Spis treści
Poprawione błędy źródła: Pokojową (niespójność w uwadze na temat obsady) -> Pannę dworską; szalaju -> szaleju; się kryją i przyczają -> się kryją i przyczajają; Erasinedes (w przyp.) -> Erasinides; w r.48 -> w r. 406; Nietsche (w przyp.) -> Nietzsche; Umwerthung aller Werthe (w przyp.) -> Umwertung aller Werte; Skamandry i Okopy -> Skamandry i okopy; wełniane szaty (chitony i sandały) -> wełniane szaty (chitony) i sandały;
Pisownia łączna/rozdzielna, np.: niema (brak) -> nie ma; przedewszystkiem -> przede wszystkim; nietylko -> nie tylko; poprostu -> po prostu; nielada -> nie lada; odrazu -> od razu; poczem -> po czym; jakto? -> jak to?; gdzieżtam -> gdzież tam; ależbo -> ależ bo; z pod -> spod; z nad -> znad; w niebogłosy -> wniebogłosy; ktobądź -> kto bądź; któryby -> który by; tegoby -> tego by; jabym - > ja bym; czemżeś -> czym żeś; powiedzno -> powiedz no; nawskróś -> na wskroś
Pisownia wielką literą: misteria Eleuzyjskie -> misteria eleuzyjskie; Wielka Rewolucja francuska -> Wielka Rewolucja Francuska; bitwa Arginuska -> bitwa arginuska; myst, Myst -> myst;
Pisownia joty, np.: materyalne -> materialne; patryotyczny -> patriotyczny; kostyum -> kostium; gimnazyum -> gimnazjum; tragedya -> tragedia; tragedyi -> tragedii; poezya -> poezja; poezyi -> poezji; djabli - diabli; twojem - > twoim; tryjera -> triera; Stenobja -> Stenobia; Oresteji -> Orestei; Ksantjas -> Ksantias;
Końcówki fleksyjne Msc. i N. lp i lm: -em, -emi, np.: tem -> tym; czem -> czym; twem -> twym; twojem - > twoim; wszystkiem - wszystkim; rozmaitem -> rozmaitym; całemi -> całymi;
Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: blizko -> blisko; ślizka -> śliska; nizki -> niski; zwycięzko -> zwycięsko; zczerwieniał -> sczerwieniał; shańbione -> zhańbione; biedz - > biec; niśli - > niźli; z pod -> spod; z przed -> sprzed;
Inne: t. j. -> tj.; p. t. -> pt.; mię -> mnie; jednę -> jedną; eh! -> ech!; sprobójmy -> spróbujmy; tłómaczyć -> tłumaczyć; toboł -> tobół; klassyczny -> klasyczny; Parnass -> Parnas; peloponneska -> peloponeska; bannicyi -> banicji; alluzya -> aluzja; nawskróś -> na wskroś; antistrofa -> antystrofa; kołowrot -> kołowrót; myt -> mit; Oh! -> Och!; Aischylos, Ajschylos -> Ajschylos; Dyonyzos, Dyjonyzos, Dyjonizos -> Dionizos (oprócz zachowanych z uwagi na rytm); Dyjagoras -> Diagoras (oprócz zachowanych z uwagi na rytm); Fidjas -> Fidiasz; Teseus -> Tezeusz; Frynychos (w przyp.) -> Frynichos; pod Arginusai, Arginuzai (gr., w przyp.) -> pod Arginuzami; Aigospotamoi (gr., w przyp.) -> Ajgospotamoj; U obojga [mistrzów-tragików] -> U obydwu;
Dodano brakujące kropki kończące zdania. Uwspółcześniono interpunkcję.
W partii śpiewanej z chórem Żab niekonsekwentne wcięcia wersów źródła dostosowano do budowy strof.
Żabytłum. Edmund Cięglewicz
[Wstęp tłumacza]
1W styczniu r. 405 przed Chr. wystawiono podczas uroczystości Lenajskich po raz pierwszy Żaby Arystofanesa.
2Zachwyt po tym przedstawieniu był powszechny i tak niezwykły w Atenach, że publiczność domagała się powtórnej wystawy sztuki, którą odegrano prawdopodobnie już w marcu podczas wielkich świąt Dionizosa w tymże samym 405 r.; a był to wielu względów rok dla Ateńczyków pamiętny, coś jakby ostatni błysk zachodzącego słońca ich wielkości duchowej i politycznej.
3Wojna peloponeska srożyła się nad Helladą już blisko 30 lat; Ateny wiodły ją wśród ostatecznych wysiłków z rozmaitym szczęściem: moralne i materialne zasoby państwa wyczerpane, czuć początek końca…
4Wojnę zaczęło pokolenie junaków wyrosłe w czasach Peryklesa[1], Fidiasza[2] i Ajschylosa[3]: dżuma i krwawe na morzach i lądach pobojowiska wyłuszczyły już i starły hufce dawnych chrobrych[4] wojów i zawodników.
5Chłop attycki, ten mężny hoplita z krwi i kości — jak powiada Droysen — wybity prawie do szczętu; niedobitki stłoczone wśród murów Aten, bo hardy Lakon[5] zajął właśnie Dekeleję[6] i rozpuścił zagony po żyznej równinie.
6Młode pokolenie — pod wpływem wszechmożnej ochlokracji[7] i ustawicznej wojny — zdziczałe; rośnie rozpusta, hazard, obojętność na zysk lub stratę, cyniczna pogarda śmierci i zużycie przedwczesne.
7W sofistyce wstają kierunki niezdrowe i podejrzani mistrze, niemający nic wspólnego z Sokratesem, którego Arystofanes niesłusznie szarpie[8], policzywszy go między żywioły rozkładowe. Hasłem nauki jest materializm płytki i niewiara. Młodzież zaniedbuje zapaśnictwo; kult gimnastyki, śpiewu, muzyki i poezji zaczyna upadać wobec niepewnego jutra oraz rozluźnienia zasad etyczno-estetycznych.
8Po zwycięstwach Peryklesa i Kleona[9] zawarto wprawdzie chlubny pokój, ale trwał niedługo, gdyż żywiołowa siła Ateńczyków pragnęła upokorzyć i zgnieść Spartę. Na czele wyprawy na Sycylię stanął Alkibiades[10], wiodąc potężną flotę. Wtem wytaczają mu oligarchowie proces o zdradę tajemnic misterii eleuzyjskich i uzyskują nań wyrok banicji. Następuje klęska po klęsce, wojsko i wodzowie dostają się do niewoli. Marnieją tysiące dzielnych obywateli, między nimi mężny Lamachos, nieustraszony Demostenes i sędziwy lew, Nikias[11]. Z trudem powstrzymują Ateńczycy odwet Spartan, którzy wkroczyli już do Attyki; sprzymierzeńcy odpadają jak liście od zamierającego pnia. Wygnany Alkibiades wraca, usuwa oligarchów, odnosi zwycięstwa i korzyści, aliści nikczemna zazdrość i zawiść gotują mu powtórny upadek w chwili, gdy on jeden mógł ojczyznę uratować.
