Żona modna → ← Pijaństwo

Spis treści

Bóg: 1
Cnota: 1 2
Czas: 1
Filozof: 1
Jesień: 1
Kobieta: 1 2
Kochanek: 1 2
Korzyść: 1 2
Mądrość: 1
Miłość: 1 2
Młodość: 1
Nauka: 1
Pobożność: 1
Pochlebstwo: 1 2
Religia: 1
Rozum: 1 2
Umiarkowanie: 1
Wiosna: 1
Wolność: 1
Zdrada: 1

Ignacy KrasickiSatyry, Część pierwszaPrzestroga młodemu

Wychodzisz na świat, Janie. Przy zaczęciu drogi

Żądasz zdania mojego i wiernej przestrogi;

Dam, na jaką się może zdobyć moja możność [1],

W krótkich ją słowach zamknę: miej, Janie ostrożność!

Wchodzisz na świat. Krok pierwszy stawić nie jest snadno [2],

Zewsząd cię zbójcy, zdrajcy, filuty opadną;

Zewsząd łowcy przebiegli, kształtną [3] biorąc postać,

Będą czuwać, jak by cię w sidła swoje dostać;

Wpadniesz, jeśli się pierwej dobrze nie uzbroisz.

Słusznie się więc twych kroków pierwiastkowych [4] boisz.

Rzadki na świat przychodzień, który by obfito

Nie zapłacił na wstępie oszukania myto [5].

UmiarkowanieStrzeż się, nie żebyś grzeszył zbytnim nieufaniem,

Roztropna jest ostrożność; Piotr szedł za jej zdaniem.

Średniej się drogi trzymał i tak kroki zmierzał,

Że ani zbytnie ufał, ani nie dowierzał;

Piotr ocalał i chociaż podejścia nie szukał,

Choć szedł drogą poczciwych, filutów oszukał.

A to jak? Tak jak ślepy; ten, gdzie się obraca,

Nim stąpi, kijem pierwej bezpieczeństwa maca.

Miej się na ostrożności, nikt cię nie oszuka.

Znajdziesz Pawła na wstępie, co przychodniów szuka;

Stary to mistrz i profes [6] w filutów zakonie,

Zna on nie tylko panów, ale psy i konie,

Układa się i łasi, powierzchownie grzeczny,

Z miny, z gestów poczciwy, uprzejmy, stateczny,

Temu rady dodaje, z tym się towarzyszy,

Tamtemu niby wierza [7], co od drugich słyszy:

Trwożny, czy kto nie patrzy, czy kto nie podsłucha,

Za wżdy ma coś w rezerwie i szepcze do ucha,

Rai, strzeże, poznaje i godzi, i rożni [8];

Korzyść, Pochlebstwo, ZdradaPrzeszli przez jego ręce szlachetni, wielmożni,

Przeszli, a z tych, co zdradnie całował i ściskał,

Żadnego nie wypuścił, żeby co nie zyskał.

Znajdziesz po nim Macieja, co już resztą goni.

Przechodzi dotąd wszystkich wytwornością koni,

Ekwipaż po angielsku [9], z francuska lokaje,

A choć do dalszych zbytków sposobu nie staje,

Choć nikt borgować [10] nie chce, przykrzą się dłużnicy,

Przecież Maciej paradnie jedzie po ulicy,

Przecież laufry przed końmi, Murzyn za karetą [11].[12]

Chcesz widzieć tajemnicę przed światem ukrytą?

Nauczysz się, bylebyś tym szedł, co on torem,

Bylebyś się pożegnał z cnotą i honorem,

Bylebyś czoło stracił [13], dojdziesz przedsięwzięcia.

Zbądź się wstydu, a język trzymaj od najęcia [14],

Korzyść, PochlebstwoCzołgaj się, a gdy podłość rozpostrzesz najdalej,

Dokażesz, że przed tobą będą się czołgali.

