dziękuję.

2624

Uściski, życzenia. — Stół zastawiony.

2625

— Daj nam Boże.

2626

— Najlepszego. — Chaim [263]. — Siulim.

2627

Pijemy po jednym, drugim, czwartym.

2628

— Jak Zochę chrzcili, a ksiądz się nad nią pochylił, to go mało za nos nie złapała. — A u Ruskich większa jest ceremonia przy chrzcie. — A lepiej jest przyjść późno, bo nie taki tłok; a ksiądz poustawia cały rząd i myli się w imionach.

2629

Grosik wcześniej wrócił z miasta; Wilczek przybrał się w odświętną tabaczkową kapotę; oboje Tomaszowie, pralniczka z mężem i córką, Maj z żoną, Tarczewski z żoną i siostrą i jeszcze parę innych osób — tylko kawalerów mało. — Wikcia i Mania powinny już były wrócić z magazynu; ale pewnie robota wypadła i pani zatrzymała je po fajrancie.

2630

Adama nie widać.

2631

— Może byś skoczył po niego?

2632

— Nie potrzeba: jak obiecał, to przyjdzie.

2633

U Tomaszów kolacja, a u nas — tańce. Łóżka wyniesione do sionki; szafy, kufry, komoda — do sąsiadów. Pod ścianami oparte na stołkach deski do prasowania. — W kącie wyrostek — muzykant z harmonią.

2634

Po przekąsce idziemy na górę. Rozpoczynają się tańce. Grosik z Tomaszową, Tomasz z bogatą babką-teściową, stary Wilczek z żoną, pan Tarczewski z pralniczką. — Warczy wesoła „Oj-ra” — zabawa leniwie się ożywia. — Młodzieży brak — bo kto ma dać rubla, to woli trzy ruble puścić z kolegami za domem — taka to dzisiaj młodzież.

2635

Pani Tomaszowa lubi się bawić, choć ma już siedmioro dzieci; natańczyła się ona za młodu. Dla niej urządzali specjalne zabawy na Kępie; wtedy jeszcze na Kępie nie było „grandy” jak teraz. — I Grosik, pierwszy tancerz w pułku, ale z słabą głową — już zbyt głośno przytupuje po sześciu kieliszkach, a raz w raz ciągnie kogoś na dół na przepitkę.

2636

— Znów będzie breweriował [264].

2637

Dzieciaki ustawiły się w kącie między kominem a drzwiami i patrzą na zabawę — a w sionce terminatorzy pana Tomasza nie śmią wejść do izby: i tak ciasnota, ich by jeszcze tylko brakowało.

2638

Zaszła mała sprzeczka między kobietami: o to, że piwa mało, o to, że wszystkie na zabawie, a żadnej przy kominie. Ale nie doszło dó kłótni; dopiero po balu pójdą plotki albo i co gorszego.

2639

Izba powleka się obłokami dymu i parą gorących oddechów. — Otworzyli okno, ale wiatr ze śniegiem wpadł ze dwora i jedną lampkę zagasił, a w drugiej tak zakołysał płomieniem, że kopeć poleciał pod sufit. — Śmieje się Grosik, że pocałował w ciemności kogoś, ale kogo — nie powie. Żonę ma zazdrosną, to ją lubi przy tej okazji podrażnić.

2640

— Chodź pan, panie Janie, na kieliszek.

2641

— Przestań chlać, bo do kolacji zbraknie — upomina go żona.

2642

— Jak zbraknie, to dam pięć rubli i musi się znaleźć… Choćby wszystkie monopole na świecie były zamknięte… No, chodź, Janek — niech cię choroba. — Oj, byłem ja cięty na pana, ale teraz to ani ja zazdrosny, ani nic: nie mydło, to się i nie wymydli… Bo ja to taki: jak przyjaciel, to przyjaciel: wsio popołam[265]… No daj pyska.

2643

Zatoczył się, pocałował, wziął pod rękę i ciągnie na dół.

2644

— O, są kozy. Jazda, panie Janie: ja jedną, a pan drugą.

2645

Weszły dziewczęta: Wikcia ma buzię uśmiechniętą i śnieg topniejący we włosach. Wyrwała się i pobiegła przebrać do sąsiadów. Mańkę zagarnął Grosik i rzucił w wir tańca.

2646

— Jak się ten Grosik upije, to nie ma z nim żadnej zabawy; ale nahałasuje się, zmęczy prędko i zaśnie.

2647

Harmonia dusi się w spiekocie, zawodzi, jęczy.

2648

Z szyb, ścian spływają wielkie brudne krople. Twarze giną w dymie.

2649

Dziarski zamaszysty oberek w ciasnej i dusznej izbie kurczy się, kondensuje, by z tym większą siłą kipieć w małej przestrzeni; małe kółka stają się tym zawrotniejsze. — Hu, ha! — brzmią szerokie, nieszczere, zdławione okrzyki.

2650

Porywa mnie ów pijany szał mięśni, aż wylękłe myśli jak stado spłoszonych gołębi rozbiegają się i tłuką o czaszkę.

2651

— Ej, starzy — bo się rozsypiecie.

2652

Oni nie zważają — bawią się, cieszą — karnawał. Oberek zwija się i rozkurcza, drwi i pobudza — i pcha ten tłum stłoczony spoconych ciał — pcha, miesza, kotłuje.

2653

Z sufitu spadają gęste krople na wilgotne deski nierównej podłogi. Dzieci zasiadły na kominie, podkurczyły pod siebie nogi i patrzą w mgłę.

2654

A z dala dobiegają odgłosy gdzieś drugiej i trzeciej zabawy…

2655

— Wikciu, my teraz…

2656

Opiera rękę na moim ramieniu.

2657

Grosik prze, depcze, roztrąca. Wilczek przytupuje kręcąc się jak skrzydło wiatraka wokoło grubej pani Majowej. Przycisnąłem moje dziewczątko mocno. Twarz jej tuż przy mojej twarzy. Ktoś potrącił nas silnie, zaczepił o jej włosy — i spłynęły dwiema falami; szybkim ruchem pochwyciłem warkocze, zarzuciłem między nasze twarze, a żeby nie wyfrunęły, przycisnąłem ustami, i przez jedwabną ich siatkę przywarłem ustami do jej ust. I tak w najboleśniejszym pocałunku wirowałem z nią nieprzytomnie — pchany, bity, deptany.

2658

— Grać — krzyczy Grosik. — Graj, do cholery, bo ja ci…

2659

Powstrzymali go.

2660

— Na kolację.

2661

— Ja — mówi Grosik — tobym tak mógł tańczyć cały tydzień. Jak u nas w wojsku poświęcali znamię [266], z żoną gienierała tańczyłem — i tylko mówiła: łowko, moł, tańcujesz, mołodiec[267]!

2662

Wikcia ma łzy w oczach.

2663

— Przepraszam, panno Wikciu. Ja pani powiem kiedyś… bo ja muszę dużo pani powiedzieć.

2664

Spojrzała mi w oczy jasnym, czystym wzrokiem.

2665

— Nic nie szkodzi. Niech pan Jan zejdzie: napije się pan Jan wódki i ja coś zjem, bo stara chciała dać herbatę, ale się spieszyłam.

2666

— I pani nic nie jadła od obiadu?

2667

— Ja nie byłam na obiedzie, bo miałyśmy robotę pilną.

2668

— A ten narzeczony starej nie czepia się już?

2669

— A co mnie to może obchodzić? — Chodźmy na dół.

2670

Głodna, cicha pracownica….

2671

Pierwsza grupa zasiadła do stołu. Na górze tańczą.

2672

Wchodzi Adam. — Średniego wzrostu, krępy, łysawy, z bródką w klin — ma wyraz twarzy ostry, stanowczy, prawie niemiły. — Dziwnie odbija jego blada, poważna twarz pośród czerwonych, zaognionych twarzy biesiadników.

2673

— Dlaczego tak późno?

2674

— Zaczytałem się — odpowiada.

2675

Usiadł obok mnie.

2676

— Pan Jan, nieprawda?

2677

— Ten sam.

2678

— Czytał pan Faraona Prusa?

2679

— Czytałem.

2680

— I cóż? Ani się stary spodziewa, że napisał wielką satyrę na burżuazyjno-biurokratyczny ustrój dzisiejszych czasów. Widzi pan, co to jest talent, co to jest intuicja: on pomimo woli pcha tam, gdzie należy.

2681

Doznałem wrażenia, jak gdyby między moim pocałunkiem a jego mową istniał jakiś związek.

2682

Pragnąłem, aby mówił dalej: może mi to pozwoli rozwikłać splątane nici.

2683

— Wiem, że nie znajdę prawdy bezwzględnej, wiem, że po dniach wiary ogarnie mnie znów na czas pewien znużenie i zniechęcenie. Ale rozumiem, że w myślach i uczuciach człowieka nie ma i być nie może ani spokoju, ani jednolitości. A przecież czyny muszą mieć stały kierunek i jednakie natężenie — bo inaczej nic nigdy nie da się zrobić.

2684

— A pan sądzi, że tak można?

2685

Nachylił się ku mnie, położył twardą rękę na stół i powiedział krótko i mocno:

2686

— Trzeba, panie Janie — a więc można…

2687

Posłano do Żyda po kosz piwa. Podano pieczeń z makaronem, kotlety z kartoflami.

2688

Po kolacji Wilczek poszedł spać do Maja, żeby rano nie spóźnić fabryki. — Grosik zasnął jak kamień i położono go z dziećmi u Tomaszów.

2689

Zabawa się rwać poczęła: brakło młodzieży. Tańczono jeszcze godzinę i drugą, ale myśl o jutrzejszym dniu roboczym płoszyła wesele. Kobiety rade by jeszcze pohasać, ale mężczyzn ciągnęło do łóżek.

2690

Godzina druga — bal skończony. Z dala dobiegają odgłosy hulaszcze — tam nad ranem zjechało Pogotowie, bo kogoś zraniono podobno butelką: ostra musiała być butelka…

2691

Wnosimy łóżka — byle dwa — resztę jutro się za dnia zrobi. Kobietom w głowach się kręci od wódki, od tańca i krzątaniny.

2692

W mieszkaniu naszym nocują tylko: Wilczkowa, Grosikowa, mały Stasiek, który do końca dotrzymał, niemowlę w kołysce i ja.

2693

Leżę z otwartymi oczami. Za oknem wicher wyje i głosi straszne prawdy, ale ja ich nie potrafię zrozumieć. Zmora tłoczy mi piersi: pianę ma na ustach i w oczach, ale ja się jej nie boję. Czasem uchwycę myśl jakąś w locie, ale mi się wnet wyrywa bez trudu i ucieka. Znużony jestem aż do bólu.