9Lud wybiera w miejsce jego dziesięciu wodzów, ludzi po większej części niewątpliwie dzielnych i zacnych; zapał patriotyczny dosięga szczytu. Wytężono wszystkie siły, zbudowano 140 okrętów, uzbrojono nawet niewolników i z tą nową eskadrą wyprawiono wodzów pod Arginuzy, gdzie stare bojowce ateńskie blokowały flotę spartańską. Bitwę uwieńczyło świetne zwycięstwo Ateńczyków (406 przed Chr.).
10Ale burza morska nie dozwoliła wyłowić z rozbitych naw[12] rannych i trupów; o to zaniedbanie obowiązków religijnych i humanitarnych oskarżono wodzów, a ci, którzy mieli odwagę powrócić, popadli w ręce kata.
11Ludek ateński żałuje już na drugi dzień szalonego postępku, ale żal umarłych nie wskrzesza. Oligarchom, którzy wszczęli ten nikczemny proces, uchodzi sztuczka bezkarnie, uchodzi przede wszystkim Teramenesowi, głównemu wichrzycielowi, który w rok potem zgubi ostatecznie Ateny, gdyż to on i Adejmantos, nowy dowódca floty ateńskiej, wypoczywającej po zwycięstwie arginuskim w Hellesponcie, popełniają haniebną zdradę: ostatnia armada ateńska rozbita, 3.000 jeńców wymordowano, w ślad za tym otoczono Ateny od morza i lądu, Teramenes podejmuje się rokowań pokojowych, które rozmyślnie, w obozie Spartan gościnnie podejmowany, miesiącami przewleka tak długo, aż głód, choroby i ostateczna nędza zmuszają Ateńczyków do zdania się na łaskę i niełaskę wroga.
12Przy dźwięku fletów spartańskich i świście ich batogów, własnymi rękami kruszą Ateńczycy mury Pireja i Munichii[13], mury ukochanego ἄστυ[14], które tak niedawno a tak gonno[15] wypiętrzyli za radą Peryklesa. Sparta zaprowadza rządy „trzydziestki”. Między „tyranami” jest oczywiście zdrajca Teramenes.
13
Żaby wystawiono w cztery miesiące po zwycięstwie arginuskim.
14Już padły głowy nieszczęsnych wodzów, już Adejmantos objął dowództwo nad flotą, którą zdradzi za kilka miesięcy; w Atenach gazduje[16] Teramenes, typ zaprzedańca-dyplomaty: układny, elegancki, modny — szykowiec[17], ludowiec i oligarcha, jak tego wymaga potrzeba; w tej chwili tajny zwolennik Targowicy, zezującej ku Sparcie.
15Przeciw takiemu dyplomacie staje tromtradrata[18] Kleofant, trybun ludu, z bielmem odwetu na obu oczach, który odrzuca wszystkie, nawet znośne, warunki pokoju, kilkakrotnie ofiarowanego przez Spartan.
16Lud zrazu potajemnie i trwożliwie, potem szczerze ogląda się za Alkibiadesem, widząc w nim ostatnią deskę ratunku, ale wyciągnięta do zgody ręka spotyka się z niedowierzaniem…
17Alkibiades uchodzi powtórnie i… na zawsze.
18Zdaje się, że bogowie sami odwrócili się od Aten.
19 20Zginęli w boju, poszli pod topór katowski lub na wygnanie.
21 22Diagoras, Protagoras, Gorgias na obczyźnie.
23 24Ajschylos, Sofokles[19], Eurypides[20] nie żyją; młodziutki a genialny Eupolis[21] zginął gdzieś w utarczce.
25Lud, płacząc po nim, wydać miał uchwałę, aby odtąd żaden poeta nie szedł na wojnę.
26Oto nastrój i tło ówczesnych Aten; pomimo wszystko, życie tam kipi i domaga się swych praw. Ateńczyk kochał teatr, kochał sztukę. Nadchodziły świątki Lenajskie, czas wystawienia sztuk nowych. I nieraz zabrzmiało pytanie, czy to na Pnyksie[22], czy na agorze[23], czy w gimnazjum[24], czy też na Akropoli[25], pytanie ust wielu, pytanie wiszące w powietrzu:
27„I któż nam teraz napisze dramat, kto nam da nową tragedię?” — „Tak, to prawda. Ach! gdybyż ci nasi mistrze, gdybyż który z nich wstał z mogiły!”
28I tu występuje Arystofanes ze swoją komedią Żab, której treść taka:
29„Bóg Dionizos — który, jak słusznie zauważa Droysen, jest rzeczywiście bogiem, tj. Świętą Publicznością — otóż ten Bóg-publiczność wędruje do podziemia, aby stamtąd wydostać mędrca Eurypidesa. Zastaje tam spór osobliwy, gdyż Eurypides pokusił się był o tron tragiczny, który dotychczas dzierżył Ajschylos; następują artystyczne zapasy między oboma zawodnikami. Zwycięzcę na turnieju poetycznym, Ajschylosa, zabiera na świat Dionizos”.
30Krytyka artystyczna rozwinięta przez obu poetów jest na wskroś oryginalna i tak dowcipna, że śmiało można twierdzić, iż równego komizmu krytycznego nie ma w literaturze świata; czy jest słuszną, sąd o tym niech sobie wyrobi czytelnik.
31Arystofanes przedstawia Eurypidesa jako ateistę, który usuwa wszelki pierwiastek bóstwa, podstawiając natomiast mechaniczne siły przyrody oraz kult Rozumu. (Wielka Rewolucja Francuska buduje ołtarze dla kultu Rozumu: la Raison).
32Eurypides w tym przedstawieniu to szczwany sofista, który uwielbia Swadę-Pejtho, lekkomyślną boginkę wymowy, gotów wszelkich zasad kolejno to bronić, to je potępiać. Rozpowszechnia i udostępnia te poglądy, rzucając je wprost z desek teatralnych pomiędzy rzesze ludu, jeśli nie ciemne, to umysłowo niedojrzałe, rozpuszcza i rozpieszcza młodzież, nieopatrznie rozszerza i rozluźnia więzy obyczajności i moralności, przedstawiając zabawkę trójkąta małżeńskiego jako rzecz niewinną, a nawet prawem serca usprawiedliwioną; działalność poezji wychowawczo etyczną i estetyczną zastępuje nastrojami, grą na nerwach i algebrą nadrozumu.
