Przypisy

Chinon — miejscowość niedaleko Tours, miejsce spotkania Joanny d'Arc z następcą tronu, Karolem VII, w 1427 r. [przypis edytorski]

chinowiec (bot.) — rodzaj drzew tropikalnych, których kora zawiera chininę, stosowaną jako lek przeciwmalaryczny w postaci białego, gorzkiego proszku (zwykle dostarczany jako sól: chlorowodorek lub siarczan chininy). [przypis edytorski]

chinowy (rzad.) — chininowy, zawierający chininę, lek przeciwmalaryczny mający postać białego, gorzkiego proszku, otrzymywanego z kory chinowca. [przypis edytorski]

Chiny — W XX wieku jedną z największych katastrof humanitarnych jakie dotknęły Chiny była klęska głodu w latach 1959–1961, której bezpośrednią przyczyną była nieudolna polityka industrializacji i kolektywizacji zainicjowana przez Mao Zedonga. Ofiarą głodu mogło paść wedle szacunków nawet 45 milionów ludzi. [przypis edytorski]

Chios — wyspa na Morzu Egejskim w pobliżu wybrzeży Azji Mniejszej. [przypis edytorski]

chipolata (fr.) — krótka kiełbaska z surowej wieprzowiny, przeznaczona do smażenia. [przypis edytorski]

Chippendale, Thomas (1718–1779) — brytyjski projektant mebli; jego nazwisko stało się nazwą angielskiego stylu meblarstwa, zapoczątkowanego przez wydaną przez niego pierwszą w historii książkę o projektowaniu mebli. [przypis edytorski]

Chiriguanie, Assinibuanie i Apalasi — w innym tłum.: Assinipoelowie i Apalakowie-Chiricahua. [przypis edytorski]

chiromancja — wróżenie z dłoni. [przypis edytorski]

chiromancja — wróżenie z ręki. [przypis edytorski]

chiromancki — dotyczący chiromancji, czyli wróżenia z linii dłoni. [przypis edytorski]

chiromanta — osoba potrafiąca wróżyć z linii papilarnych dłoni. [przypis edytorski]

chiromantka — osoba wróżąca z linii papilarnych. [przypis edytorski]

Chiron (mit. gr.) — znany z mądrości centaur (tj. pół człowiek a pół koń), wychowawca wielu spośród mitologicznych bohaterów. [przypis edytorski]

Chiron (mit. rzym.) — najmądrzejszy z centaurów, istot z ludzkim tułowiem na końskim korpusie, wychowawca wielu herosów, m. in. Achillesa. [przypis edytorski]

chiryja — moneta. [przypis edytorski]

chiton — codzienny strój w staroż. Grecji: prostokąt tkaniny (lnianej, wełnianej itp.) spinany na ramionach i z boku (względnie dwa prostokąty zszyte po bokach i spinane na ramionach); chiton joński był szatą długą, sięgającą do kostek, zaś chiton dorycki krótki, do połowy ud; chiton niekiedy przewiązywano w pasie, względnie pod biustem przez kobiety. [przypis edytorski]

chiton — codzienny strój w starożytnej Grecji: prostokąt płótna spinany na ramionach i z boku. [przypis edytorski]

chiton — rodzaj sukni bez rękawów noszonej w starożytnej Grecji. [przypis edytorski]

chiton — staroż. strój grecki, prostokąt płótna spinany na ramionach i z boku. [przypis edytorski]

chiton — starożytny grecki strój codzienny: luźna szata wkładana bezpośrednio na ciało. [przypis edytorski]

chiton — starożytny strój grecki, prostokąt płótna spinany na ramionach i z boku. [przypis edytorski]

chiton — w staroż. Grecji podstawowy strój codzienny: szata lniana a. wełniana z dwóch prostokątów zszytych po bokach i spinanych na ramionach (tworzyły się w ten sposób krótkie rękawy), długa do kostek (ch. joński) lub krótka do połowy ud (ch. dorycki), niekiedy przewiązywana w pasie a. przez kobiety pod biustem. [przypis edytorski]

chitony a. wielotarczowce (biol.) — gromada morskich mięczaków, u których zauważalna jest jeszcze pierwotna segmentacja, która zaniknęła u pozostałych mięczaków. [przypis edytorski]

chi va piano, va sano (wł.) — kto idzie powoli, idzie zdrowo. [przypis edytorski]