2694

Oto nie ma we mnie ani siły czynu, ani siły chcenia — oto jestem piłką, którą życie podrzuca, uderza nią o ścianę i chwyta dla zabawy — oto jestem czółenkiem z wydartego z kajetu papieru, które chłopiec puścił na rynsztok i popycha patykiem, a lekki podmuch wiatru lub ciężar kamyka zatopi w wodzie ściekowej. Nie ma we mnie ani w życiu moim żadnego dziejowego sensu — istnienie moje z niczym się nie wiąże — odosobnione jakieś i boleśnie żartobliwe — bańka z mydła — balonik na nitce — pozłota wyschłego orzecha z choinki — nic, które myśli, rozumie całą swą bezwartość — i cierpi…

2695

Nagle Wikcia płakać zaczyna przez sen. Ciężko chwyta powietrze. Budzi się i szlocha w głos.

2696

— A tobie co? — pyta sennie matka.

2697

— Śniło mi się…

2698

— Owa, śniło się. Wariatka.

2699

Dziewczyna umilkła — stara znów chrapać zaczyna.

2700

— Wikciu…

2701

Czuję, że zadrgała; tchu mi brak.

2702

— Chodź, Wikciu, powiedz, co ci się śniło?

2703

Mówię szeptem, niedostrzegalnymi poruszeniami drżących warg. Słyszę szmer jej kroków. Serce wali.

2704

Usiadła na niskim stołku przy moim łóżku.

2705

— No co?

2706

— Śniło mi się, że ta suknia, cośmy dziś kończyły, to mi się śniło… że jak ją obszywałam, to mi się lampa przewróciła — o Jezu.

2707

— I spaliła się?

2708

— Nie, tylko cały przód — taka wielka plama.

2709

— No nie płacz.

2710

— Kiedy nie mogę.

2711

— No nie płacz, nie płacz… nie płacz…

2712

Gładzę jej włosy…

2713

Rozumiałem coraz wyraźniej, że tak będzie, że się to wszystko układa od bardzo dawna — nie od tego pocałunku wcale — ale znacznie dawniej. Kto wie, czy nie dlatego jestem tu już miesiąc cały, czy nie dlatego właśnie wszystko, com tu mówił i robił, mówiłem i czyniłem — wszystko dla tej jednej chwili! — Jak to się wszystko dziwnie układa, dlaczego nie domyślałem się już wtedy, kiedy pijany Grosik zasypiał, a Wilczek szedł spać do Maja, żeby nie zapóźnić fabryki?… Dlaczego w moich notatkach prawie o niej nie wspominałem?… Dlaczego to się wszystko tak ułożyło zupełnie niezależnie od mojej woli?… Dlaczego jej się przyśniła ta suknia?… Dlaczego ja muszę być papierowym czółnem?…

2714

— Nie płacz… nie płacz… nie płacz…

2715

Tak mi się coś piętrzy i zapada w czaszce z głuchym łoskotem — słyszę wyraźnie jakieś gniewne pomruki — szmer — kołysanie się.

2716

Gładzę jej włosy ruchem wahadłowym — oparła twarz o poduszkę, siedzi skurczona na stołeczku i płacze. — Ogarnęło mnie zabójcze lenistwo myśli…

2717

Utkwiłem wzrok pod okno: tam spod okna patrzyło na nas dwoje oczu. Dziewięcioletni Stasiek nie spał — czuwał — patrzał na nas. — Dlaczego tak się stało — dlaczego ten malec nie usnął znużony — dlaczego się tak dziwnie złożyło? — On pewnie tak patrzał wiele razy, ale i dziś chciał widzieć, co będzie.

2718

Rozróżniam teraz drobną jego postać, uniesioną nad posłaniem na ziemi.

2719

— Połóż się, Wikciu, bo ci zimno tak siedzieć — podłoga zimna, a ty jesteś boso i w spódniczce.

2720

Spojrzała na mnie bez łez.

2721

— Idź, Wikciu, i zapomnij o tym, co ci się śniło.

2722

Wstała powoli i poszła.

2723

Mańka w kołysce zaczęła kwilić, potem płakać coraz głośniej.

2724

— Pani Grosik, dziecko płacze!

2725

Obudziła się.

2726

— Ccccicho, lulaj, cccicho!

2727

Po chwili znów cisza.

2728

— Panie Janie — słyszę głos Grosikowej — panie Janie…

2729

Stasiek znów się unosi ostrożnie na swym posłaniu.

2730

Leżę nieruchomo na wznak — oddech nawet wstrzymałem; a w ręce, nogi i piersi wkręcają się powoli niewidzialne śruby. Nie czuję bólu, nie czuję nawet znużenia. Wiem, że już niedługo będzie tak, jak jest — że nie mogę być dłużej bezwartościowym „nic”, które tylko myśli i bądź co bądź cierpi chyba.

2731

„Trzeba, panie Janie — a więc można”. — Kto mi to mówił?… Aha…

Na skrawkach

2732

To pewnie ta zbrodnia, co to wczoraj chłopaki wołali po ulicy…

2733

— A to ci przecie mówię, że ta…

2734

Czytam pożyczoną ze sklepiku gazetę:

2735

„W poniedziałek ubiegły w Widzewie pod Łodzią popełniono ohydną zbrodnię. W domku drewnianym na końcu Widzewa mieszkała na facjacie wdowa z trzema córkami: Agnieszką (lat 19), Józefą (lat 15) i Stanisławą (lat 12) oraz robotnicą fabryczną, Julianną. W niedzielę wieczorem wdowa wyjechała do Łodzi. Najstarsza, Agnieszka, sprowadziła do mieszkania swego kochanka, Jana (lat 19), robotnika fabrycznego, i po uprzedniej biesiadzie położyła się spać do łóżka, w którym spała najmłodsza, Stanisława. Podobny postępek starszej siostry wywołał oburzenie 12-letniej Stanisławy, która obiecała, że się poskarży matce”…

2736

— To ona niby z nim?

2737

— A może nie? Uuch, ty twardy łbie.

2738

— Tylko że nie chcieli tak wyraźnie napisać.

2739

— No już dobrze: nie przeszkadzajcie. Niech pan Jan czyta dalej.

2740

„O godzinie 3-ciej nad ranem Jan wstał i posunął zegar na godz. 5-tą, po czym obudził Józefę i Juliannę, aby szły już do fabryki. Gdy wyszły, Agnieszka wstała i odszukawszy tłuczek żelazny, uderzyła nim 12-letnią Stanisławę dwa razy w czoło”.

2741

— Patrzajcie no tylko…

2742

— No cichoże, do choroby.

2743

„Przekonawszy się, że jej nie zabiła, dała Janowi nóż, aby ją dorznął. Ten przerznął jej gardło i zaczął ranić w twarz”.

2744

— Na własną siostrę dała nóż. A niechże cię cholera zatłucze.

2745

— Oj, cichoże.

2746

„Nie pomogły błagania Stanisławy, aby jej darowano życie, ręce zbrodnicze pozbawiły ją przytomności”.

2747

— To jej nie zabili?

2748

— Słuchajcie do końca, a potem będziecie gadać…

2749

„Pogrzeb ofiary…”

2750

— Ano widzisz….

2751

„…odbył się we czwartek wieczorem. Aresztowani Jan i obie siostry, osadzeni w więzieniu łódzkim. Podczas konwojowania Agnieszki tłum kobiet z Widzewa, ustawiwszy się na szosie, sypał gradem kamieni na zbrodniarkę, którą byłyby zakamienowały, gdyby nie obrona policji”.

2752

— I po co to to było za przeproszeniem bronić? Żyło to to jak bydlę, toby i zdechło jak bydlę.

2753

— A kiedy musieli bronić, bo jeszcze sądu nie było.

2754

— I na co to sąd? — Świństwo — i tyle. Chociaż i z tej małej nic by dobrego nie wyrosło.

2755

— No cicho już: niech pan Jan dalej czyta.

2756

— Już skończyłem.

2757

— Bo mnie znowu mówił jeden felczer, że zbrodniarza można od razu poznać, bo oni mają specjalną głowę i uszy od urodzenia.

2758

— Żeby mi tam felczer sto razy mówił, to ja powiem swoje: że draństwo jest draństwem — i tyle — co tam uszy?

2759

— Ale nie: co tu się spierać? Może i mają: kto ich tam wie.

2760

— Idź ty: ja teraz ciebie huknę w pysk, a jak cię zabiję, to mi inne uszy urosną. — Żeby jeszcze oczy, no to inna rzecz…

2761

A gazeta przechodzi z rąk do rąk — z zastrzeżeniem, żeby oddać sklepikarce z powrotem, bo nie zechce pożyczyć na drugi raz, jak będzie znowu co ciekawego.

2762

Wilczek kupił los na żydowską loterię.

2763

— A może i wygram?

2764

— A wygrasz: w maju na fujarce.

2765

MatkaPraczki rozmawiają w pralni przy balii…

2766

— Dla mnie, czy chłopak, czy dziewczyna — to jedno.

2767

— A ja jakbym znowu miała dziewuchę, tobym ją znowu oddała do „Dziada”[268], a sama poszłabym w mamki do Żydów. A chłopaka będę chowała.

2768

— To wy taka kocia matka.

2769

— Jakbym była kocia matka, tobym ją na śmietnik rzuciła.

2770

— A może jeszcze do klozetu?

2771

— Do klozetu nie można wrzucić dzieciaka; toście pewnie jeszcze go nie widzieli.

2772

— Bo ja u Żydów nie mamkowałam, to i nie widziałam.

2773

— A co wy się nią tak opiekujecie? Nie wydam jej i tak za waszego chłopaka.

2774

— Ja się tam nie opiekuję, tylko że to grzech.

2775

— Jak grzech, to w brzeg, a pokuta za piec. A jeszcze większy grzech mieć dzieciaka z żonatym.

2776

Długa cisza: piorą.

2777

— Co? może jej źle? Albo jest we szpitalu, albo gdzie na wsi.

2778

— A dobrze, dobrze jej… Może tam gdzie nago chodzi?

2779

— A wyście widzieli kiedy, żeby kto nago chodził?

2780

— Wy tak gadacie, co wam ślina przyniesie.

2781

Cisza.

2782

— Ja to lepiej wiem od was: u nas na wsi była taka jedna; to na nią inaczej nie wołali, tylko szpitalicha.

2783

— Bo to wasza taka dziadowska wieś… A jak nie chciała, to się mogła u mnie nie rodzić… I przestańcie już się mnie czepiać.

2784

Cisza. Piorą.

2785

— Pan Jan zanadto się z bachorami cecka. Pan Jan tłumaczy, przełoży, uprości, a to tylko ślepia wypuczy i patrzy. — Zapłacą za godzinę, a pan Jan siedzi dwie godziny. — Ja bym tam w łeb zamalował raz i drugi, toby od razu lepiej poszło do głowy.

Ten zmierzch wieczorny, przejrzysty, różowy

Jakieś mu dumki nawiewał do głowy

O wiośnie, ciszy, przyrodzie i Bogu.

Jakieś pytania o życiu, o świecie

Zmąconą falą o duszę mu biły…

Czuł, że są wyższe i czystsze uciechy

Nad wrzask pijanej ciżby i muzyki,

Nad wyuzdaną swawolę i śmiechy,

Nad brzęk kieliszków, i klątwy, i krzyki…

Postał, podumał i poszedł — do szynku. [269]

2786

— A taki poszedł w końcu do szynku.