33Tak samo w teorii poezji, aby zyskać tanie poklaski przeróżnych mydlarzy ateńskich, wprowadza jednostajność prologów, puste, płaskie, szablonowe plany, pstrokaciznę osób i figur, sztuczną mechanikę sceny, marne tematy i marnych bohaterów, język obfitujący w zwroty gładkie, salonowe, lub niedbałe, uliczne, nawet kostium ordynarny. Forma wiersza zaniedbana, rytmika koszlawa[26], muzyka wypaczona.
34Więc stał się bożyszczem pospolitości, więc go mob[27] Hadesu pragnie osadzić na stolcu[28] tragicznym, „gdzie Ajschylos siadywał”.
35Czy można wymyśleć silniejszy kontrast?
36Ajschylos dąb, który „huczy, kiedy płonie”, starych bogów czciciel i obrzędów, majestatyczny, potężny, straszny tą swoją nieubłaganą „Ananke”[29]. Za dumny, aby uznać kogo sędzią swej sztuki, ale nie za dumny na to, aby kochać Sofoklesa i tronu mu dobrowolnie ustąpić. W sztuce prosty, jednolity, wzniosły, straszny: tworzący bohaterów-tytanów, których serca wobec śmierci — zimne i obojętne jak pierś kamiennych bogów, wobec nieszczęścia — dźwięczą głębią uczucia jak wawelskie dzwony!
37Mimo woli nasuwa się pytanie, dlaczego w tym turnieju Sofokles pominięty, pomimo wszelkich a tak stanowczych pochwał poety. Otóż w tym rysie błyska geniusz Arystofanesa: chodzi mu przecież o przeciwwagę do Eurypidesa, którego „uświadamiające” poglądy wryły się szeroko i głęboko w lud ateński. Sofokles, ideał równowagi artystycznego piękna, nie może tu przeciwdziałać, po prostu nie wystarczy; bo tu trzeba silnej przeciwwagi, trzeba wyraźnie odwrotnego kierunku, aby sprowadzić uleczenie, tj. równowagę zdrowia etycznego i estetycznego.
38Chór w tej komedii jest niesłychanie zgrabnie przyczepiony, raczej tak spojony z całością, że wydaje się czymś zupełnie organicznym. Pomijamy naturalnie chór żab: jakkolwiek piękny i oryginalny, ma znaczenie przejściowe, dekoracyjno-epizodyczne — działa najprawdopodobniej za sceną i tylko śpiew i głos jego daje się słyszeć. Ale właściwy chór stanowi orszak mystów, Wtajemniczonych w święte bractwo misterii eleuzyjskich, którego uczestnicy doznawali czci niesłychanej w całej Helladzie; wszak oni jedni byli „wtajemniczeni” w życie pozagrobowe, oni tylko oglądali twarzą w twarz Bóstwo, oni jedynie mieli przywilej niejako zupełnego „odpustu” (bez obowiązków pokuty i poprawy). Jakżeż się potęguje przez to wrażenie widzów, słuchających hierofanta mystów, z ust którego wychodzą bądź wzniosłe rady, bądź też szydercze pociski przeciw wichrzycielom!
39Podczas gdy w innych komediach chór wchodzi na scenę — jako chór, często nawet wprost zapowiadany przez aktora — w Żabach zjawia się w podziemiu niemal równocześnie z Dionizosem, wkracza obiema, na cześć Jakcha (Dionizosa) śpiewanymi strofami na scenę, łamie się na dwa półchóry, pląsające lub stojące po obu stronach thymeli (ołtarza) i działa aż do końca jako doskonały i jednolity zespół artystyczny.
40Słynna parabaza Żab zawiera owe dwie przemowy (epirrhema i antepirrhema), wypowiadane kolejno przez przodowników (koryfajosów) obu półchórów, za które, jak powiada legenda (Άριστοφάνους βίος Bergk. Proleg. ust. XII, p. 8), lud ateński, porwany pięknem formy i treści, ofiarował poecie wieniec oliwny.
41Lud ateński nie mylił się co do wartości tej sztuki. Od chwili gdy po raz pierwszy zagrzmiały oklaski u stóp Akropolis ateńskiej w wielkim, podniebnym teatrze Dionizosa, minęło z górą dwadzieścia trzy wieki.
42Dwa tysiące trzysta jedenaście lat przewaliło się nad ludzkością. Stara Hellada padła w gruzy, Rzym Brutusów i Rzym Cezarów zapadł się w podziemia, z gruzów wstały nowe Ateny i dźwignął się nowy Rzym, a czar, zaklęty w ten kryształ dowcipu i piękna Muzy Arystofanesowej, trwał i trwa niezmiennie — i tak samo jak ongi, przed lat dwoma tysiącami, niby czarodziejski kwiat, niewiędnący nigdy, śle nam woń klasycznego storczyka ostrą… lecz woń miłą, oszołomną[30].
43I nam rwą się ręce do oklasków.
44 45Geniusz poety porusza w niej kwestie zawsze żywotne, kwestie ostatecznych celów sztuki i poezji, kwestię piękna w literaturze, kwestie ideału w sztuce oraz ideału w życiu i polityce.
46Spór między Ajschylosem a Eurypidesem nieskończony nigdy, objawia się z całą siłą w literaturach narodów i czasów.
47I u nas po Kochanowskich i Mickiewiczach, po Słowackich i Krasińskich, przyszli Przybyszewscy, dekadenci i symboliści, oraz ich marni naśladowcy.
48W dziejach ducha ludzkiego, wypisującego się na wstędze sztuki i polityki, powtarza się co pewien czas nie tylko tło, ale cała girlanda wypadków, stosunków i faktów.
49Stąd geniusz, który widzi wszystko jasno, choćby pisał przed lat tysiącami, tworzy nie tylko dla współczesnych, ale i dla potomnych, a prawdy, które odkrył, nie starzeją i nie zmieniają się nigdy.
50
Tłumaczenia dokonałem z greckiego oryginału wydania Teodora Kocka. W niektórych miejscach poszedłem za tekstem I. van Leeuwena, jak również w podziale na sceny trzymałem się jego cennej książki (Aristophanis „Ranae” I. van Leeawen. Lugduni Batavorum, 1896, Lyon).
