Przypisy

Ks.1, Pieśń XVII — pieśń jest oparta na motywach listu Penelopy do Ulissesa z Heroid Owidiusza. Wprowadzająca strofa pierwsza jest oryginalna. [przypis redakcyjny]

Ks. 1, Pieśń XVI — pieśń jest parafrazą ody Horacego (zob. Carmina III 1, w. 5–48) noszącej tytuł Ad chorum virginum et puerorum (Do chóru dziewcząt i chłopców). [przypis redakcyjny]

Ks. 1, Pieśń XXIII — kolejna pieśń o oczekiwaniu u drzwi ukochanej (zob. Ks.1, Pieśń XXI) oparta na motywach z poezji Katulla i elegików rzymskich. [przypis redakcyjny]

Ks. 1, Pieśń XXI — skarga zakochanego pod drzwiami dziewczyny nawiązująca do popularnego w starożytności i renesansie gatunku paraklausithyron (utwory Horacego, Tibullusa, Owidiusza, Propercjusza, Katullusa). [przypis redakcyjny]

Ks. 1, Pieśń XXV — skarga furty skierowana do pięknej dziewczyny; klasyczny przykład gatunku zwanego paraklausithyron, którego realizacje pojawiały się już wyżej w Ks. 1, Pieśni XXI i Pieśni XXIII. Pieśń nawiązuje do elegii (I, 16) Propercjusza (do w. 25 stanowi naśladowanie, a dalej przekład). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń I — po raz pierwszy opublikowana pt. Pieśń o potopie. Nawiązuje do opowieści o potopie z biblijnej Księgi Rodzaju. [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń IX — w pieśni wykorzystano motywy z licznych Carmina Horacego. [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń VIII — pieśń dotyczy bezkrólewia i kolejnej elekcji po ucieczce Henryka Walezego. Powstała prawdopodobnie na przełomie 1575 i 1576 r., gdy walka o koronę toczyła się już tylko między Maksymilianem Habsburgiem i Stefanem Batorym. Adresatem jest prawdopodobnie Mikołaj Firlej, starosta kazimierski, bliski przyjaciel poety. [przypis redakcyjny]

Ks.2, Pieśń VII — w pieśni pojawiają się motywy z Carmina Horacego (I 17, I 26, I 32, II 3, II 11). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń VI — pocieszenie przyjaciela, prawdopodobnie Jana Kostki, wojewody sandomierskiego, po śmierci żony; motywy z Carmina Horacego (I 24, I 32). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XIII — pierwodruk pieśni pt. O wzięciu Połocka w zbiorze Pieśni trzy (1580). Napisana po rozejmie polsko-rosyjskim w Jamie Zapolskim 15 stycznia 1582. [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XI — pieśń jest parafrazą ody Horacego (Carmina II 3) noszącej tytuł Ad Dellium (Do Deliusza). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XIV — pieśń ta pojawia się również w Odprawie posłów greckich jako chór drugi. [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń X — pierwodruk pieśni pt. O uczciwej małżonce w zbiorze Pieśni trzy (1580). Nawiązania do biblijnej Księgi Przysłów i Księgi Eklezjastyka (Syracha). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XVIII — pieśń jest parafrazą ody Horacego (Carmina III 11) noszącej tytuł Ad Mercurium (Do Merkuriusza). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XVI — w pieśni pojawia się wiele motywów z utworów Horacego (Carmina I 32, I 38). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XV — motywy z licznych utworów Horacego (Carmina I 7, I 11, II 9, II 10, II 16, III 8, III 29, epod 13). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XXII — pieśń jest parafrazą ody Horacego (Carmina I 32) noszącej tytuł Ad lyram (Do liry). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XXIV — pieśń jest parafrazą ody Horacego (Carmina II 20) noszącej tytuł Ad Maecenatem (Do Mecenasa). [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XXI — w pieśni pojawiają się liczne motywy z poezji Francesca Petrarki. [przypis redakcyjny]

Ks. 2, Pieśń XX — poeta przebywający na dworze biskupa Piotra Myszkowskiego wyraża swoją tęsknotę za żoną. W pieśni tej widoczny jest duży wpływ elegii Propercjusza poświęconych rozłące ukochanych z powodu podróży. [przypis redakcyjny]