2787

Śmieją się z niego: nie chciał, nie chciał — a taki poszedł do szynku.

2788

— Cóż, panie Grosik, ładne?

2789

— Niczego sobie: dobry kawałek.

2790

I znów, i znów pogrzeb.

2791

Dziecko umarło garbarzowi.

2792

Przed tygodniem biegał jeszcze pięcioletni Józik i brał w skórę od ojca.

2793

Felczer powiedział, że wrzód na kiszce, i był ze sześć razy. Doktór spojrzał tylko na dzieciaka, powiedział, że dobrze by było do szpitala albo jak.

2794

Chrzestny kupił trumienkę.

2795

Ubrali Józika w białą sukienkę, w rączkę włożyli obrazek — nakryli stół obrusem — dopożyczyli od sąsiadów kwiatów i lichtarzy — ustroili doniczkami i światłem.

2796

Drzwi otwarte. Ludzi chmara: a najwięcej to kobiet i dzieciaków z całego domu. Młodsze patrzą ze zdziwieniem, inne boczą się z lękiem, starsze przeżegnają się albo przyklękną.

2797

Nic to: garbarzowa, tylko patrzeć, znów się rozsypie i znów będzie troje, jak było.

2798

Dziw, że im wszystkie nie pomrą, bo skąpi są i przykrzą sobie dzieci, a takim Pan Jezus nie błogosławi. — Skąpi tacy, że aż wstyd: jak poproszą gości, to do wódki trzy razy tyle wody doleją, wygotują pieprzu i gwoździków i doprawią, żeby piekła. — Jak masz prosić, to proś, a nie chcesz prosić, to nie proś, ale gościa cyganić — to fe!

2799

I dziś zaprosić niby to mieli, ale się wykręcili. Bo awantura była, że majster zranił chłopaka nożem w rękę za to, że wziął chleb bez sprosu [270].

2800

Mówili ludzie późnym wieczorem.

2801

— Nie chcieli prosić, to nie; ale po co było dużo gadać?

2802

A o majstrze mówiła Wilczkowa.

2803

— Podlec on jest: chleba dzieciakowi żałować. Bo mnie to tak matka uczyła: daj każdemu chleb i wodę. Jak ma być zdrów, to i na chlebie będzie zdrów. Ale chleba nikomu nie żałuj.

2804

Józik spędza pierwszą noc śnieżną, ciemną na cmentarzu, w trumience. Takie miał czyste, niebieskie, jasne oczy.

2805

A na Brudnie tyle mogiłek…

2806

Notuję coraz mniej: na karteczce, na świsteczku, na pudełku od papierosów.

2807

Papieru szkoda, atramentu szkoda. Ci, którzy robią papier i atrament, może by się wzięli do pieczenia chleba.

2808

A Jasiek napisał: chlep.

2809

— Bój się Boga, chłopcze — powiadam — toś ty myślał, że zjadasz chleb przez p?

2810

Spojrzał na mnie zdziwiony: tyle lat jadł coś innego, niż sądził. — A spracowana ręka drży mu przy pisaniu. — kiedy na niego wypadła kolej myć podłogę w warsztacie, dał koledze dziesiątkę, żeby on umył, żeby lekcji nie stracić. — A dziesiątka — to pół kolacji: pieczeni z kapustą.

2811

Pan Michał mówi:

2812

— Jak byłem w terminie, com dopiero buty czyścił — nic więcej — tom miał w tym swoją dumę, żeby się tak świeciły, jak niczyje inne. — A jak idę przez ulicę, to na nic innego nie patrzę, tylko jak kto ma buty wyczyszczone i że ja bym lepiej wyczyścił. — Od takiego szczeniaka było we mnie, żeby dobrze odrobić swoją robotę. Niech sobie mówią co chcieć — ja swojego rzemiosła na nic nie pomieniam. — A jak postawię [271] parę kamaszków bez feleru, to we mnie aż dusza skacze. — A inny co? — Skopyci [272] byle jak: prosto, krzywo, byle żywo. — Trzeba kochać swój fach — i basta — koniec.

2813

Pan dyrektor ojca wysłał na montaż, a jego córkę wziął do siebie. Czy ani na chwilę nie poczuł wstydu? — A o jednym z ogólnie szanowanych, o których piszą kurierki, mówi kobieta:

2814

— To drań z drani, panie Janie.

2815

Służyła u niego: zna go.

2816

Tu mówią o was, tu znają was, panowie.

2817

Chłopcy mają zdawać do szkoły niedzielno-handlowej. Podła szkoła.

2818

Co wieczór stawiają karty, czy dobrze pójdzie.

Wicher

2819

Czoło pali. W głowie dzwoni. A za oknem wicher wyje.

2820

Szu… Hu-hu… Szuu… Ha-hu… Huuuuu!

2821

Dziecko się rodzi.

2822

Cha — cha — chaaaa…

2823

Dziecko małe, słabe, białe.

2824

Huuuuu!

2825

Dziecię, które płacze bez łez.

2826

Ti — pit. Ti — pit.

2827

Rodzi się nagie dziecię człowieka — na ból.

2828

Hu-szszszuuu!…

2829

Wiedźmia mać woła wiedźmy na tan. Smolne pochodnie się jarzą. — Na tan — na tan. — Hu-huuuu! — Na bal — na tan, wiedźmia mać.

2830

Eech pokraki — ech wściekłe — a złe.

2831

A zły ich wzrok, a zły — zły śmiech, a zła ślina — jad; a zły, zły, zły śmiech, a zły — zły — zły wzrok.

2832

Hu — huuuuu…

2833

Dziecko drżące, ślepe — na świat, tu na świat — dziecko — łup, dziecko — kat, dziecko — wróg, ślepe i bezradne.

2834

Szszuuu…

2835

Beczki z gorzałą na wozach, brzegiem torfowiska — beczki pełne, duże, ciężkie. — Byle w bagnie nie zagrzęzły.

2836

Hhuuuuu!

2837

Ciągną wiedźmy; na miotłach jadą, co bogatsze — błotem unurzane — nagie — kwaśnym potem śmierdzące. — Suche łydy — piszczele, ostry nos, kocie oczy złem świecą — na bal, na weselisko; kocie oczy złem świecą.

2838

Hu — huuuuu…

2839

Ciemna noc — wicher dmie — wicher gnie gałęzie — wicher psiakrew dęby łamie.

2840

A dziecko kwili — drży — niemowlę tycie, maleńkie.

2841

A wiedźmięta na drzewa się drapią, sowom oczy wypijają, ćmy wysysają — korę z drzew zgryzują białymi zębiętami — w wydęte pępki kułakami biją — z piskiem, kwikiem — skowytem…

2842

Wicher huczy — puchacz szydzi, czarne kruki biją czarną noc skrzydłami; wilki wyją, smoła syczy — a wiedźmy się nawołują.

2843

Niemowlę ludzkie drży.

2844

Wicher huczy: hu — hu, huuuuu…

2845

Cisza; liczą, kogo brak. Łydy chęcią drżą do tańca; suche łapy pazurami drą powietrze; nawet kruki milczą — zawisły czarnymi plamami na niebie — nawet chmury czarne przystanęły, tylko się zwijają, kłębią nad torfowiskiem zgniłym, opasują dokoła złowrogim pierścieniem…

2846

Dziecko rączęta wyciągnęło w górę, palce maleńkie rozstawiło szeroko, nóżętami kopie łoże matczyne, patrzy szeroko rozwartymi, niewidzącymi oczami — pije zimne powietrze, wargami ssie chciwie — małe, bezradne, liche — grzechu pełne dziecię człowiecze. I już chce żyć.

2847

Eche — che: chce żyyyć…

2848

Wiedźmy sieć w jezioro zarzuciły, co ją rybak na krzakach rozwiesił — na wyspie jeziora. Mają one łów obfity. — Do beczek z gorzałą żywe żaby i pijawki ciskają — na zaprawę a zakąskę — na ten wielki bal.

2849

A wiedźmięta — szczenięta obsiadły chojaki [273] aż po wierzchołki i na widowisko czekają. — Chwieją się konary, ciężarem stłoczone.

2850

Wicher huczy — instrumenty stroi stary grajek wiedźm plugawych.

2851

Syczą rzadkie smolne beczki, krwawym światłem się kołyszą, plują czerwonymi ostrymi językami w górę, liżą żelazne obręcze — to w cieniu konają.

2852

Rozwaliły wiedźmy torfu sążeń [274], prasowanych cegieł brunatnych naznosiły — zbudowały ni to stos, ni ołtarz, ni kołyskę — i czekają, patrzą w dal…

2853

Akuszerka w białym fartuchu chodzi cicho na palcach. Chora oczy przymknęła, a przed powiekami iskry z nocnej lampki cieniami się snują. A dziecina usteczkami porusza pracowicie, na pokarm czeka, a płuca chciwie piją powietrze. Tak, niemowlę chce żyć…

2854

Huuu. Szu — buuu…

2855

W bok odskoczyła odtrącona chmura. Załopotały czarne skrzydła ptaków nocnych. Ustawiły się wiedźmy w dwa sznury, pochyliły poczochrane łby, a z piersi zawyły radośnie.

2856

Piorun nakreślił trzy ostre kąty na chmurach, padł skośnie na ziemię, wężem czołgał się — skoczył — i naraz wszystkie beczki smolne pożarem ogarnął. I jasność była, ale tylko na chwilę, i znów dawny półcień.

2857

Mać wiedźmia dziecię ludzkie niesie — na kołysce torfowej je złożyła.

2858

Ręce brunatne obnażyła po łokcie. — Inne wieńcem ją złowrogim obstąpiły — patrzą — milczą — czekają; piana w kątach ust, kołtuny na łbach, trucizna w oddechu…

2859

Niemowlę śpi, wyczerpane płaczem niespokojnie śpi; ono przeczuwa, rozumie, wie — i drży — i przez sen nawet chce żyć.

2860

Jego drobne wargi coś szepczą, z kimś się żegnają, czy o litość proszą. To drobna pierś westchnieniem się podniesie, to rączka mała poruszy się, jakoby odpychała, to czyni ruch przestrachu, jak gdyby ktoś zagroził maleństwu. — Poruszyło głową, jakby natrętne odgarniając myśli; to dłonią ku czołu zmierza, jakby zetrzeć zeń coś chciało, to powiekami drgnęło niby groźnie, a z lękiem; to oddech wstrzyma, to szybko oddycha, to skrzywi boleśnie usteczka, jak człowiek, który pragnie, a przebaczyć nie może, to mruknięciem cichym czy się skarży, czy nie zgadza, czy błaga…

2861

Wiedźmia mać krzywe palce w piersi dziecka zatopiła i duszę jego wyjęła. — Wyjęła — na dłoń oślizgłą kładzie, ostrymi pazurami, jako grzebieniem rozczesuje — i grzechy, jak wszy z niej chwyta — z duszy niemowlęcia. — A każdy grzech porykiem radosnym wita — wiedźmy wtórują i wicher wtórzy.