OSOBY:
CHÓRY:
- Chór Żab niewidzialny
- Chór Mystów, czyli bractwa Wtajemniczonych, złożony z 24 choreutów, czyli śpiewaków-tancerzy
OSOBY NIEME:
- Pogrzebnicy, niosący umrzyka
- Orszak kobiet w procesji Dionizowej, chórowi towarzyszący
- Parobcy Ajakosa: Pluchacz, Garbus, Pukała i inni
Role: aktor pierwszy, protagonistes, grał Ksantiasa i Ajschylosa. Aktor drugi, deuteragonistes, Heraklesa, Charona, Ajakosa, Pannę dworską, Szynkarkę pierwszą i Eurypidesa. Aktor trzeci, tritagonistes, Dionizosa. Aktor czwarty, Umrzyka, Platanę i Plutona.
Komedia zaczyna przed domem Heraklesa na tym świecie, kończy na tamtym świecie w Hadesie.
PROLOG
SCENA I
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
SCENA II
HERAKLES
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
KSANTIAS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
HERAKLES
SamobójstwoDIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
TruciznaHERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
ZaświatyHERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
DIONIZOS
HERAKLES
KSANTIAS
HERAKLES
DIONIZOS
SCENA III
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
UMRZYK
DIONIZOS
UMRZYK
DIONIZOS
UMRZYK
DIONIZOS
UMRZYK
KSANTIAS
DIONIZOS
CHARON
SCENA IV
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
KSANTIAS
CHARON
KSANTIAS
CHARON
DIONIZOS
KSANTIAS
SCENA V
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
CHARON
SCENA VI
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
ŻABY
DIONIZOS
CHARON
DIONIZOS
SCENA VII
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
CHÓR
KSANTIAS
DIONIZOS
CHÓR
KSANTIAS
DIONIZOS
CHÓR
PARODOS. WEJŚCIE CHÓRU
SCENA VIII
KORYFAJOS[104]
CHÓR
PRZODOWNIK CHÓRU
CHÓR
PRZODOWNIK CHÓRU
Taniec, ObrzędyCHÓR
KSANTIAS
DIONIZOS
PRZODOWNIK CHÓRU
CHÓR
PRZODOWNIK CHÓRU
CHÓR
PRZODOWNIK CHÓRU
DIONIZOS
PRZODOWNIK CHÓRU
DIONIZOS
KSANTIAS
PRZODOWNIK CHÓRU
CHÓR
SCENA IX
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
SCENA X
GośćPANNA DWORSKA
KSANTIAS
PANNA DWORSKA
KSANTIAS
PANNA DWORSKA
KSANTIAS
PANNA DWORSKA
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
CHÓR
DIONIZOS
SCENA XI
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
KSANTIAS
PIERWSZA KARCZMARKA
KSANTIAS
PIERWSZA KARCZMARKA
DIONIZOS
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
PIERWSZA KARCZMARKA
KSANTIAS
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
KSANTIAS
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
PIERWSZA KARCZMARKA
PLATANA
PIERWSZA KARCZMARKA
SCENA XII
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
CHÓR
KSANTIAS
SCENA XIII
AJAKOS
DIONIZOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
KSANTIAS
AJAKOS
DIONIZOS
KSANTIAS
DIONIZOS
AJAKOS
DIONIZOS
PARABASIS (ZWROT DO WIDZÓW)
EPIRRHEMA
ANT-EPIRRHEMA
SCENA XIV
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
KSANTIAS
AJAKOS
CHÓR
SCENA XV
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
SCENA XVI
CHÓR
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AGON (TURNIEJ)
CHÓR
SCENA XVII
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
CHÓR
SCENA XVIII
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
CHÓR
SCENA XIX
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
CHÓR
SCENA XX
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
Pojedynek, SądDIONIZOS
CHÓR
SCENA XXI
DIONIZOS
EURYPIDES i AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES i AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES i AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
SCENA XXIL
DIONIZOS
PLUTON
DIONIZOS
PLUTON
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
DIONIZOS
AJSCHYLOS
PLUTON
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
EURYPIDES
DIONIZOS
PLUTON
DIONIZOS
PLUTON
DIONIZOS
CHÓR
EXODOS. WYJŚCIE CHÓRU
SCENA XXIII
PLUTON
AJSCHYLOS
PLUTON
CHÓR
Przypisy
Fidiasz (ok. 490–ok. 430 p.n.e.) — najwybitniejszy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego; autor m.in. posągów Ateny Promachos i Ateny Partenos na ateńskim Akropolu oraz posągu Zeusa w Olimpii, zaliczanego do siedmiu cudów świata staroż. [przypis edytorski]
Ajschylos (525–456 p.n.e) — dramaturg grecki, uważany za twórcę tragedii jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]
Lakon — Spartanin; Lakonia, kraina w płd.-wsch. części Płw. Peloponeskiego, stanowiła gł. część państwa spartańskiego, ze stolicą w Sparcie. [przypis edytorski]
Dekeleja — staroż. wioska w pobliżu Aten; w 413 p.n.e., podczas wojny peloponeskiej, zajęta i ufortyfikowana przez Spartan, którzy pozostali tam na stałe, ciągłymi wypadami zagrażając okolicom, podczas gdy wcześniej na zimę powracali do domu. [przypis edytorski]
ochlokracja (z gr.) — rządy tłumu; wynaturzona forma demokracji bezpośredniej, w której nie obowiązują zasady prawne ani nie występują struktury organizacyjne, zaś władzę sprawuje kierujący się zmiennymi emocjami tłum, ustawicznie ulegający wpływom demagogów. [przypis edytorski]
Kleon (zm. 422 p.n.e.) — ateński wódz i polityk, demagog, przeciwnik Peryklesa; w 425 p.n.e. wspólnie z Demostenesem pokonał i wziął do niewoli garnizon spartański na wyspie Sfakteria. [przypis edytorski]
Alkibiades a. Alcybiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej. [przypis edytorski]
Lamachos, Demostenes, Nikias — wodzowie ateńscy podczas wyprawy na Sycylię; Lamachos zginął w bitwie, Demostenes i Nikiasz trafili do niewoli spartańskiej i zostali straceni. [przypis edytorski]