Ksantypa — żona Sokratesa, według tradycji kobieta swarliwa i niezgodna. [przypis redakcyjny]

Ksawerego — Branickiego, szwagra Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Ksawery — Branicki. [przypis redakcyjny]

Ksawery — Ksawery Branicki. [przypis redakcyjny]

ks. Broglie Jacques Victor Albert (1821–1901) — reakcyjny polityk i publicysta francuski, zwolennik monarchii. [przypis redakcyjny]

ksenodochos — właściciel gospody. [przypis redakcyjny]

Ksenokrates — filozof grecki, słynny z surowej moralności, um. r. 314 po Chr. [przypis redakcyjny]

Ksenokrates — filozof grecki, uczeń Platona, słynął z czystości obyczajów. [przypis redakcyjny]

Kserkses — król perski 485–465 p.n.e. [przypis redakcyjny]

Kserkses — król perski; kazał przez Hellespont most przerzucić, ażeby z wojskiem po tym moście przejść, [by] tłumem zbrojnym zalać Grecję: lecz oszukany w swoich nadziejach, upokorzony niepowodzeniem zamiaru w lichej łódce rybackiej nazad powrócił. [przypis redakcyjny]

Kserkses — król perski pobity pod Salaminą. Przyglądał się on istotnie działaniom wojennym z wysokiego tronu ustawionego na górze. [przypis redakcyjny]

Ksiądz Dubos, który potrzebował, aby Wizygoci płacili podatki — opiera się na innym prawie Wizygotów, które nie dowodzi zgoła niczego: powiada ono tylko, że ten, kto otrzymał od pana ziemię z warunkiem daniny, powinien ją płacić. [przypis redakcyjny]

ksiądz jezuita, ofiarując mi się za spowiednika — Maksymilian Ryłło. [przypis redakcyjny]

Ksiądz J. Terrasson (1670–1750) — jest między innymi autorem dzieła pt. La philosophie applicable à tous les objects de l'esprit et de la raison, które na język nasz przełożył Ks. Andrzej Bromirski i wydał r. 1762 pt. Filozofia obyczajów i rozumu, do wszystkich rzeczy, które pod rozum ludzki podpadają, w wybornych uwagach służąca (Zob. H. Struve: Wstęp krytyczny do filozofii, wyd. III, 1903, s. 20). [przypis redakcyjny]

Ksiądz Kalinka pisze: „…to pewna, że jego rady (…)” — ks. Walerian Kalinka, Sejm czteroletni, tom II, część II, księga V (Dzieła, tom VIII, Kraków 1896, str. 460). [przypis redakcyjny]

ksiądz podkustoszy — zastępca bibliotekarza lub dozorcy skarbca klasztornego. [przypis redakcyjny]

ksiądz prefekt — nauczyciel w szkole zakonnej, często będący równocześnie zarządzającym drukarnią. Drukarnie prowincjonalne za czasów saskich i jeszcze w początkach panowania Stanisława Augusta należały przeważnie do zakonów. [przypis redakcyjny]

Książę (…) albański — Polineks; księstwo Albany w Szkocji. [przypis redakcyjny]

książę Aleksander Ostrogski — Aleksander Ostrogski (zm. 1673 r.). [przypis redakcyjny]

książę bawarski — Maksymilian Emanuel. [przypis redakcyjny]

książęcia (…) bawarskiego, — książę bawarski nazywał się Nam (Namo), Nestor pośród Karolowych paladynów; był ojcem czterech bohaterów, wspominanych dość często w tym poemacie: Awina, Awoliona, Ottona i Berlingiera. [przypis redakcyjny]

książę Czartoryjskie — Florian Czartoryski, książę, kanonik krakowski, biskup poznański, arcybiskup gnieźnieński, zm. 1674. [przypis redakcyjny]