2862

Hu — hu — o — są. — Są — wszystkie są.

2863

Rozpusta ojca — jest — jest tu u niemowlęcia — i noce jego niedospane — pijane noce. Radujmy się!

2864

Hu — huuuuu…

2865

I rozczesuje duszę krzywymi pazurami i grzechy jak wszy chwyta — radosnym porykiem wita je i żegna — i znów na urost puszcza.

2866

Są — ooo, są! — Niewola matki — uczuć pęta — myśl w kajdanach — marzenia krwią ociekłe — targowisko — przedażne ciało — serca handel — i burze zmysłów na białym łóżku dziewiczym.

2867

I dziadów grzechy — jak wszy. — Radujmy się!

2868

Hu — huuu…

2869

Syknęła szelma — sparzyła dłoń.

2870

Zawyła wiedźma i potoczyła wokół krwią nabiegłym okiem. — I cisza była wielka i lęk — i cisza stała się wielka i lęk. Sparzyła dłoń: tam iskra była w duszy człowieczej.

2871

Jęzorem miele w gębie; policzkami zapadłymi wyciska ślinę — jęzorem ją zbiera — i plunęła jadem w duszę, trzymaną w ręku.

2872

Iskra w duszy niemowlęcia jękła, zbladła, przykurczyła się, zda się w kłębuszek trwożny zwinęła — nie zgasła; — zbladła — nie zgasła.

2873

I cisza była wielka i lęk.

2874

— O sobacze plemię człowiecze – bodaj się twoim ścierwem robactwo grzechów pasło — na wieki.

2875

— Na wieki — zawtórował chór.

2876

— Wraże plemię człowiecze — zgnij w pijaństwie i rozpuście — zgnij w gwałtach i rozbojach — zgnij w krzywdzie i nienawiści — zatoń w myśli własnych i zbrodni własnych powodzi.

2877

— Na wieki — zawtórował chór.

2878

— Ci, którzy cię chcą wieść prostymi drogami — niech oszaleją i w trzęsawiska cię wiodą. — Ci, którzy miłość głosić będą, niech sami w nią nie wierzą; niech brzuchy ich obrastają sadłem, a dusze — pleśnią; — niech myśli ich kłamią słowom, a słowa przeczą czynom — i miłość niech ośmieszoną będzie. — Niech nikt nikomu nie wierzy — a jeśli uwierzy, niech zrozumie źle — i niech nienawidzą.

2879

— Oderint — in saecula saeculorum oderint.[275]

2880

— A ci, którzy głoszą prawdę, niech wiary nie mają — kłamstwa siewcy; a posiew zgody i miłości czystej — niech nienawiści mienią siewem. — A iskra, którą mnie sparzyłeś, pomiocie ludzki — niech przekleństwem ci będzie — niech mózg i serce ci parzy, aż bielmem zajdą. — I tylko pierwszy grzech niech ciebie niepokoi, a dalsze paciorkami różańca narastają — i stworzą koło, z którego nie masz wyjścia — i pragnij żyć! — Przeklinam cię błogosławieństwem zła, błogosławię przekleństwem dobra.

2881

— Oderint — in saecula saeculorum oderint. — Niech nienawidzą — na wieki.

2882

— I wsze grzechy przodków twoich, środowiska i narodu twego, i ludzkości całej — które wątłym pyłem ruchliwym dzisiaj — niech dębami wzrosną w wyziewach życia. — Noś piętno twego urodzenia w hańby wieku. — Oderint!

2883

— Oderint — odpowiedział szmer…

2884

Zapłonęły wszystkie beczki smolne: i te — na wybrzeżu — i te na jeziorze — i na wyspach — i w dali na trzęsawisku. I zadął wicher we wszystkie instrumenty naraz — i gra — i gra — i gra — i gra. — I chmury, i wiedźmy, i ptaki nocne — puściły się w tan.

2885

A niemowlę patrzy niewidzącymi oczyma i… drży…

2886

Wilczek mówi:

2887

— Ktosik się dziś w nocy powiesił na tę wichurę.

2888

Bierze blaszankę z kawą i skibę chleba i idzie do pracy.

2889

Ciemno… Lampka przyćmiona miga.

…Bo pokąsam

2890

Poszedłem do najgorszych — na Starówkę.

2891

Chciałem powiedzieć najgorszym, czego im nikt nie powiedział.

2892

Noc. Mgła i śnieg topnieje.

2893

Stare Miasto liczy moje kroki.

2894

Na podwórzu gwar głosów pijackich.

2895

Na stołach szklanki. Chmura dymu w izbie. — Grają w kości.

2896

— Janek, pieska twoja zielona… Moja wygrana.

2897

— A jo!

2898

— A myśmy się zakładali, czy wrócisz… Skomlałeś nad pijaczyną… „Biedny Juraś”— a ty w bek. — Uuu, psiacie…

2899

— A co z nim?

2900

— Powiadam ci, Jasiek: stękaj; pewnie kitę odwalił. Szkoda go, bo pijaków nie stanie: nowi się nie rodzą… Fater, jeszcze szklankę! Na — chlej. — Bogato u nas: obraliśmy gorala… A oni, frajery, mówili, że się z oćcem upieścisz i wrócisz.

2901

— Nie wrócę.

2902

— A moja wygrana! — Morda — stawiaj teraz.

2903

Mówię:

2904

— Przypomniało mi się coś bardzo smutnego.

2905

Umilkli. Patrzą na mnie w złym przeczuciu.

2906

— Gadaj.

2907

— A wiecie, co to jest prosektorium?

2908

— My by czego nie wiedzieli… Tam gdzie nieboszczyków krają.

2909

— Tak: tam gdzie umarłych krają.

2910

— Bo co?

2911

Mówię:

2912

— Raz na stole w prosektorium leżał trup.

2913

— Trup.

2914

— Trup nagi, chłodny i obojętny.

2915

— Tfu; psiamm…

2916

Wlepili oczy, na usta moje patrzą.

2917

— Trup młodego mężczyzny.

2918

— Młodego.

2919

— I ktoś mu żartem włożył w usta ogarek cygara.

2920

— Eeech.

2921

— I leżał na stole biały, zimny, twardy i obojętny trup nagi młodego mężczyzny z ogarkiem cygara w sinych wargach.

2922

— I co?

2923

— Patrzyłem na niego długo, długo, długo.

2924

— Długo.

2925

— Na piersi nieruchomej, stężałej — na bohaterskiej piersi leżał niedbale krzyż. Trup był z więzienia przysłany.

2926

— Z więzienia. Nnno…

2927

Pełznie śmierć, zagląda im w oczy. Witają ją beznadziejnym przerażeniem.

2928

— I co?

2929

— I spełniłem prośbę trupa: pocałowałem go w czoło.

2930

— A prosił?

2931

— Ooo, prosił. Ja wtedy długo, długo, długo na niego patrzałem.

2932

Chcę zawołać, ale nie mogę; wyrazy dławią, bo są twarde i mają ostre brzegi. — Oni milczą. — Milcząc piją i palą… palą.

2933

Śmierć zasiadła im między powiekami.

2934

— Oni wtedy byli źli na ciebie. Ale ty, Janek, dobry chłop. Bo była bryndza [276]… Niech cię cholera zdusi. Na, chlej.

2935

Piję. — Milczą.

2936

— Pójdziemy do Komety?… Chodźcie: przepijem do niego.

2937

W szynkownianym powietrzu wytworzyły się drgnienia, których się ulękli i pragną uciec.

2938

— Te, Fater. Dla każdego po czterdziestce w kieszeń — i płacić.

2939

Każdy bierze flaszkę w kieszeń. Jest nas siedmiu. Pusto na ulicy. Mury dziwnych domów liczą nasze kroki…

2940

Ciemne, wąskie, skrzypiące, straszne gdzieś w dół schody; niski, czarny, długi korytarz — drzwi.

2941

Zapalają cienki stoczek. — Na łóżku kobieta i chory.

2942

— Eej, Kometa.

2943

— To wy?

2944

— Ano: żyjesz jeszcze?

2945

— Aaa. Chyba do szpitala: niech dorzną.

2946

— My tu wypić z tobą. Masz zdychać, to na ostatni raz.

2947

— Ciasno: chyba do Pajęczyny.

2948

— A zwleczesz się?

2949

— Co nie ma się zwlec — pomożemy.

2950

— To chodźcie…

2951

Izba za podwórzem — kwadratem, czarnymi schodami na dół i w górę — jak we śnie.

2952

Cztery łóżka. Jedni śpią, drudzy głowy unoszą.

2953

— Jest Pajęczyna?

2954

— A ja.

2955

— Patrzaj, kto z nami?

2956

— Kometa? — A ja się już na serek [277] szykowałem.

2957

— Gospodarze — kto pije, mordy spod pierzyny.

2958

Głowy senne podnoszą się. — Butelka pierwsza przechodzi od łóżka do łóżka. Potem druga.

2959

— Wiesz: Gabryś ujął… Ruda już się tuknęła i lepiej… A Leszcz także cwany.

2960

— Bo noo?

2961

— Bednarz czekał, aż mu wyszykują. — Koza odeszła od Kaliny: poczeka, jak ja mu nastręczę. — A Brodaty lujów ściąga, ale się narwie [278].

— To ręka?

— Ano: ręka.

— Pamiętaj.

— No… no…

Silne to — gnie, zmusza i nie pozwala przeczyć. Lata nawarstwiały moc czarną, bezwzględną i mściwą. — Tu bezkarnie zaglądać nie można.

2967

Butelka od ust do ust. Pustą w kąt ciska i w nową uderza dłonią, żeby korek wyskoczył.

2968

— Macie i wy, chrabąszcze.

2969

— Nie dawać im.

2970

— Niech piją: nic!

2971

Krzyk rozpycha gardło, rani tchawicę — wydziera się w tę noc.

2972

— Jasiek, chodź do mnie.

2973

Kometa zachłysnął się, rękami przycisnął piersi, zerwał się rozpaczliwym ruchem — wstał, przechylił naprzód, oparł o poręcz kołyski i rzygnął kaszlem suchotniczym — śmierdzącą ropą, zmieszaną z alkoholem.

2974

— Nie mogę już pić.

2975

— To zdychaj… Chodź, Janek.

— Gdzie?

— Chodź ze mną.

— A Kometa?

— Niech zdycha. Kiedy pić nie może, to niech zdycha… Ty myślisz, Janek… Co będziesz tu z tą hołotą robił?… Ty nie znasz Pajęczyny i Komety: sitwa im się rozlazła… Cholery, psiekrwie… Oni wiedzą… Chodź na zakąskę… Ty także, psiacie… Ooo!

2980

Bełtało się w nim coś, rozpierało — szykowało.