mury Pireja i Munichii — w Pireusie znajdowały się główne porty Aten, m.in. jeden z dwu portów wojennych, którego broniła twierdza na pobliskim wzgórzu Munichia. Silnie ufortyfikowany Pireus połączono z Atenami Długimi Murami, zapewniającymi bezpieczne połączenie pomiędzy oboma miastami, odległymi o ok. 6 km. [przypis edytorski]
ἄστυ (gr.) — miasto; w Attyce: Ateny, centralna część miasta-państwa (polis) w przeciwieństwie do okolicznych wiosek, portów i innych terenów. [przypis edytorski]
tromtradrata — człowiek, który krzykliwie, efekciarsko głosi jakieś poglądy lub górnolotne hasła pozbawione treści. [przypis edytorski]
Eurypides (ok. 480–406 p.n.e.) — dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]
Eupolis (ok. 445–ok. 410 p.n.e.) — komediopisarz ateński; jego dzieła zachowały się tylko we fragmentach; istnieje kilka tradycji staroż. co do jego śmierci. [przypis edytorski]
Pnyks — wzgórze ateńskie w pobliżu Akropolu, miejsce zgromadzeń ludowych w staroż. Atenach. [przypis edytorski]
agora — rynek; centralny plac w miastach greckich, na którym koncentrowało się życie polityczne (dysputy, obchody świąt) oraz handel. [przypis edytorski]
gimnazjum (łac. gymnasium, z gr. gymnasion: miejsce ćwiczeń) — w staroż. miastach greckich ośrodek ćwiczeń fizycznych i treningu sportowego (por. gimnastyka), złożony z otwartego placu z bieżnią i boiskiem oraz półkrytych i krytych budynków. Gimnazjony, jako popularne miejsca spotkań, stały się również miejscami wykładów, dysput i nauczania. [przypis edytorski]
Pluton (gr. Πλούτων; mit. gr.) — określenie boga świata umarłych, Hadesa, pochodzące od wyrazu πλοῦτος: bogactwo. [przypis edytorski]
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej. [przypis edytorski]
Persefona (mit. gr.) — bogini podziemnej krainy zmarłych, córka Zeusa i Demeter, małżonka Hadesa. [przypis edytorski]
szafranowy — intensywnie żółty; barwiony żółtym barwnikiem uzyskiwanym z krokusów. [przypis edytorski]
przez ramię (…) przewieszona skóra lwa, w ręku tęga maczuga — atrybuty Heraklesa, herosa znanego z ogromnej siły, który gołymi rękami udusił lwa z Nemei, a jego skórę nosił później jako pancerz. [przypis edytorski]
juki — para połączonych ze sobą skórzanych worków służących do przewożenia bagażu na grzbiecie zwierzęcia. [przypis edytorski]
Czemużem nie walczył / W bitwie morskiej — mowa o bitwie pod Arginuzami 406 r., stoczonej przed kilku miesiącami; Ateńczycy, wycieńczeni już blisko 30-letnią walką, uzbroili niewolników, nadając im wolność. [przypis tłumacza]
Demeter (mit. gr.) — bogini zbóż, pól uprawnych i rolnictwa, matka Persefony, żony Hadesa. [przypis edytorski]
Klejstenes — bogaty Ateńczyk, znany z rozpusty i hulaszczego życia, zwłaszcza z homoseksualnych skłonności. Własnym kosztem zbudował trierę i brał udział w bitwie zwycięskiej pod Arginuzami. [przypis tłumacza]
Apollo (mit. gr.) — bóg słońca, sztuki, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, przewodnik dziewięciu muz. [przypis edytorski]
Czyś tak kiedy nie tęsknił za świeżą prażuchą? — Heraklesa przedstawiają komicy jako nieskromnego żarłoka. [przypis tłumacza]
Czym ci jasno przedstawił, czy mam rzec inaczej? — cytat z Eurypidesa Hipsipili. [przypis tłumacza]
szarpie mną tęsknica za wieszczem Eurypidem — Eurypides zmarł rok przed zaprezentowaniem Żab. W Atenach sztuki teatralne wystawiano w ramach świąt religijnych ku czci Dionizosa, dlatego właśnie Dionizos, skądinąd bóg płodności i wina, szczególnie interesuje się sztuką dramatyczną i jej twórcami. [przypis edytorski]
Ijofon — syn Sofoklesa, tęgi poeta, ale posądzano go, że mu ojciec pomaga lub że korzysta z ojca pism. [przypis tłumacza]
Agaton — jeden z lepszych współczesnych tragików. Nie umarł, lecz wyjechał do Macedonii. [przypis tłumacza]
Udając się za ciebie — dziś popr.: będąc przebranym za ciebie, udając ciebie. [przypis edytorski]
Kerberos a. Cerber (mit. gr.) — wielogłowy pies strzegący bram Hadesu, królestwa zmarłych. Ostatnim z dwunastu zadań wykonanych przez Heraklesa było pojmanie Kerberosa i dostarczenie na ziemię. [przypis edytorski]
szalej, szalej jadowity — silnie trująca roślina, z której wytwarzano cykutę. [przypis edytorski]
gonitwy z pochodnią — podczas świąt Hefajstosa, Prometeusa, Panateńskich i w święto Pana biegali pieszo lub konno efebowie z pochodnią do mety. Wyścigi zaczynały się w gaju Akademosa: przez Keramską bramę do miasta. Zwycięzca, który przybył z pochodnią płonącą do celu, dostawał wieniec. [przypis tłumacza]
sine jezioro — wg źródeł greckich kraina zmarłych znajdowała się na drugim brzegu Acheronu, płynącej przez Podziemia rzeki; niekiedy mowa o przeprawie przez jezioro lub moczary (λίμνη) Acherońskie (Eurypides, Alcestis, w. 439). [przypis edytorski]
wioślarz (…) zgrzybiały — tj. Charon, przewożący dusze zmarłych na drugą stronę wód oddzielających świat żywych od krainy zmarłych. [przypis edytorski]
Przewiezie, gdy zapłacisz dwa obole myta — zapłatą dla Charona była pojedyncza moneta, zwyczajowo w źródłach gr. nazywana obolem (faktycznie jako opłatę dla przewoźnika wkładano w usta zmarłego jakąś miejscową monetę o drobnej wartości). Dwa obole stanowią aluzję do sytuacji widzów: wystawiane widowiska, początkowo bezpłatne jako część obrzędów kultowych, stały się tak popularne, że w czasach Arystofanesa władze miasta pobierały opłatę za wstęp w wysokości dwóch oboli. Najbiedniejsi obywatele mogli otrzymać zasiłek teatralny na pokrycie kosztów biletów. [przypis edytorski]