Zyskasz korzyść niecnotą; ale to zysk podły;

Nie tymi prawe szczęście obwieszcza się źrodły;

Strzeż się więc takich zdobycz [15], co czynią zelżywym. Młodość, NaukaJesteś w wiośnie młodości, w tym wieku szczęśliwym,

Co do wszystkiego zdatny. Do użycia wzywa

Rozkosz miła z pozoru, w istocie zdradliwa;

Uwdzięcza [16] bite ślady, lecz choć mile pieści,

Kładzie żółć przy słodyczy, ciernie z kwiaty mieści [17],

Omamia nieostrożnych zdradnymi kompany.

Będziesz na pierwszym wstępie uprzejmie wezwany

Od rzeszy grzeczno–modnej, rozpustnie wytwornej.

Tam się nauczysz w szkole przebiegłej, wybornej,

Jak grzecznie rozposażyć [18] zbiory przodków skrzętne,

A ślady wspaniałości stawiając pamiętne,

Niesłychanymi zbytki i treścią rozpusty

Zawstydzać marnotrawców i dziwić oszusty.

Nauczysz się, jak prawom można się nie poddać,

Jak dostać, kiedy nie masz, dostawszy nie oddać,

Jak zwodzić zaufanych a śmiać się z zwiedzionych,

Jak w błędzie utrzymywać sztucznie [19] omamionych,

Jak się udać, gdy trzeba, za dobrych i skromnych,

Jak podchlebiać przytomnym [20], śmiać się z nieprzytomnych,

Jak cnocie, gdzie ją znajdziesz, dać zelżywą postać,

Jak deptać wszystkie względy, byle swego dostać,

Jak wziąwszy grzeczną tonu modnego postawę,

Dla żartu dowcipnego szarpać cudzą sławę,

Jak się chlubić z niecnoty, a w wyrazach sprośnych

Mieszać fałsz z zuchwałością w tryumfach miłosnych.

Taka to nasza młodzież! Jesień, WiosnaPo skażonej wiośnie

Jaki plon, jaki owoc w jesieni urośnie?

Rzuć okiem na Tomasza: słaby, wynędzniały,

Dwudziestoletni starzec. Poszły kapitały,

Poszły wioski, miasteczka, pałace, ogrody,

Jęczy nędzarz, a pamięć niepowrotnej szkody

Truje resztę dni smutnych, co je wlecze z pracą [21]:

Taka korzyść rozpusty, tak się zbytki płacą.

Uszedłeś marnotrawców, wpadniesz w otchłań nową.

Kochanek, MiłośćCi to są, co z romansów zawróconą głową,

Bohatyry miłosne, żaki teatralni [22],

Trawią wiek u nóg bogiń przy ich gotowalni.

Westchnienia ich kunsztowne do Filidów [23] modnych,

Kaloandry [24] w afektach wiernych a dowodnych

Jęczą nad srogim losem, a boginie cudne,

Raz uprzejme, drugi raz dzikie i obłudne,

Czy się zechcą nasrożyć, czy wdzięcznie uśmiechać,

Dają im tylko wolność rozpaczać i wzdychać. Czas, Kobieta, Miłość, WolnośćStrzeż się matni zdradliwych, w które płochych mieści

Zbyt czuły na podstępy zawżdy kunszt niewieści;

Strzeż się sideł powabnych, w które młodzież wabią.

Choć sztuką zdradę skryją, pęta ujedwabią,

Przecież w nich wolność ginie, czas się drogi traci,

Zysk wdzięcznych sentymentów w cnoty nie bogaci;

A Filida [25] tymczasem, gdy ją statek [26] smuci,

100

Dla nowego Tyrsysa [27] dawnego porzuci.

Skacz ze skały, w miłosnych pętach niewolniku,

Albo siadłszy w zamysłach [28] przy krętym strumyku,

Gadaj z echem płaczącym na płonne nadzieje;

Twoja Filis [29] tymczasem z głupiego się śmieje.

105

Nie masz tego w romansach — ale jest na jawie;

KochanekKtokolwiek się tej płochej poświęcił zabawie,

Nie inszą korzyść żądań zniewieściałych zyska;

Czyli politowania wart, czy pośmiewiska,

Niech boginie osądzą. — Ty zważ, co cię czeka.