2981

— Chodź na kwaśną zakąskę… My już razem, co?… Jedna trochę utyka… Ja na dorobku… Ty edukowany, będziesz listy galante [279] pisał… Ja głowę mam, tylko to draństwo krew pije… Nic nie wyjdzie… A po wódce dobre kwaśne jabłka… Oni tylko dla siebie wszystko… Wy tak, to i ja tak… Ja jeszcze wyrachuję…

2982

Zagłuszał się — zmagał.

2983

Zaułek, czarna sień — kwadrat stęchlego podwórza. — Uderzył w drzwi. — Haczyk z wewnątrz odskoczył…

2984

— Eee…

2985

Odkręcił knot lampki, płomień z sadzami buchnął w górę.

2986

Zatoczył szerokim ruchem półkole. Wybełkotał:

2987

— To bogactwo moje.

2988

Nora straszna, gdzie musi żyć zbrodnia.

2989

Tknął palcem w powietrze:

2990

— No, ta moja, a ta twoja, albo ta moja, a ta twoja… Utyka, ale to nic: zatańcować można.

2991

Patrzę w jego oczy zamglone, szklane, nieprzytomne, zbielałe.

2992

Nieludzką siłą opanowałem krzyk bladego przerażenia… Utkwił klinem stężałym: ani przełknąć, ani wykrztusić.

2993

— Janek… Janek… Janek, ty świnio… Co?… Ja ci mówiłem… Ja ci mówiłem, że kwaśna zakąska… Ja ci psiakrrr… mówiłem.

2994

Siedzą obie na nędznym łóżku, nieme i nieruchome… Czarny śnieg sadzy płatami fruwa w powietrzu.

2995

Trzymam go za rękę… Wpijam się pazurami… Tracę moc pogromcy… Zmagamy się wzrokiem.

Tupnął nogą.

— Tyyyyy…

Twarz mu dygotała.

— Ty myślisz, że ja drań… Ty… Ja ciebie…

3000

Sięgnął chorym ruchem ku cholewie.

3001

— Ja ci bebechy…

3002

Szarpnął rękę, uderzył w lampkę — spadła i zgasła.

3003

— Jezus — usłyszałem szept — zabije.

3004

Zaszamotało się jakieś ciało i runęło. Upadłem. — Skurczona ręka biła moją rękę o podłogę.

3005

Usłyszałem bose kroki.

3006

W piekle tak jest.

3007

— Gdzie zapałki? — pytał głos dziecinny.

3008

— Zaraz.

3009

Ciało biło się, podrzucane, po podłodze.

3010

— Niech pan wstanie.

3011

Zaświeciły stoczek.

3012

— Niech się pan nie boi: on ma ciężką chorobę… Żeby nie to, to mógł pana dźgnąć… On od wczoraj już breweriował.

3013

Chory prężył się i rozkurczał — pluł pianą gęstą. — Szedł od niego zgniły smród.

3014

— Trzeba go rozebrać… Niech pan pomoże… Bo to nasz stryj.

3015

Koszula jej się rozwarła: zobaczyłem pierś dziecka, pełną sińców. Starsza mogła mieć lat trzynaście; utykała: gruźlicze zapalenie stawu biodrowego.

3016

Gdybym ujrzał w lustrze własną twarz, tobym się przeraził… One nie jego, ale mnie się bały.

3017

— Idź pan sobie — iiidź.

3018

Jeszcze się odwróciłem… Bił głową o podłogę. One w kucki przy nim.

3019

— Fela, trzymaj głowę.

3020

Wyszedłem.

3021

Na ulicy stanąłem pod murem…

3022

Stróż nocny się zbliża. Stoi przede mną.

3023

— Idź do domu — mówi.

3024

A ja mu cicho odpowiadam:

3025

— Odejdź, bo ciebie pokąsam. Odejdź, bo ciebie pokąsam.

3026

— Bo cię zaaresztuję.

3027

— …Bo pokąsam… bo posąkam… bo pokamsą… bo sąpokam… bo pokąsąsam… bo po…są…ką…są…sam…

Przypisy

[1]

Palmirski, Władysław (1861–1940) — warszawski lekarz bakteriolog, zajmował się między innymi szczepieniami przeciw wściekliźnie. [przypis edytorski]

[2]

Młoda Polska — tu w znaczeniu: krakowska bohema artystyczna, cyganeria krakowska. [przypis edytorski]

[3]

bronchitis (z gr.) — bronchit, zapalenie oskrzeli. [przypis edytorski]

[4]

pneumonia (z łac. ) — zapalenie płuc. [przypis edytorski]

[5]

tyfus — choroba zakaźna znana pod kilkoma postaciami: brzuszny, plamisty, powrotny. [przypis edytorski]

[6]

La bonne papa (z fr. le bon papa: dobry tata) — dobra tata. [przypis edytorski]

[7]

hajduk — służący. [przypis edytorski]

[8]

bajronizm — prąd literacki i obyczajowy XIX w. ukształtowany na kanwie twórczości i legendy biograficznej ang. poety George'a Byrona (1788–1824), charakteryzujący się buntem przeciwko panującemu porządkowi społecznemu. Określenie zmodernizowany bajronizm odnosi się raczej do bezproduktywnej mody na naśladowanie bohaterów Byrona. [przypis edytorski]

[9]

„Tygodnik”, właśc. „Tygodnik Ilustrowany” — pismo wychodzące w Warszawie w latach 1859–1939. [przypis edytorski]

[10]

fiksatuarować — smarować włosy fiksatuarem, czyli pomadą. [przypis edytorski]

[11]

vanitas vanitatum (łac.) — marność nad marnościami (Koh 1,2). [przypis edytorski]

[12]

excelsior (łac.) — wyższy. Tu: krój czcionki, ale również hasło postępu. [przypis edytorski]

[13]

ad astra (łac.) — do gwiazd. [przypis edytorski]

[14]

Tadeusz, właśc. Pan Tadeusz — epopeja Adama Mickiewicza. [przypis edytorski]

[15]

Wojna, właśc. Padół łez (Wojna) — cykl 11 obrazów Artura Grottgera (1837–1867). [przypis edytorski]

[16]

Rok Polski, właśc. Rok polski w życiu, tradycji i pieśni — zbiór materiałów literackich i etnograficznych autorstwa folklorysty Zygmunta Glogera (1845–1910). [przypis edytorski]

[17]

Piał kogucik kukuryku — początek wierszyka dla dzieci autorstwa Stanisława Jachowicza (1796–1857). „Piał kogucik: kukuryku!/ Wstawaj rano, mój chłopczyku./ A chłopczyk się ze snu budzi,/ Patrzy…. dużo chodzi ludzi;/ Więc się szybko zrywa z łóżka,/ By nie uszedł za leniuszka;/ I rzekł: za twe kukuryku/ Dziękuję ci koguciku”. [przypis edytorski]

[18]

Powrót taty — ballada Adama Mickiewicza z tomu Ballady i romanse. [przypis edytorski]

[19]

sachar (ros.) — cukier, lody sprzedawane na ulicy. [przypis edytorski]

[20]

chleb świętojański — karob, szarańczyn strąkowy, strąki wiecznie zielonego drzewa uprawianego w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

[21]

marka (daw.) — znaczek pocztowy. [przypis edytorski]

[22]

Rinaldini, Rinaldo — bohater popularnych opowiadań dla młodzieży. Pierwowzór postaci został stworzony przez niem. pisarza Christiana Augusta Vulpiusa (1762–1827). [przypis edytorski]

[23]

palant — gra, w której uczestnicy podzieleni na dwie drużyny podbijają kijem małą piłkę gumową (wódz był nazywany „matką”, a szeregowi gracze „młodszymi bachorami”). [przypis edytorski]

[24]

welocyped — rower z przednim kołem dużym, a małym tylnym. [przypis edytorski]

[25]

bąk a. cyga, fryga — wydrążona kula na pręciku, wokół którego okręcony był sznurek. Bąka wprawiało się w nagły ruch, odciągając sznurek. Zabawa polegała na tym, żeby nie dopuścić do zatrzymania bączka, podtrzymując ruch biczykiem lub kijkiem. [przypis edytorski]

[26]

róża od Torunia — zabawa w kółku, osoba w środku była różą, w odpowiednim momencie piosenki dzieci zaczynały tańczyć, a róża wybierała kolejną osobę do kółka. [przypis edytorski]

[27]

poszła panna po ziele — popularna piosenka ludowa, do której dzieci tańczą w parach. [przypis edytorski]

[28]

was? (niem.) — co? [przypis edytorski]

[29]

funt — dawna jednostka wagi. [przypis edytorski]

[30]

szubienica — zabawa w krzyżyk i kółko, przegrywający rysuje kawałek szubienicy, przegrywa ten, kto pierwszy wyrysuje szubienicę w całości. [przypis edytorski]

[31]

cetno i licho — zabawa polegająca na zgadywaniu, czy przedmioty schowane w dłoni są w liczbie parzystej (cetno) czy nieparzystej (licho). [przypis edytorski]

[32]

panopticum (łac.) — gabinet osobliwości. [przypis edytorski]

[33]

Andersen, Hans Christian (1805–1875) — duński poeta i pisarz, autor słynnych baśni. [przypis edytorski]

[34]

suszka — przedmiot do osuszania papieru z atramentu. [przypis edytorski]

[35]

hic, haec, hoc (łac.) — ten, ta, to. [przypis edytorski]

[36]

is, ea, id (łac.) — który, która, które. [przypis edytorski]

[37]

fero, tuli, latum, ferre (łac.) — nieść, formy podstawowe czasownika. [przypis edytorski]

[38]

korek (gw.) — korepetytor. [przypis edytorski]

[39]

Kuba Rozpruwacz — pseudonim nadany zabójcy londyńskich prostytutek, jego tożsamość nie została ustalona. [przypis edytorski]

[40]

laubzega — przyrząd do cięcia, wyrzynarka. [przypis edytorski]

[41]

funda — fundowanie. [przypis edytorski]

[42]

makagiga — ciastko z miodu maku i migdałów. [przypis edytorski]

[43]

Kraszewski, Józef Ignacy (1812–1887) — polski pisarz, publicysta, historyk i działacz społeczny. [przypis edytorski]

[44]

viribus unitis (łac.) — jak jeden mąż. [przypis edytorski]

[45]

perpetuum mobile (łac.) — mechanizm, który raz uruchomiony, działałby zawsze. [przypis edytorski]

[46]

Belmont, Leo, właśc. Leopold Blumental (1865–1941) — polski pisarz, eseista i tłumacz. Autor powieści W wieku nerwowym (1888) kreującej postać dekadenta. [przypis edytorski]

[47]

Jeske-Choiński, Teodor (1854–1920) — powieściopisarz, krytyk literacki i teatralny. Stłumione iskry: opowieść z 1886 to historia rodziny mieszanej, prusko-polskiej, w której dochodzi do konfliktów na tle narodowościowym. [przypis edytorski]

[48]

Podróż naokoło Księżyca — powieść pt.: Autour de la Lune Juliusza Verne'a (1828–1905), fr. pisarza uważanego za jednego z prekursorów fantastyki naukowej. Po polsku ukazała się pod takim tytułem w 1870 r. [przypis edytorski]