Książę d'Argyle (…) w spotkaniu swym w Richemont z królową Karoliną — [Walter Scott] The Heart of Midlothian, t. III. [przypis redakcyjny]

książę de Baden — Ludwik. [przypis redakcyjny]

książę Dymitr — Wiśniowiecki, Dymitr; umarł jednak dopiero w roku następnym. [przypis redakcyjny]

książę Janusz — [tu:] Sanguszko. [przypis redakcyjny]

książę Jeremi — Jeremi Michał Wiśniowiecki herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]

książę kotów — Tybalt to imię kota w romansie średniowiecznym o lisie (Reynard–Lis, przedstawiającym wady i cechy ludzkie na przykładach zwierząt), dlatego Merkucjo nazywa Tybalta Kapuleta kotem. [przypis redakcyjny]

książę — ks. Adam Czartoryski. [przypis redakcyjny]

książę kurlandzki — Jakub (zm. 1682); w r. 1652 posłał posiłki Janowi Kazimierzowi. [przypis redakcyjny]

książę Longwil — Karol hr. St. Paul ks. de Longueville, bratanek wielkiego Kondeusza. [przypis redakcyjny]

książę lotaryńskie — Karol IV, ks. lotaryński, (zaślubił później królową Eleonorę Marię, wdowę po królu Michale), zm. 1690. [przypis redakcyjny]

książę lotaryński — Karol. [przypis redakcyjny]

książę Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego, szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis redakcyjny]

książę Michał Radziwiłł — hetman wielki litewski za Augusta III. [przypis redakcyjny]

książę nejburskie — Filip Wilhelm, ks. neuburski, siostrzeniec Jana Kazimierza. [przypis redakcyjny]

książę świata tego — Car Mikołaj I. [przypis redakcyjny]

książę Sanguszko — [tu:] Janusz. [przypis redakcyjny]

Książęta i szlachta rzymska warta Gemonii — [chodzi o] scalae gemoniae, [tj.] gemońskie schody prowadzące do więzienia mamertyńskiego w starożytnym Rzymie; nimi zrzucano do Tybru trupy skazanych. [przypis redakcyjny]

Książę w Lambert wciąż — książę Adam Czartoryski w Hotel Lambert, w Paryżu. [przypis redakcyjny]

książę z Karnutu — Herkules II, syn Alfonsa I d'Este, mąż Renaty, córki Ludwika XII, miał tytuł księcia Chartres (w starożytności siedzieli w tej okolicy Carnutes). [przypis redakcyjny]

książeczka Tassa — [Goffred abo] Jerozolima Wyzwolona [Torquato Tasso] w przekładzie Piotra Kochanowskiego [wyd. w 1618 r. w Krakowie]. [przypis redakcyjny]

książka Dawida — wzmianka o książce J. Wł. Dawida, pt.: Inteligencja, wola i zdolność do pracy. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Książ Wielki — miasteczko k. Miechowa. Opodal za miastem wznosi się starożytny, okazale marmurami przybrany zamek, zwykła siedziba ordynatów pińczowskich, Myszkowskich. [przypis redakcyjny]

księcia piękna szkoła — W starożytności były szkoły filozoficzne od mistrzów swoich nazwane. Dlatego tu Dante zebranie poetów pod naczelnictwem Homera nazywa jego piękną szkołą. [przypis redakcyjny]

księga morału — Etyka Arystotelesa. [przypis redakcyjny]

Księga Żywota — Pismo Święte, Biblia. [przypis redakcyjny]

księżna Jeremiowa Wiśniowiecka — postać hist., Gryzelda Konstancja, zd. Zamoyska, w 1639 r. poślubiła Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]

księżna — Księżna Maria z Granowskich Lubomirska. [przypis redakcyjny]

księżyce, buńczuki — półksiężyc: godło wiary w Mahometa; buńczuk: ogon koński na drzewcu; godło władzy. [przypis redakcyjny]