110

Boginie są, mój Janie; czcij je, lecz z daleka [30].

Nie, żebyś był odludkiem. KobietaZnajdziesz nawet w mieście,

Co umysł mając męski, powaby niewieście,

Szacowne bardziej cnotą niż blaskiem urody,

Mimo zwyczaj powszechny, mimo przepis mody

115

Śmią pełnić obowiązki, a proste Sarmatki [31],

Są i żony poczciwe, i starowne matki;

Romans je w obowiązkach nigdy nie rozgrzesza.

Z takich gniazd, jeśli znajdziesz, szukaj towarzysza;

I znajdziesz. Niech odszczeka, co je trzy rachował [32].

120

Nie będę ja zbyt ostrą satyrą brakował [33].

Są, a często, choć pozór przeciwnie obwieszcza,

W uściech płochość, a cnota w sercu się umieszcza. FilozofWojciech — mędrzec ponury, łapie młodzież żywą,

A najeżony miną poważnie żarliwą,

Nową rzeczy postawą gdy dziwi i cieszy,

125

Same wyroki głosi zgromadzonej rzeszy.

Za nic dawni pisarze, stare księgi — fraszki,

Dzieła wieków to płonne u niego igraszki;

Filozof, jednym słowem, i miną, i cerą [34],

Unosi się nad podłą gminu atmosferą,

130

Depce miałkość [35] uprzedzeń, a dając, co nie ma,

Stwarza nowy rząd rzeczy [36] i wiary systema.

Z daleka od tej szkoły, z daleka, mój Janie!

Powabne tam jest wejście, wdzięczne przywitanie,

Ale powrót fatalny. Rozum, Pobożność, CnotaZły to rozum, bracie,

135

Co się na cnoty, wiary zasadza utracie.

Ochełznaj [37] dumne zdania pokory munsztukiem [38],

Bóg, Cnota, Mądrość, Rozum, ReligiaWierz, nie szperaj, bądź raczej cnotliwym nieukiem

Niż mądrym, a bezbożnym. Tacy byli dawni,

Równie, a może więcej naukami sławni,

140

Przodki twoje poczciwe, co Boga się bali.

Co mogli, co powinni, oni roztrząsali,

Umieli dzielić w zdaniu, o czym sądzić można,

Od tego, w czym nauka próżna i bezbożna.

Na co rozum, dar boży, jeśli bluźni dawcę?

145

Mijaj, Janie, bezbożnych maksym prawodawcę,

Mijaj mądrość nieprawą. Ta niech tobą rządzi,

Co do cnoty zaprawia, w nauce nie błądzi,

Co prawe obowiązki bezwzględnie określa,

Co zna ludzką ułomność, w zdaniach nie wymyśla,

150

Co cię łącząc z poczciwym, staropolskim gminem,

Nie każe ci się wstydzić, żeś chrześcijaninem.

Przypisy

[1]

możność — tu: stan wiedzy, doświadczenie. [przypis redakcyjny]

[2]

snadno — łatwo. [przypis edytorski]

[3]

kształtny — przyjemny. [przypis redakcyjny]

[4]

pierwiastkowych — pierwszych. [przypis edytorski]

[5]

myto — opłata, podatek. [przypis redakcyjny]

[6]

profes — zakonnik, który złożył ostatnie, uroczyste śluby. [przypis redakcyjny]

[7]

wierzać — powierzać, zwierzać w zaufaniu. [przypis redakcyjny]

[8]

rożni — różni, doprowadza do poróżnienia się stron, do kłótni. [przypis edytorski]

[9]

Ekwipaż po angielsku — już w końcu panowania Augusta III coraz modniejsze stawały się angielskie karety, które sprowadzali przeważnie tylko magnaci. [przypis redakcyjny]

[10]

borgować — pożyczać na kredyt. [przypis edytorski]