[49]

Ruszczyc, Ferdynand (1870–1936) — polski malarz, rysownik i ilustrator, reprezentant symbolizmu. Do jego najsłynniejszych dzieł należy obraz pt.: Ziemia z 1898 r. przedstawiający chłopa orzącego pole. [przypis edytorski]

[50]

Dygasiński, Adolf (1839–1902) — powieściopisarz i pedagog, a także prywatny nauczyciel. Przedstawiciel naturalizmu polskiego. Autor m.in. noweli Psia dola. [przypis edytorski]

[51]

cyrkuł — posterunek policji w zaborze rosyjskim. [przypis edytorski]

[52]

filister — człowiek bez wyższych potrzeb, ograniczony, mieszczuch. [przypis edytorski]

[53]

Nieszczęsny, kto częściami do mogiły wrastał — słowa Starca z Widowiska, cz. I Dziadów Adama Mickiewicza. [przypis edytorski]

[54]

Szczepanowski, Stanisław (1846–1900) — przemysłowiec, innowator (branża naftowa), działacz społeczny i publicysta. Usiadł na ławie oskarżonych, gdy Galicyjska Kasa Oszczędnościowa, finansująca jego działalność, ogłosiła upadłość. [przypis edytorski]

[55]

fonograf — przyrząd odtwarzający głos, poprzednik gramofonu. [przypis edytorski]

[56]

Rozbicki, Soter Antoni (1823–1876) — polski humorysta i facecjonista, do którego przylgnęła łatka grafomana. [przypis edytorski]

[57]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — autor młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, katastrofista. [przypis edytorski]

[58]

Laskowski, Kazimierz, ps. El (1861–1913) — autor wierszy, żartów scenicznych, piosenek. [przypis edytorski]

[59]

Gawalewicz, Marian (1852–1910) — twórca powieści obyczajowych, dramatopisarz, współwydawca i redaktor popularnych pism: „Tygodnika ilustrowanego”, „Kłosów”, „Kuriera Warszawskiego”. [przypis edytorski]

[60]

Żeromski, Stefan (1864–1925) — prozaik, dramaturg, publicysta. Współtwórca i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, w 1924 założył oddział polskiego Pen Clubu. Główna tematyka jego pisarstwa to krzywda społeczna, zacofanie cywilizacyjne warstwy chłopskiej, etyczny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp, więź z tradycją walki narodowowyzwoleńczej, tematy historyczne związane z powstaniami, walka z rusyfikacją. Stworzył swoisty dla swego pisarstwa wzór bohatera, samotnego inteligenta-społecznika, który podejmuje zmaganie o dobro ogółu, a odrzuca przy tym szczęście prywatne. Napisał m.in.: Popioły, Przedwiośnie, Rozdziobią nas kruki, wrony, Syzyfowe prace, Ludzi bezdomnych. [przypis edytorski]

[61]

Tołstoj, Lew (1828–1910) — rosyjski prozaik, dramaturg, myśliciel, krytyk literacki, publicysta. Jego dzieła wywarły duży wpływ na literaturę światową i rozwój myśli moralnej na początku XX wieku. Jeden z najwybitniejszych realistów, łączył wnikliwą obserwację z własnymi poglądami na rzeczywistość. Dzieła: Wojna i pokój, Anna Karenina. [przypis edytorski]

[62]

Rodziewiczówna, Maria (1864–1944) — pisarka pisząca zwłaszcza o życiu poleskiego ziemiaństwa, prowadziła aktywną działalność społeczną. Dzieła: Straszny dziadunio, Dewajtis, Lato leśnych ludzi. [przypis edytorski]

[63]

Bałucki, Michał (1837–1901) — autor powieści tendencyjnych i komedii przedstawiających życie mieszczaństwa w Galicji. [przypis edytorski]

[64]

Świętochowski, Aleksander (1849–1938) — publicysta, literat, filozof, historyk, działacz społeczny doby pozytywizmu. Założyciel tygodnika „Prawda”, prowadził działalność społeczno-oświatową. [przypis edytorski]

[65]

Przybyszewski, Stanisław (1868–1927) — pisarz, dramaturg, poeta, twórca manifestu Młodej Polski (Confiteor), jeden z pierwszych ekspresjonistów w literaturze europejskiej, skandalista, członek cyganerii krakowskiej, redaktor krakowskiego „Życia”, artystyczny przywódca Młodej Polski. Pisał m.in.: powieści (Dzieci szatana, Homo sapiens), dramaty (Śnieg, Matka), poematy prozą, eseje, wspomnienia. [przypis edytorski]

[66]

Nowaczyński, Adolf (1876–1944) — dramaturg, satyryk i publicysta słynący z ostrego pióra. [przypis edytorski]

[67]

Hoffmanowa z Tańskich, Klementyna (1798–1845) — pisarka, pedagożka, tłumaczka. Pisała dla dzieci i młodzieży, założycielka i redaktorka pisma „Rozrywka dla dzieci”. [przypis edytorski]

[68]

„Kolce” — tygodnik ilustrowany o charakterze satyrycznym wydawany w Warszawie od 1871 r. Z pismem współpracowali m.in.: Adam Asnyk, Bolesław Prus, Janusz Korczak. [przypis edytorski]

[69]

„Rola” — warszawski tygodnik społeczno-ekonomiczny wydawany w latach 1883–1912. Publikował treści zachowawcze, a także antysemickie. [przypis edytorski]

[70]

przepalanka — wódka z dodatkiem karmelu. [przypis edytorski]

[71]

Saksy — Ogród Saski. [przypis edytorski]

[72]

Longinus Podbipięta — bohater Trylogii Henryka Sienkiewicza przestrzegający kodeksu rycerskiego. [przypis edytorski]

[73]

farmak — student farmacji. [przypis edytorski]

[74]

gulden — złota lub srebrna moneta. [przypis edytorski]

[75]

Jewtuszewski, Wasilij Adrianowicz (1836–1888) — ros. pedagog i metodyk, autor zbiorów zadań matematycznych. [przypis edytorski]

[76]

Wiereszczagin, Iraklij Pietrowicz (1846–1888) — ros. nauczyciel matematyki, autor podręczników do trygonometrii. [przypis edytorski]

[77]

Wisnowska, Maria (1861–1890) — polska aktorka teatralna, zastrzelona w Warszawie przez kochanka, oficera gwardii carskiej. Na kanwie tej historii powstało wiele utworów literackich. [przypis edytorski]

[78]

wieleli (ros. велели) — zamówili. [przypis edytorski]

[79]

jat' (ros. Jać, Ѣ, ѣ) — litera starej cyrylicy, zlała się całkowicie z e. Jej obecność w ortografii XX w. wynikała z wpływu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, który był językiem liturgicznym. [przypis edytorski]

[80]

kondycja — posada nauczyciela domowego najczęściej związana z wyjazdem na wieś. [przypis edytorski]

[81]

„Kłosy” — tygodnik ilustrowany poświęcony sztuce i nauce. Wychodził w Warszawie w latach (1860–1890). [przypis edytorski]

[82]

respective (łac.) — względnie. [przypis edytorski]

[83]

tabetyk — człowiek cierpiący na uwiąd rdzenia kręgowego w wyniku zakażenia kiłą, które prowadzi również do zaburzeń psychicznych. [przypis edytorski]

[84]

Ibsen, Henryk (1828–1906) — dramaturg norweski. Początkowo tworzył utwory oparte na motywach historycznych, legendach i sagach skandynawskich, później podjął tematykę społeczno-obyczajową w duchu realizmu i naturalizmu oraz symbolizmu. Dzieła: Grób Hunów, Nora czyli dom lalki, Dzika kaczka, Kobieta morska. [przypis edytorski]

[85]

szubka, szuba — długie wierzchnie okrycie, często podszyte futrem. [przypis edytorski]

[86]

szynel — płaszcz o charakterystycznym kroju noszony w XIX w. i na początku XX przez ros. żołnierzy, urzędników i uczniów. [przypis edytorski]

[87]

galówka — impreza galowa, uroczysta. [przypis edytorski]

[88]

„Ziarno” — warszawskie pismo codzienne, wychodziło od 1897 r., w 1900 r. zamieniło się w tygodnik. [przypis edytorski]

[89]

trochanter major, minor (łac., med.) — terminy anatomiczne: krętarz większy i mniejszy, części kości udowej. [przypis edytorski]

[90]

fossa trochanterica (łac., med.) — termin anatomiczny: dół krętarzowy. [przypis edytorski]

[91]

crista intertrochanterica (łac., med.) — termin anatomiczny: grzebień międzykrętarzowy. [przypis edytorski]

[92]

Messieurs et mesdames! (fr.) — panowie i panie. [przypis edytorski]

[93]

Dziewica Orleańska, przydomek Joanny d'Arc (1412–1431) — fr. bohaterka narodowa, katolicka święta, twierdziła, że prowadzi Francuzów do zwycięstwa natchniona przez Boga, spalona na stosie w wieku 19 lat. [przypis edytorski]

[94]

noch a szampiter (z niem. noch: jeszcze) — jeszcze szampana. [przypis edytorski]

[95]

myt a Salcze Apfelgold (z jid.) — z Salcią Apfelgold. [przypis edytorski]

[96]

„Bocian” — krakowskie pismo humorystyczne wydawane w latach 1896–1900. [przypis edytorski]

[97]

„Kronika Rodzinna” — popularne pismo katolickie, od 1901 z podtytułem „Tygodnik religijno-społeczny, ilustrowany, dla rodzin katolickich”. [przypis edytorski]

[98]

Gdyby nie dziatek pacierze… — cytat z ballady A. Mickiewicza Powrót taty. [przypis edytorski]

[99]

„Petit Parisien” — paryski dziennik społeczno-literacki ukazujący się od 1875 r. [przypis edytorski]

[100]

„Lecture pour tous” — fr. magazyn ilustrowany, w którym publikowano powieści. Ukazywał się w latach 1898–1939. [przypis edytorski]

[101]

traktiernia (z wł. trattoria) — jadłodajnia. [przypis edytorski]

[102]

munsztuk (z niem. Mundstück) — ustnik. [przypis edytorski]

[103]

nervu rerum, właśc. nervus rerum (łac.) — moc sprawcza, żartobliwe określenie pieniędzy. [przypis edytorski]

[104]

Barcewicz, Stanisław (1858–1929) — wirtuoz skrzypiec, pierwszy skrzypek w operze warszawskiej, profesor w Instytucie Muzycznym. [przypis edytorski]

[105]

Michałowski, Aleksander (1851–1938) — prowadził w konserwatorium muzycznym klasę wyższą fortepianu. [przypis edytorski]

[106]

Noskowski, Zygmunt (1846–1909) — kompozytor, dyrygent, nauczyciel muzyki i śpiewu, skrzypek. [przypis edytorski]

[107]

Kośmiński, Paweł (1860–1896) — komediopisarz, poeta, aktor. Sekretarz redakcji „Kolców”. [przypis edytorski]