Tezeusz (mit. gr.) — heros ateński, zabójca Minotaura. Tezeusz i jego przyjaciel Pejritoos przysięgli, że zdobędą córki Zeusa za żony. Tezeusz towarzyszył Pejritoosowi w drodze przez Podziemia, by pomóc mu uprowadzić Persefonę, córkę Zeusa i żonę Hadesa. Kiedy zmęczeni wędrówką po krainie zmarłych usiedli na głazach, nie mogli powstać ani się ruszyć. Tezeusz został po dłuższym czasie uwolniony przez Heraklesa, kiedy ten przybył, by porwać psa Cerbera. Próba uwolnienia Pejritoosa się nie udała. [przypis edytorski]
miriada (z gr. myrias) — grecki liczebnik oznaczający dziesięć tysięcy, używany zwykle w liczbie mnogiej na określenie ogromnej, trudnej do policzenia liczby czegoś. [przypis edytorski]
Kinesjas — poeta nowomodny, twórca dytyrambów, wyśmiany przez Arystofanesa w Ptakach. Syn tego Meletosa, który oskarżał Sokratesa, niesłychanie długi, chudy i wątły był przedmiotem drwin i szyderstw ze strony licznych poetów. [przypis tłumacza]
Oni ci wskażą wszystko, o co tylko spytasz (…) najlepiej owe drogi znają — aluzja do tajemnic eleuzyjskich. Hierofant, jak wiadomo, pouczał mystów o życiu przyszłym. [przypis tłumacza]
Wolę raczej ożyć! — wszystko na odwrót, tam na świecie mówi się: „Wolałbym umrzeć!”. [przypis tłumacza]
Oknus a. Oknos (mit. gr.) — uosobienie powolności, wahania i zwlekania, po śmierci skazany na bezsensowną pracę: wieczne splatanie słomianego sznura, którego koniec zjada osioł. [przypis edytorski]
Tartar (mit. gr.) — przepaść w podziemnej krainie zmarłych, miejsce pobytu dusz skazanych na wieczne cierpienie. [przypis edytorski]
Nysa (gr. Νῦσα) (mit. gr.) — góra, na której nimfy deszczu wychowywały młodego Dionizosa. [przypis edytorski]
Dziadów… święta — trzeci dzień Anthesteriów, poświęcony Hermesowi, w którym garnki napełnione potrawami ofiarowano duszom zmarłym; a zatem to, co nasze Dziady (Zaduszki), obchodzone jednak bardzo wesoło, pląsami i sobótką. [przypis tłumacza]
Pan (mit. gr.) — bóg pasterzy, przedstawiany z koźlimi nogami i rogami; jego rzymski odpowiednik to Faun. [przypis edytorski]
Empusa (mit. gr.) — monstrum zesłane przez Hekatę, niepokoiło podróżnych, a żywiło się mięsem ludzkim. [przypis tłumacza]
deklamować z Hegelochem górnie:/ „Po groźnej burzy jasny słoneczny cień nastał” — aktor Hegelochos pomylił się w wymowie, czym rozśmieszył cały teatr. Ksantias przytacza tę pomyłkę. Po polsku oddałem to grą wymów: „cień” i „dzień”. [przypis tłumacza]
Dyjagoras [dziś popr. Diagoras] — poeta dytyrambiczny, którego wypędzono z Aten za bezbożność: Ksantias ironizuje. [przypis tłumacza]
kaganiec (daw.) — prymitywna lampka: naczynie, wewnątrz którego płonął ogień; częściej spotyka się formę zdrobn.: kaganek. [przypis edytorski]
Kratyn — jeden z najstarszych znakomitych komików z czasów Peryklesa, za dytyramby, na cześć Bacchusa, otrzymał nieraz pierwszą nagrodę, którą był młody byk: stąd „łowca byków”. [przypis tłumacza]
Ajgina a. Egina — wyspa w Zat. Sarońskiej, na płd.-zach. od Aten; od 457 podporządkowana Atenom. [przypis edytorski]
w Hekaty chórach śpiewał, a do jej kapliczek plwał — opowiadano o niestosownym zachowaniu poety Kinesjasa w pobliżu świątyni Hekaty. [przypis edytorski]
Sławy wieniec wieszczom wydarł, bałamucąc z zemsty lud — atakowany przez komediopisarzy polityk ateński Agyrrios miał zaproponować na Zgromadzeniu Ludowym obniżenie im honorariów. [przypis edytorski]
Archedemos z przydomkiem „kaprawy” — wpływowy Ateńczyk owej epoki, wichrzyciel znany i pierwszy oskarżyciel jednego z wodzów bitwy pod Arginuzami, Erasinidesa, czym dał powód do wytoczenia procesu owym 10 wodzom, z których siedmiu pod błahym pozorem nieratowania rozbitków stracono. Był to przybłęda, obcy, który nie należał do attyckich fratrii; stąd te docinki. [przypis tłumacza]
Klejstenes — bogaty Ateńczyk, znany jako rozpustnik, sybaryta, perwers, ale brał udział w bitwie arginuskiej na własnej trierze w r. 406. [przypis tłumacza]
Kalias, syn Jebkonika — syn Hipponika. Arystofanes robi zeń Hippobina, co dosłownie oddaje użyty wyraz. Kalias odziedziczył po ojcu olbrzymią fortunę, którą prędko na hulanki przeszastał. [przypis tłumacza]
Obcych czy ziomków zarówno chronim — pochwała Ateńczyków za ich ludzkie prawa, dające opiekę i schronienie rozmaitym emigrantom politycznym. [przypis tłumacza]
Styks (mit. gr.) — najbardziej znana z pięciu rzek podziemnej krainy zmarłych, wypływająca ze stromej skały; według autorów rzym. stanowiła (razem z Acheronem lub samodzielnie) granicę pomiędzy światem żywych a królestwem umarłych. [przypis edytorski]
Kokytos (mit. gr.) — jedna rzek podziemnej krainy zmarłych, dopływ Acheronu. [przypis edytorski]
Tartessos — półmityczne staroż. portowe miasto i region na południu Płw. Iberyjskiego, słynące z bogactw centrum handlu metalami. Dla staroż. Greków Tartessos, położone za Cieśniną Gibraltarską, na brzegu Oceanu, znajdowało się na krańcach świata. [przypis edytorski]
Gorgony (mit. gr.) — trzy siostry-potwory, przedstawiane ze skrzydłami, ostrymi kłami i szponami oraz wężami zamiast włosów. [przypis edytorski]
Tejtrasja (gr. Τείθρας) — jedna ze staroż. gmin ateńskich (demów), położona ok. 20 km na wsch. od Aten, na terenie ob. miasta Pikermi. [przypis edytorski]
skurczybyk z Melity — w Melite, zachodnim krańcu Aten, była sławna świątynia Heraklesa, z posągiem znanym powszechnie, dłuta jednego z Fidiaszowych uczniów, Ageladasa. [przypis tłumacza]