[11]

za karetą — „u kozła tylniego wisiał stopień […] na paskach rzemiennych, po którym lokaje na kozioł wstępowali, hajducy zaś i pajucy, gdzie nie było hajduków, na tym stopniu plac swój za karetą mieli”. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 531). Obowiązkiem hajduków w czasie podróży było otwieranie drzwi karety i ustawianie przed nią stopnia. Zgodnie z ówczesną modą na egzotykę do dobrego tonu należało mieć służącego Murzyna. [przypis redakcyjny]

[12]

Ochocki zanotował w Pamiętnikach: „W r. 1786 zastałem jeszcze w Warszawie wiele pańskich domów, jeżdżących z kawalkatą ekwipażami”. Ową „kawalkatę” stanowił orszak sług, do których należeli laufrowie, biegnący przed karetą, których zadaniem było trzaskać z harapów na znak, że wszyscy powinni ustąpić z drogi; „laufrów odziewano z hiszpańska, w lekkie materie, w trzewiki, z kaszkietem na głowie z herbem pańskim i piórami strusimi, którego nie zdejmowali nigdy ani w kościele, ani w sali posługując do stołu”. (J. D. Ochocki, Pamiętniki, s. 97, 93). [przypis redakcyjny]

[13]

czoło stracić — wyzbyć się wstydu. [przypis redakcyjny]

[14]

język trzymaj od najęcia — bądź płatnym chwalcą. [przypis redakcyjny]

[15]

zdobycz — dawny dopełniacz liczby mnogiej. [przypis redakcyjny]

[16]

Uwdzięcza — nadaje wdzięku, powabu. [przypis redakcyjny]

[17]

Wszystkie teksty podają zgodnie ten wiersz w brzmieniu: „Kładzie żółć przy goryczy, ciernie z kwiaty mieści”. W miejsce niewłaściwego „przy goryczy”, co jest oczywistym przepisaniem się Krasickiego, wprowadzono koniekturę wydawcy: „przy słodyczy”. [przypis redakcyjny]

[18]

rozposażyć — porozdzielać, porozdawać. [przypis redakcyjny]

[19]

sztucznie — umiejętnym podejściem, chytrze. [przypis redakcyjny]

[20]

przytomny — obecny. [przypis redakcyjny]

[21]

z pracą — z trudem, mozołem. [przypis redakcyjny]

[22]

żaki teatralni — zgrywające się młokosy. [przypis redakcyjny]

[23]

Filida, Filis, Tyrsys — konwencjonalne imiona bohaterów modnych sielanek dworskich. [przypis redakcyjny]

[24]

Kaloander — aluzja do bohatera popularnego wówczas romansu włoskiego poety Giovanni Ambrogio Mariniego pt. Calloandro sconosciuto (1640), przetłumaczonego na język polski, którego pełny tytuł brzmi: Kolloander wierny Leonildzie przyjaźni dotrzymujący, przy różnych nienawiści wojennych awanturach i przypadkach, z okazji niedotrzymania słowa między Poliartem, cesarzem konstantynopolitańskim, Enceladona synem, i między Tygryndą, królową trabizońską, Tygranora króla córką, albo historia polityczna, kawalerskie ich dzielności i skrytą miłość przez Hymeneusz dożywotniej przyjaźni między nimi zakończone opisująca. O romansach pisał Krasicki w Zbiorze potrzebn. wiad.: „rodzaj ten pisma, zbyt teraz rozpleniony zabawką momentalną, nie nadgradza nieskończonego uszczerbku w obyczajach młodzieży”. [przypis redakcyjny]

[25]

Filida, Filis, Tyrsys — konwencjonalne imiona bohaterów modnych sielanek dworskich. [przypis redakcyjny]

[26]

statek — stałość. [przypis redakcyjny]

[27]

Filida, Filis, Tyrsys — konwencjonalne imiona bohaterów modnych sielanek dworskich. [przypis redakcyjny]

[28]

w zamysłach — w zamyśleniu, w zadumie. [przypis redakcyjny]

[29]

Filida, Filis, Tyrsys — konwencjonalne imiona bohaterów modnych sielanek dworskich. [przypis redakcyjny]

[30]