Księżyc już zaszedł pod nasze podnóże — Kiedy poeci rozpoczynali swoją pielgrzymkę po piekle, księżyc był w pełni, a więc słońce, kiedy teraz księżyc jest pod ich stopami, stoi ponad ich głową; przeto w tej chwili na wschodniej półsferze jest samo południe. [przypis redakcyjny]

księżycowej (…) najleniwszej gwiazdy — Najleniwszy planeta według systemu Ptolemeusa jest księżyc, który najmniejszą przestrzeń obiega w tymże samym czasie, w jakim gwiazdy stałe daleko większą przestrzeń przebiegają [przypis redakcyjny]

księżyc piołuniowy — miesiąc poślubny. [przypis redakcyjny]

księżyc, widziałem pod cieniem (…) — Księżyc widziany z góry przez poetę od strony odwrotnej Ziemi, był bez plam, o których wspomina w pieśni II Raju, a co w błąd wprowadziło poetę, że księżyc jest zarazem stałym i ciekłym ciałem. [przypis redakcyjny]

ksieniec (daw.) — brzuch. [przypis redakcyjny]

ksieniec (daw.) — żołądek. [przypis redakcyjny]

…ksieni… przeorysza — w pewnych klasztorach żeńskich przeorysza była godnością wyższą niż ksieni, która zastępowała ją i była pierwszą zakonnicą w zgromadzeniu. [przypis redakcyjny]

ksieni (starop.) — księżna, przełożona (Prozerpina). [przypis redakcyjny]

K. S. — Konstancja Sautter, ukochana Reeve'a. [przypis redakcyjny]

Ksyst (xystum, xystus) — galerja, ganek do przechadzki. [przypis redakcyjny]

ksze (starop.) — skrócenie słowa: księże. [przypis redakcyjny]

kształcić — tu: nadawać piękną formę. [przypis redakcyjny]

kształt (…) kaukaski — w dawnej terminologii rasę białą nazywano kaukaską. [przypis redakcyjny]

kształtny — przyjemny. [przypis redakcyjny]

Kształtny (…) unosi cały — Anakreont, Pieśni, Lwów, „Księgarnia Polska” 1900, nr 54; Obraz kochanki. [przypis redakcyjny]

kształtowanie — tu: przetwarzanie. [przypis redakcyjny]

kształt — tu: sposób. [przypis redakcyjny]

kształty wszech rzeczy — idee, rozumiane w ujęciu filozofii Platona i neoplatończyków jako prawzory rzeczy. [przypis redakcyjny]

k'temu (starop.) — po to, dlatego. [przypis redakcyjny]

k temu zawsze będę znała — zawsze to będę wyznawała. [przypis redakcyjny]

Którą z ogniem stygijską wodą hartowali — zamiast: „ogniem i stygijską falą”. Poeta nasz lubi często (choć nie zawsze szczęśliwie, jak tu właśnie) opuszczać i łączące dwa rzeczowniki i następnie jeden z nich kłaść w przyp. 6 [Msc.] z przyimkiem z. [przypis redakcyjny]

którego sług sługa — servus servorum: przez pokorę chrześcijańską pierwszy papież Grzegorz Wielki tak tytułować się zaczął, odtąd wszyscy papieże tego tytułu używają. [przypis redakcyjny]

Którego z krzyża Bóg Syn upomina, aby Maryi zastąpił jej syna — Według słów Ewangelii św. Jana, rozdz. 19, w. 26. [przypis redakcyjny]

Której majowej (…) zieleni nie ściemnią noce przedłuższe jesieni — W błogości, jaka się tu krzewi, nie ma żadnej zmiany. [przypis redakcyjny]

któremu… (łac.) — tu przechodzi Potocki od króla Michała do Cezara. [przypis redakcyjny]

któremu zwrócił ktoś uwagę, że się wyraża prozą — aluzja do bohatera komedii Moliera Mieszczanin szlachcicem, pana Jourdain, dla którego odkryciem było, że skoro prozą jest wszystko, co nie jest wierszem, on sam od lat mówi prozą, nie wiedząc o tym. [przypis redakcyjny]

które — serce. [przypis redakcyjny]

które sprawiły, że ludzie (…) — Nag. Schr. dodają tutaj jeszcze: „(jednakże nieliczni w stosunku do całej ludzkości)”. [przypis redakcyjny]

Który choć mu lada co i psie prawi gówno — w rękopisie ostatni wyraz: góry, co oczywiście zaciera sens. [przypis redakcyjny]