waszeć (daw.) — skrócona forma grzecznościowa: waszmość, tzn. wasza mość, wasza miłość. [przypis edytorski]
Kleon — Kleon „garbarz” odegrał po śmierci Peryklesa bardzo ważną rolę w Atenach: wojnę ze Spartą prowadził na ogół zwycięsko, ale jego krwiożerczość względem sprzymierzeńców oraz niskie, ochlokratyczne zapędy usposobiły doń źle Arystofanesa. Przeciw niemu wymierzona jest komedia tegoż autora pt. Rycerze. [przypis tłumacza]
Hyperbolos — również demagog, ale o bardzo małym znaczeniu. Obaj już nie żyją, więc w Hadesie trudnią się, jak ongi na świecie, pieniactwem i tu również są trybunami motłochu. [przypis tłumacza]
dwaj draby w strojach scytyjskich — w staroż. Atenach miejskie siły porządkowe stanowił oddział Scytów, członków koczowniczego ludu z płd. Ukrainy i Krymu. [przypis edytorski]
Tylko go nie bij młodym cybuchem cebuli! — w Atenach straszono pieszczochów i pieszczoszki, dzieci małe, obiciem zielonymi cybuchami (pędami czosnku lub cebuli). [przypis tłumacza]
zeznał do oczu — zeznał przed czyimiś oczami, tj. w obecności jakiejś osoby. [przypis edytorski]
Dijomia, dziś popr.: Diomeja (gr. Διόμεια) — podmiejska gmina ateńska ze świątynią Heraklesa, gdzie na przełomie lipca i sierpnia obchodzono święto upamiętniające jego śmierć. [przypis edytorski]
poucza i powabia — Kazania Świętokrzyskie [„pobudza, ponęca i powabia”; red. WL]. [przypis tłumacza]
Frynich — Frynichos tu wspomniany nie ma nic wspólnego z współzawodnikiem Arystofanesa w komedii, ani z Frynichosem, tragikiem starej szkoły sprzed Ajschylosa. Jest to Ateńczyk bardzo wpływowy, przewrotny demagog, przeciwnik Alkibiadesa, potem ogłoszony przez lud zdrajcą i na rynku w Atenach zabity. (Tukidydes, Wojna peloponeska 8, 92). [W wyniku spisku i zamachu stanu w 411 na krótko obalono demokrację; rządy przejęła oligarchiczna Rada Czterystu, w skład której wchodził radykał Frynichos; skrajni oligarchowie z Rady Czterystu za cenę utrzymania władzy byli gotowi poddać miasto Spartanom; red. WL]. [przypis tłumacza]
Niewolnicy, co raz poszli w święty bój / Są panami na platejskich prawach — niewolnikom, którzy brali udział w bitwie pod Arginuzami, darowano wolność oraz, jak wskazuje tekst, przyznano ograniczone prawa obywatelskie, takie jak w 427 nadano uciekinierom z Platejów, po zburzeniu tego miasta przez Spartan. [przypis edytorski]
Kleigenes — o Klejgenesie niewiele dowiedzieć się można. Przyjaciel Kleofonta, był czynny przy wypędzeniu Alkibiadesa (407), działał przeciw zawarciu pokoju, nadto jako właściciel podrzędnych łaźni słusznie przez Arystofanesa wzgardliwie wyśmiany. Znienawidzony, nie wychodził bez palicy. [przypis tłumacza]
żertwy — w czasie świąt Thargelia palono na stosie dwóch zbrodniarzy na mocy prawa skazanych już na śmierć, jako ofiary pojednawcze za ogół ludu. Palenie odbywało na na wybrzeżu morza, po czym popioły rozsypywano. Ofiary te nazywam starym językiem: żertwy, tj. ofiary całopalne. [przypis tłumacza]
Feb a. Febus (mit. gr.) — zlatynizowana forma słowa Fojbos (gr.: promienny), przydomka Apolla, boga światła i słońca, opiekuna sztuk, patrona poetów i pieśniarzy. [przypis edytorski]
prytania — kolegium prytanów, urzędników zarządzających miastem, losowo wybieranych z Rady Pięciuset; także okres ich kadencji (1/10 roku); tu mowa o prytanejonie, tj. oficjalnym budynku władz miejskich, gdzie zasłużonym obywatelom przysługiwały posiłki na koszt państwa. [przypis edytorski]
prawidło — forma (najczęściej drewniana) o kształcie stopy, służąca do wyrobu, rozciągania bądź utrzymania fasonu obuwia. [przypis edytorski]
łokieć — tu: miarka używana przez kupców do odmierzania długości sukna itp. [przypis edytorski]
synu boginki z widłami od gnoju — przytyk do niskiego pochodzenia Eurypidesa: jego matka miała być handlarką jarzyn. [przypis edytorski]
poecie kalek i dusz chorych — Niemcy również nazywają Przybyszewskiego: Kranker Seelen Dichter. [przypis tłumacza]
Błazeńskich z Krety pieśni — Eurypides posługiwał się nowinką, której twórcami mieli być Kreteńczycy: stosował monodie, solowe pieśni śpiewane przez aktorów. [przypis edytorski]
Telefos (mit. gr.) — król Myzji, sojusznik Achajów podczas wojny trojańskiej, tytułowy bohater zaginionej sztuki Eurypidesa. Rana, którą zadał Telefosowi Achilles w nogę, nigdy się nie goiła, mogło ją uleczyć jedynie to samo ostrze. [przypis edytorski]
Dyjos, Dios (mit. gr.) — Dzeus, Zeus, najważniejszy z bogów, władca Olimpu, ojciec dziewięciu Muz. [przypis edytorski]
Wszechrozum — Eurypides, novi aevi praeco, herold nowego wieku i pokolenia składa ofiarę Bóstwu swemu, Wszechrozumowi. Wielka Rewolucja Francuska wali ołtarze dawne a stawia nowe dla nowego bóstwa Rozumu, la Raison. [przypis tłumacza]
Frynich, syn Polifradmona — należy do najstarszych tragików. Żył około r. 500. Dramaty jego miały budowę bardzo prostą: używał jednego tylko aktora; akcja ustępuje u niego całkowicie na plan drugi wobec partii chórowych. [przypis tłumacza]
Achillesa lub Niobę (…) na scenie nic nie mówią — w niezachowanych sztukach Ajschylosa: Okup za Hektora (znanej też jako Frygowie) oraz Niobe. [przypis edytorski]
sążeń — daw. jednostka długości, równa szerokości rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, tj. ok. 1,8–2 m. [przypis edytorski]
Kefisofont — przyjaciel Eurypidesa, podobno nawet współpracownik w pracy pisarskiej. [przypis tłumacza]
Kyknos (mit. gr.) — syn Posejdona i Kalyke, król Kolonaj; sprzymierzeniec Trojan podczas wojny trojańskiej, zabity przez Achillesa. [przypis edytorski]