Bogatszą charakterystykę „bogini” odnajdujemy w nieukończonej satyrze, ogłoszonej przez L. Bernackiego w krytycznym wydaniu satyr i listów (s. 232–233): „Dla wdzięków bojaźliwa, a dla mody chora, / Jęczy, wzdycha wsparta na sofach piękna Leonora [!]. / Jęczy, wzdycha, niesyta szczęściem, nowych zysków łaknie [!], / W tym, co tylko mieć może, a ma, czegoś braknie. / Im więcej zgromadziła, tym bardziej ubywa, / Piękna, młoda, dostatnia, przecież nieszczęśliwa. / Gdzie jest — nudno, gdzie nie jest — tam miłe momenta. / Więc tam leci, gdzie pragnie; doszła — niekontenta. / Skąd nudność? Zbyt myśl wzniosła, zbyt się umysł żarzy, / Co usłyszy, co zoczy — mniej, niż sobie marzy. / Świat szczupły na te głowy, dopieroż kraj cały! [przypis redakcyjny]

[31]

Sarmatki — tu: Polki przestrzegające dawnych obyczajów, wprowadzone do satyry jako przeciwstawienie kobiet modnych. [przypis redakcyjny]

[32]

Niech odszczeka, co je trzy rachował — aluzja do zjadliwego ustępu satyry Boileau (satyra X, ww. 43–44): „Ba, i dziś nawet podług tak sławnego wzoru / Można znaleźć małżonkę wierną nie z pozoru. / Prawda. Ja sam w Krakowie, jeśli się nie mylę, / Trzy takie bym wymienił.” (Boileau, Satyry wierszem polskim przełożone, z przystosowaniem do polskich rzeczy przez J. Gorczyczewskiego, Warszawa 1805, I. 90. Tu jest to satyra IX, ww. 43–46). [przypis redakcyjny]

[33]

brakować — tu: piętnować. [przypis redakcyjny]

[34]

cera — ułożenie twarzy, mina. [przypis redakcyjny]

[35]

miałkość — powierzchowność. [przypis redakcyjny]

[36]

Stwarza nowy rząd rzeczy — daje pogląd na siły, które rządzą światem. Po w. 134 znajdował się w brulionie, następnie zarzucony przez autora fragment: „Tli się ogień szkodliwy, zajęty w iskierce, / Powabne jego słowa wkradają się w serce, / W bluźnierskich żartach, grzeczną mądrość kiedy mieści, / Doktor płochych umysłów, apostoł niewieści, / Wszystko, co jest, on pojął, co było, on wiedział. / Rzekł słowo, a choć reszty ani dopowiedział, / Rozśmiał się lub zasępił — misternie a sztucznie, / Umieją to tłumaczyć omamione ucznie.” (I. Krasicki, Satyry i listy, s. 95–96). [przypis redakcyjny]

[37]

ochełznać — okiełznać, stłumić. [przypis redakcyjny]

[38]

munsztukiem — wędzidłem; za jego pomocą powściąga się zapędy konia; tu: umysłu. [przypis edytorski]

Zamknij

Proszę czekać...

Bez pomocy czytelników biblioteka przestanie się rozwijać. Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!

KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Warto wspierać czytanie w każdej formie, możliwie dostępne dla wszystkich. I takich książek, po które warto sięgnąć

Sylwia Chutnik

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.

Regularnie dodajemy nowe książki. By ich nie przegapić, subskrybuj nasz kanał.

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Bez wsparcia czytelników Wolne Lektury nie będą się rozwijać. Nie pozwól na to! Kliknij i dorzuć się!

Nie wystarczy zeskanować książkę. Tekst musi jeszcze przejść proces redakcji językowej i technicznej oraz podwójną korektę. Sam widzisz, że to dużo pracy! Dlatego potrzebujemy Twojego wsparcia! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Mark Twain Ludożerstwo w wagonach

Przekaż 1,5%

Przestroga młodemu

Spis treści

Ignacy KrasickiSatyry, Część pierwszaPrzestroga młodemu

Przypisy