[108]

Żyd wieczny tułacz — tytuł powieści sensacyjnej Eugène Sue (1804–1857), której akcja dzieje się w latach 30. XIX w. [przypis edytorski]

[109]

Monte Christo — bohater powieści historycznej Aleksandra Dumasa (1802–1870) Hrabia Monte Christo. [przypis edytorski]

[110]

Bristol — hotel przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, wybudowany w 1901 r. [przypis edytorski]

[111]

fater (gw. warsz.) — ojciec; kelner. [przypis edytorski]

[112]

biała — herbata na pół ze spirytusem. [przypis autorski]

[113]

góral — obcy. [przypis autorski]

[114]

git (gw.) — dobrze. [przypis edytorski]

[115]

wymanić, manić (gw.) — wyłudzić, bałamucić. [przypis edytorski]

[116]

sztyl (z niem. still) — cicho bądź! [przypis edytorski]

[117]

Morlok — z powieści George'a Wellsa (1866–1946) Wehikuł czasu. Morlokami nazywano tę część ludzkości, która zamieszkała pod ziemią i ciężko pracowała, żywiąc się ciałami. Przeciwstawiona była Elojom, beztroskim mieszkańcom powierzchni. [przypis edytorski]

[118]

Morlokowie — czytaj: Wells, Podróż w czasie [Podróż w czasie. Opowieść fantastyczna. Z angielskiego przełożył Feliks Wermiński, Warszawa 1899. Ob. tłum. jako: Wehikuł czasu; red. WL]. [przypis autorski]

[119]

tinglowa kultura (od tingel-tangel: podrzędna kawiarnia, restauracja) — płytka, trywialna. [przypis edytorski]

[120]

malstrom, właśc. Malström — silny prąd u wybrzeży Norwegii. [przypis edytorski]

[121]

kontraczne — procent od zawartego kontraktu. [przypis edytorski]

[122]

adresnyj stoł (ros.) — punkt informacji o adresach. [przypis edytorski]

[123]

dycht (gw., z niem. dicht) — zupełnie, całkowicie. [przypis edytorski]

[124]

kwaśnik — producent napojów. [przypis edytorski]

[125]

gilza (ros.) — złożone w rulonik bibułki papierosowe. [przypis edytorski]

[126]

szaflik (z niem. Schaffel) — wiaderko, okrągłe naczynie. [przypis edytorski]

[127]

Suligowski, Adolf (1849–1932) — prawnik, autor odczytów dla Ratusza, wygłoszonych w 1889 r., dotyczących kwestii mieszkaniowych. [przypis edytorski]

[128]

vogue la galére! (fr.) — dosł.: niech płynie statek; w znaczeniu: niech się dzieje, co chce. [przypis edytorski]

[129]

szychta (gw. warsz.) — prostytutka pracująca pod szychtami, czyli składami opału na Powiślu. [przypis edytorski]

[130]

koszt portoryjny — opłata za posłańca. [przypis edytorski]

[131]

Nędznicy — tytuł powieści Wiktora Hugo (1802–1885) obrazującej przekrój społeczeństwa fr. i poglądy autora na sprawiedliwość społeczną. [przypis edytorski]

[132]

We drzwiach cukierni ukazuje się pan w futrze z paczką ciastek na guziku. — dawniej ciastka pakowano w papier obwiązany cienkim sznurkiem, a w I poł. XX w. było przyjęte, że eleganccy panowie po wyjściu z cukierni nieśli takie paczki zawieszone na guziku płaszcza czy kamizelki. Pozwalało im to zachować wolne ręce: do eleganckiego stroju należała często laska lub parasol, a druga ręka była niezbędna do uchylania kapelusza przy powitaniu lub aby służyć oparciem damie przy wysiadaniu z pojazdu, otwierać przed nią drzwi itp. [przypis edytorski]

[133]

bon jour, monsieur (fr.) — dzień dobry panu. [przypis edytorski]

[134]

Êtes-vous content de votre vie, monsieur (fr.) — czy jest pan zadowolony ze swojego życia, panie… [przypis edytorski]

[135]

à qui portez-vous ces gâteaux, monsieur (fr.) — komu niesie pan te ciastka, panie. [przypis edytorski]

[136]

pour vos enfants peut-être, n'est-ce pas? (fr.) — może swoim dzieciom, prawda? [przypis edytorski]

[137]

vous avez des enfants, n'est-ce pas? (fr.) — przecież ma pan dzieci, prawda? [przypis edytorski]

[138]

vous avez des enfants, n'est-ce pas? (fr.) — ma pan dzieci, prawda? [przypis edytorski]

[139]

vous êtes un très bon père? (fr.) — pan jest dobrym ojcem? [przypis edytorski]

[140]

avez-vous beaucoup d'enfantis, monsieur (fr.) — pan ma dużo dzieci, panie… [przypis edytorski]

[141]

Non, pas beaucoup (fr.) — nie, niezbyt dużo. [przypis edytorski]

[142]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska). Autor najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu Powieść eksperymentalna. [przypis edytorski]

[143]

quels jolis noms (fr.) — jakie ładne imiona. [przypis edytorski]

[144]

votre (fr.) — pański. [przypis edytorski]

[145]

Un petit garçon de six ans (fr.) — chłopczyk ma sześć lat. [przypis edytorski]

[146]

n'est-ce pas? (fr.) — prawda? [przypis edytorski]

[147]

Mais attendez donc un peu (fr.) — proszę zaczekać chwilę… [przypis edytorski]

[148]

monsieur le bon père — panie dobry ojcze. [przypis edytorski]

[149]

mais mille pardons (fr.) — stokrotnie przepraszam. [przypis edytorski]

[150]

n peu énervé (fr.) — trochę zdenerwowany. [przypis edytorski]

[151]

on m'a appris (fr.) — nauczono mnie. [przypis edytorski]

[152]

parler français (fr.) — mówić po francusku. [przypis edytorski]

[153]

de longs cheveux blonds (fr.) — długie blond włosy. [przypis edytorski]

[154]

l'hirondelle (fr.) — jaskółka. [przypis edytorski]

[155]

„h” muette (fr.) — „h” nieme. [przypis edytorski]

[156]

„h” aspirée (fr.) — „h” przydechowe. [przypis edytorski]

[157]

un gentilhomme (fr.) — dżentelmen. [przypis edytorski]

[158]

enfin… (fr.) — wreszcie. [przypis edytorski]

[159]

bon (fr.) — dobrze. [przypis edytorski]

[160]

alors (fr.) — a więc. [przypis edytorski]

[161]

Il faut, qu'il aille au collège (fr.) — powinien iść do szkoły. [przypis edytorski]

[162]

des bourreaux (fr.) — kaci. [przypis edytorski]

[163]

féroces (fr.) — okrutnicy. [przypis edytorski]

[164]

quel dommage (fr.) — jaka szkoda. [przypis edytorski]

[165]

mais après (fr.) — ale później. [przypis edytorski]

[166]

onze, douze, treize (fr.) — jedenaście, dwanaście, trzynaście. [przypis edytorski]

[167]

dans quelques annees (fr.) — za parę lat. [przypis edytorski]

[168]

Mais réflechissez un peu (fr.) — niech pan o tym pomyśli. [przypis edytorski]

[169]

pas maintenant (fr.) — nie teraz. [przypis edytorski]

[170]

aprês (fr.) — później. [przypis edytorski]

[171]

a Varsovie il y a (fr.) — w Warszawie jest. [przypis edytorski]

[172]

vous comprenez? (fr.) — rozumie pan? [przypis edytorski]

[173]

progrès (fr.) — postęp. [przypis edytorski]

[174]

et après tout (fr.) — a oprócz tego. [przypis edytorski]

[175]

vous avez lu? (fr.) — czytał pan? [przypis edytorski]

[176]

on a écrit (fr.) — pisali o tym. [przypis edytorski]

[177]

et après tout cela (fr.) — a oprócz tego wszystkiego. [przypis edytorski]

[178]

e n'est pas encore tout (fr.) — i jeszcze nie wszystko. [przypis edytorski]

[179]

safizm — miłość lesbijska, od imienia greckiej poetki Safony. [przypis edytorski]

[180]

ce n'est pas encore fini (fr.) — jeszcze nie koniec. [przypis edytorski]

[181]

trybadia, właśc. trybada — miłosny zwiazek kobiet. [przypis edytorski]

[182]

prenez, messieurs, s'il vous plait (fr.) — chwytajcie, panowie, proszę bardzo. [przypis edytorski]

[183]

prenez, messieurs les litteraires, c'est piquant! — salir, messieurs, salir (fr.) — chwytajcie, panowie literaci, to pociąga — brudu, panowie, brudu. [przypis edytorski]

[184]

on ne peut pas prévoir (fr.) — nie można przewidzieć. [przypis edytorski]

[185]

Kawecka, Wiktoria (1875–1929) — śpiewaczka operetkowa nazywana Słowikiem Warszawy. [przypis edytorski]

[186]

Bogorska, Helena (1875–1920) — śpiewaczka operetkowa. [przypis edytorski]

[187]

Cette nouvelle Kawecka ou Bogorska est une enfant encore… Elle est aussi âgée de trois ou ąuatre ans, mais elle existe déjà (fr.) — Taka nowa Kawecka albo Bogucka jest jeszcze dzieckiem… Ona też ma trzy albo cztery lata, ale już tu jest. [przypis edytorski]

[188]

elle demeure peut-être, rue (fr.) — mieszka może na ulicy. [przypis edytorski]

[189]

qui le sait? (fr.) — kto wie? [przypis edytorski]

[190]

et votre (fr.) — a pański. [przypis edytorski]

[191]

il sera gâté (fr.) — zepsuje się, będzie zepsuty. [przypis edytorski]

[192]

encore pis (fr.) — jeszcze gorzej. [przypis edytorski]

[193]

qui le sait? tout est possible. (fr.) — kto wie? Wszystko jest możliwe. [przypis edytorski]

[194]

un vénérien lui dira sans doute (fr.) — wenerolog powiedział mu zapewne. [przypis edytorski]

[195]

Heitzman, Carl (1836–1896) — twórca licznie wznawianego atlasu anatomicznego. [przypis edytorski]

[196]

Przewoski, Edward (1849–1925) — profesor anatomii na Uniwersytecie Warszawskim, patolog. [przypis edytorski]

[197]

Battistini, Mattia (1856–1928) — włoski śpiewak operowy, baryton. [przypis edytorski]

[198]

conspuez (fr.) — plujcie. [przypis edytorski]

[199]

eh bien! Votre fils (fr.) — więc tak, pański syn. [przypis edytorski]

[200]

une blennorrhagie (fr.) — popr.: une blennorragie, rzeżączka. [przypis edytorski]

[201]

une blennorrhagie, c'est absolument vrai (fr.) — rzeżączkę, to rzecz pewna. [przypis edytorski]

[202]