Memnon (mit. gr.) — syn bogini Eos (Jutrzenki), król Etiopii; sprzymierzeniec Trojan podczas wojny trojańskiej, zabity przez Achillesa. [przypis edytorski]
Teramenes — patrz Wstęp. Był to arcymistrz intrygi, który z każdego niebezpieczeństwa umiał się wykręcić sianem. [przypis tłumacza]
Orfeusz (mit. gr.) — niezrównany tracki śpiewak i poeta, swoim śpiewem uspokajał dzikie bestie i poruszał nawet rzeczy nieożywione; w starożytności różne poematy rozpowszechniano jako rzekomo jego dzieła. [przypis edytorski]
Musajos (mit. gr.) — legendarny mędrzec, kapłan i śpiewak, uważany za inicjatora poezji kapłańskiej w Attyce; z jego imieniem wiązano różne teksty mistyczne i wyrocznie. [przypis edytorski]
Hesjodos, dziś zwykle: Hezjod (VIII–VII p.n.e.) — epik grecki porównywany z Homerem, autor m.in. dydaktycznego poematu o rolnictwie pt. Prace i dni. [przypis edytorski]
Teukros (mit. gr.) — syn Telamona, doskonały łucznik, w wojnie trojańskiej walczący po stronie Achajów; jeden z bohaterów Iliady Homera. [przypis edytorski]
Stenobia (Stenoboja), Fedra (mit. gr.) — Stenoboja, żona władcy Tyrynsu, zakochana w Bellerofoncie, gdy spotkała się z jego strony z odmową, z zemsty oskarżyła go przed mężem o próbę gwałtu. Podobnie postąpiła Fedra, żona Tezeusza, wobec swego pasierba Hippolita. Obie były bohaterkami sztuk Eurypidesa. [przypis edytorski]
Wiarołomstwo, które wielbił, na nim w końcu się skrupiło! — Kefisofont, przyjaciel Eurypidesa, który miał współpracować przy tworzeniu dramatów jego, rozszerzył to współpracownictwo i na żonę mistrza. To wyszło na jaw i dlatego to podobno Eurypides porzucił Ateny i wyjechał do Macedonii. [przypis tłumacza]
Świątynie splamił Augi porodem — w jednej z tragedii Eurypidesa tytułowa bohaterka, kapłanka Auge, urodziła syna Telefosa w świątyni Ateny. [przypis edytorski]
drzystać a. drystać (daw., gw.) — mieć rozwolnienie, wypróżniać się rzadko. [przypis edytorski]
Erasynides — nieszczęsny, choć zwycięski admirał spod Arginuz: pierwszy został oskarżony i pierwszy z owych dziesięciu wodzów dał gardło za urojone winy (patrz Wstęp). [przypis tłumacza]
Sfinks (mit. gr.) — skrzydlaty potwór o głowie kobiety i tułowiu lwa, zadający zagadki i pożerający tych, co nie umieli na nie odpowiedzieć; tu w r.ż.: Sfinksa, gdyż był to potwór żeński. [przypis edytorski]
Meletos — ten sam Meletos, który w kilka lat później oskarża Sokratesa, był lirykiem od siedmiu boleści. [przypis tłumacza]
karski — dziś popr.: karyjski, odnoszący się do Karyjczyków, ludu mieszkającego w Karii, płd.-zach. części Azji Mniejszej; tu użyte na określenie stylu obcego i w złym guście. [przypis edytorski]
jeremiady — narzekanie, biadanie; nazwa utworzona od imienia biblijnego proroka Jeremiasza, który wygłaszał mowy zawierające skargi na moralny upadek ludu Izraela oraz upomnienia i przewidywania nieszczęść, jakie mogą stąd wyniknąć. [przypis edytorski]
Zimorodki, piejące na burzliwej fali!… — są to autentyczne wiersze Eurypidesa, wybrane przez Ajschylosa jako typy „dekadentyzmu” z całej jego poezji. [przypis tłumacza]
stopa — tu: klasyczna miara wiersza; dalej żart: Dionizos rozumie stopę jako część ciała. [przypis edytorski]
hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka) — w staroż. Grecji zawodowa kurtyzana, posiadająca społ. niezależność i wysoką pozycję; heterami były bogate, wykształcone kobiety, związane z ważnymi osobistościami: wodzami, politykami, filozofami; jedną z najbardziej znanych jest towarzyszka Peryklesa, Aspazja. [przypis edytorski]
Kirene — znana i głośna wtedy hetera, która, jak widzimy, z owych paryskich quarante manières umiała dwanaście. Postęp przy nas! [quarante manières, fr.: „czterdzieści sposobów”, od tytułu książki Les quarante manières de foutre (1790); red. WL]. [przypis tłumacza]
Ida — góra na Krecie, gdzie wychowywał się Zeus ukryty przez swoją matkę Reę przed Kronosem, który pożerał swoje dzieci w obawie przed przepowiednią, że jedno z nich pozbawi go władzy. Przed grotą z małym Zeusem kureci, kapłani Rei, wykonywali taniec, uderzając bronią o tarcze, by zagłuszyć płacz dziecka. [przypis edytorski]
Artemida (mit. gr.) — dziewicza bogini-łuczniczka, opiekunka zwierzyny łownej, bliźniacza siostra Apollina; jej strzałom przypisywano nagłą śmierć kobiet. [przypis edytorski]
Sperchejon — rzeka w środkowej Grecji, wpada do Zat. Malijskiej kilka km na płn. od Termopil. [przypis edytorski]
Achilles (…) grał nieźle w kości — popularnym motywem na wazach greckich było przedstawienie Achillesa grającego w kości z Ajaksem. [przypis edytorski]
Wchodzi Pluton (…) robi się rumor… — w ten sposób grać należy, aby wejście Plutona i jego wspaniałego orszaku królewskiego narobiło rumoru i od razu przerwało dysputę. Tak będzie się zdawało, że przerwa jest naturalna. [przypis tłumacza]
Zmieńmy je na przeciwne, musim się ocalić — Nietzsche: Umwertung aller Werte [Przewartościowanie wszystkich wartości]. [przypis tłumacza]
Palamedes (mit. gr.) — syn Naupliosa i Klimeny, znany z przenikliwości: zdemaskował podstęp Odyseusza, udającego obłąkanie, by nie wyruszyć na wyprawę trojańską. [przypis edytorski]
Adejmantos, syn Leuklofa — admirał floty ateńskiej, którą haniebnie zdradzi za kilka miesięcy, wydając ją na łup Spartanom pod Ajgospotamoj, czym zgotuje zgubę Aten. Arystofanesa pocisk był bardzo celny. Poeta znał swoich ludzi. [przypis tłumacza]