Quand votre fils aura l'âge de 20 ans, vous lui direz vous même: „mon fils, il faut que tu sois un cochon” (fr.) — Kiedy pana syn będzie miał 20 lat, sam mu pan powie: „synu, trzeba być świnią”. [przypis edytorski]

[203]

les idées, les sentiments, les cochonneries, tout… (fr.) — myśli, uczucia, świństwa, wszystko. [przypis edytorski]

[204]

de qui peut-il attrapper cette maladie (fr.) — u której on złapie tę chorobę. [przypis edytorski]

[205]

Le sais-je? (fr.) — czy ja wiem? [przypis edytorski]

[206]

Vous comprenez donc que je ne puis le savoir, je ne suis pas un prophète. (fr.) — Sam pan rozumie, nie mogę tego wiedzieć, nie jestem prorokiem. [przypis edytorski]

[207]

Mais tout est possible (fr.) — wszystko możliwe. [przypis edytorski]

[208]

Vous pensez, monsieur, que j'ai fini? Pas encore… Vous avez encore une fillette (fr.) — Myśli pan, że ja skończyłem? Jeszcze nie… Ma pan jeszcze córeczkę. [przypis edytorski]

[209]

il faut le défendre (fr.) — nie trzeba na to pozwalać. [przypis edytorski]

[210]

bien élevès (fr.) — dobrze wychowane. [przypis edytorski]

[211]

il fant profiter du moment (fr.) — trzeba wykorzystać moment. [przypis edytorski]

[212]

un, deux, trois (fr.) — raz, dwa, trzy. [przypis edytorski]

[213]

ce n'est rien (fr.) — to nic. [przypis edytorski]

[214]

la mort (fr.) — śmierć. [przypis edytorski]

[215]

la foule (fr.) — tłum. [przypis edytorski]

[216]

Mansztejn, Siergiej Andrejewicz (1861–1934) — ros. filolog klasyczny. [przypis edytorski]

[217]

Szulc, Dominik (1797–1860) — autor podręcznika do gramatyki łacińskiej. [przypis edytorski]

[218]

mèdicine (fr.) — popr. mèdecine. [przypis edytorski]

[219]

Vous vous trompez, monsieur. Vous me prenez pour un voleur. J'étiudie la medicine… On m’a congédié — vous comprenez… J'ai de vieux parents… Ils ne savent rien… J'ai vraiment faim… Je n’ai encore rien mangé aujourd'hui. (fr.) — Pan się myli. Bierze mnie za złodzieja. Studiuję medycynę… Zostałem wydalony, pan rozumie. Mam starych rodziców. Oni o niczym nie wiedzą. Naprawdę jestem głodny. Niczego jeszcze dzisiaj nie jadłem. [przypis edytorski]

[220]

zatrzasłam — popr.: zatrzasnęłam [przypis edytorski]

[221]

garkuchnia — jadłodajnia. [przypis edytorski]

[222]

oficyna — budynek dobudowany z tyłu lub z boku kamienicy. [przypis edytorski]

[223]

kościarz (daw.) — człowiek zbierający kości, handlujący kośćmi. [przypis edytorski]

[224]

kuplet — krótki utwór satyryczny z wyrazistą puentą, mówiący o aktualnych wydarzeniach. [przypis edytorski]

[225]

in toto (łac.) — w całości. [przypis edytorski]

[226]

Jaskółka z „Wieczorów Rodzinnych” — pseudonim Zofii Bukowieckiej (1844–1920), nauczycielki i autorki książek dla dzieci. W latach 1903–1912 prowadziła rubrykę Skrzynka do listów. [przypis edytorski]

[227]

cheder — szkoła żydowska. [przypis edytorski]

[228]

zabojać (gw.) — przestraszyć. [przypis edytorski]

[229]

Amiel, Henri Frédéric (1811–1881) — szwajcarski filozof piszący po francusku. Autor introspekcyjnego dziennika (Journal intime) przetłumaczonego na polski w 1901 r. (tłum. Aleksandra Kordzikowska) jako Z pamiętnika. [przypis edytorski]

[230]

naflażyć (daw.) — napadać: o deszczu ze śniegiem. [przypis edytorski]

[231]

Tomek Bityś — byłem z Kossowskim na targu świńskim na Pradze. Z Tomkiem poznał mnie on w traktierni przy targu. [przypis autorski]

[232]

zafantować — dać w zastaw. [przypis edytorski]

[233]

snadź (daw.) — widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[234]

ansa — uraza. [przypis edytorski]

[235]

dokazać (ros. dokazat') — udowodnić. [przypis edytorski]

[236]

katorga — ciężkie roboty, kara stosowana w carskiej Rosji, zsyłka na Syberię. [przypis edytorski]

[237]

mularz (daw.) — murarz. [przypis edytorski]

[238]

szyfkarta — bilet okrętowy. [przypis edytorski]

[239]

lubit (ros.) — kochać, lubić. [przypis edytorski]

[240]

lublu atca (ros.) — kocham ojca. [przypis edytorski]

[241]

lublu prianik (ros.) — lubię piernik. [przypis edytorski]

[242]

lubopytstwo (ros. любопытство) — ciekawość. [przypis edytorski]

[243]

luboznatielnost' (ros. любознательность) — dociekliwość. [przypis edytorski]

[244]

adie (z fr. adieu) — do widzenia, żegnaj. [przypis edytorski]

[245]

circenses (łac.) — igrzyska, walki gladiatorów. [przypis edytorski]

[246]

Vitium cordis, insufficientia mitralis (łac.) — wada serca, niedomykalność zastawki mitralnej. [przypis edytorski]

[247]

anamneza — wywiad lekarski. [przypis edytorski]

[248]

digitalis (łac.) — naparstnica lekarska. [przypis edytorski]

[249]

sparteni, właśc. sparteini (łac.) — sparteina, substancja roślinna stosowana przy chorobach serca. [przypis edytorski]

[250]

res sacra aegrotus (łac.) — chory rzeczą świętą. [przypis edytorski]

[251]

rymarz — rzemieślnik wytwarzający uprząż i akcesoria jeździeckie. [przypis edytorski]

[252]

obiedził — zrujnował. [przypis edytorski]

[253]

Kordecki — powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812–1887). [przypis edytorski]

[254]

korzec — dawna miara objętości ciał sypkich. [przypis edytorski]

[255]

Krywult, Aleksander (1845–1903) — polski mecenas sztuki, organizował wystawy i był właścicielem galerii, w tym Salonu Sztuk Pięknych. [przypis edytorski]

[256]

litografia — powielanie rysunku wyrytego na płycie kamiennej. [przypis edytorski]

[257]

sterać — zamęczyć. [przypis edytorski]

[258]

ojcowite — o dziecku: mające rodziców, będące spadkobiercą swoich rodziców. [przypis edytorski]

[259]

łapacz (gw.) — policjant. [przypis edytorski]

[260]

świarczył (gw. warsz.) — świadczył. [przypis edytorski]

[261]

właść — władza. [przypis edytorski]

[262]

stranno (ros.) — dziwnie. [przypis edytorski]

[263]

chaim-siulim! (gw. warsz., z jid.) — zdrowie, pokój, toast za zdrowie biesiadników. [przypis edytorski]

[264]

breweriować — zakłócać spokój. [przypis edytorski]

[265]

wsio popołam (ros.) — wszystko po połowie. [przypis edytorski]

[266]

znamię (z ros. znamja) — sztandar. [przypis edytorski]

[267]

łowko, moł, tańcujesz, mołodiec (z ros.) — zręcznie, mówi, tańcujesz, zuchu. [przypis edytorski]

[268]

Dziad — dom wychowawczy przy Szpitalu Dzieciątka Jezus. [przypis autorski]

[269]

Postał, podumał i poszedł — do szynku — wiersz Marii Konopnickiej (1842–1910) Sobotni wieczór z cyklu Obrazki. [przypis edytorski]

[270]

bez sprosu (ros. biez sprosa) — bez pozwolenia. [przypis edytorski]

[271]

postawić (z ros. postawit) — dostarczyć. [przypis edytorski]

[272]

skopycić — włoży na kopyto, drewniany przyrząd, na którym szewc robi buty. [przypis edytorski]

[273]

chojak — sosna, świerk. [przypis edytorski]

[274]

sążeń — dawna miara długości, ok. 190 cm. [przypis edytorski]

[275]

Oderint — in saecula saeculorum oderint (łac.) — Niech nienawidzą, na wieki wieków niech nienawidzą. [przypis edytorski]

[276]

bryndza (gw. warsz.) — bieda. [przypis edytorski]

[277]

serek — stypa. [przypis edytorski]

[278]

się narwie (gw. warsz.) — natnie się, doczeka. [przypis edytorski]

[279]

galante (gw. warsz.) — idealnie, dobrze. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Na Wolnych Lekturach jest ponad 6,5 tys. ebooków. Wszystkie dostępne za darmo. Pomóż nam utrzymać i rozwijać ten zbiór! Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!

KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Warto wspierać czytanie w każdej formie, możliwie dostępne dla wszystkich. I takich książek, po które warto sięgnąć

Sylwia Chutnik

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Zapisz się na newsletter, a nie przegapisz naszych publikacji. Zawsze możesz zrezygnować. Kliknij i podaj adres email

Nie bądź wuj ponury, wspieraj Wolne Lektury!

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.

Regularnie dodajemy nowe książki. By ich nie przegapić, subskrybuj nasz kanał.

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Chcesz pomóc bibliotece? Najlepszą metodą pomocy są niewielkie, ale stałe wpłaty. Kliknij i dorzuć się!

Czy wiesz, że żeby wciąż docierać do miejsc, w których nie wszyscy mają dostęp do biblioteki, potrzebujemy Twojego wsparcia? Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Urke Nachalnik Rozpruwacze

Spis treści

Janusz KorczakDziecko salonu

Pudel

Pierwszy dzień w gnieździe rodzinnym

I

II

III

IV

V

VI

Dusza moja ziewa

Bez nadziei

Dziecko salonu

Wróżba

Precz

Bez steru

Grzech marzyć

Pierwszy rozdział powieści

Juraś nie wiedział

Kondycja

Z życia

W gąszcz życia

Na Solcu

Noc

Wykolejony

Ich poezja

Dziwny świat

Łzy mówią

[* * *]

Tomek Bityś[231]

Przed świętami

Zośka

Nowak

Dziadek

O gramatyce

Dyplom

Nie-„milusińscy”

Ogniem i mieczem

Akt I

Zagłoba

Skrzetuski

Wołodyjowski

Skrzetuski

Wołodyjowski

Skrzetuski

Akt III

Król

Radz.

Dworzanin

Król

Skrz.

Król

Skrz.

Lubomirski

Skrz.

Król

Radz.

Król:

Akt IV

Ono…

Bal

Na skrawkach

Wicher

…Bo pokąsam

Przypisy

15 zł

35 zł

55 zł

200 zł

500 zł

20 zł /mies.

35 zł /mies.

55 zł /mies.

100 zł /mies.

Dane do przelewu tradycyjnego:

Fundacja Wolne Lektury

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

Tomek Bityś [231]