Chiwa — miasto nad rzeką Amu-Darią w Azji Środkowej, dziś na terenie Uzbekistanu, ok. 500 km na wschód od brzegów Morza Kaspijskiego, w latach 1515–1920 stolica państwa, zwanego Chanatem Chiwy, i bogaty ośrodek handlowy; Rosjanie starali się je sobie podporządkować, co udało im się w 1873 r. [przypis edytorski]

Chiwa — miasto nad rzeką Amu-darią w Uzbekistanie w Azji Środkowej. [przypis edytorski]

chiżyna (z ukr.) — chata, chałupa. [przypis edytorski]

chłeptać — wciągać płyn językiem. [przypis edytorski]

Chłodna — ulica w Warszawie, w trakcie okupacji jej część znalazła się w obrębie getta, reszta pozostała po tzw. aryjskiej stronie. W styczniu 1942 nad ulicą zbudowany został drewniany most dla pieszych łączący tzw. małe getto z dużym. Ta kładka przetrwała do wielkiej akcji deportacyjnej latem 1942, dziś upamiętnia ją Kładka Pamięci. [przypis edytorski]

chłodnawe klima — dziś: chłodnawy klimat. [przypis edytorski]

chłodniczek (daw.) — tu: altanka. [przypis edytorski]

chłodnik — altana a. grota; miejsce zacienione. [przypis edytorski]

chłodnik (daw.) — altana. [przypis edytorski]

chłodnik (daw.) — miejsce zacienione; tu: altana. [przypis edytorski]

chłodnik — tu: altana. [przypis edytorski]

chłodnik — tu: miejsce zacienione. [przypis edytorski]

chłodnik — zacienione, chłodne miejsce; altana. [przypis edytorski]

chłopacy — dziś popr. chłopcy. [przypis edytorski]

chłopaki całowały (…) i oglądały — dziś popr. raczej: chłopcy całowali (…) i oglądali. [przypis edytorski]

Chłopaki jak łza, kryształ: jeden za drugiego w ogień — zdania charakterystyczne dla skrótowego stylu Korczaka, czasowniki zostały celowo pominięte, pozostawione domyślności czytelnika. [przypis edytorski]

chłopak — tu: służący. [przypis edytorski]

chłopcowi — dziś popr. forma C lp r.m.: chłopcu. [przypis edytorski]

Chłopcy (…) biegały (daw.) — dziś popr. chłopcy biegali. [przypis edytorski]

chłopcy dorosłe (daw. forma) — dziś: chłopcy dorośli. [przypis edytorski]

chłopcy — dziś popr. forma N.lm: chłopcami. [przypis edytorski]

chłopcy krzyczeli na cały głos: „Dodatek nadzwyczajny” — w I połowie XX w. nie istniała jeszcze telewizja ani Internet, wiadomości przekazywane były przez gazety, które sprzedawali na ulicach chłopcy, zwani gazeciarzami. Gazeciarze zachęcali kupujących, wykrzykując głośno tytuły najciekawszych artykułów. Jeżeli po wyjściu gazety z drukarni wydarzyło się coś ważnego, redakcja gazety w pośpiechu przygotowywała dodatkowe wydanie, nazywane dodatkiem nadzwyczajnym, z opisami tych wydarzeń. [przypis edytorski]

Chłopcy z Albatrosa — właśc. Pięciu chłopców z Albatrosa (1936), popularna piosenka napisana przez Feliksa Konarskiego. [przypis edytorski]

chłopczyna, co do mnie (…) strzelił — Amor. [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef (1771–1854) — polski generał, uczestnik powstania kościuszkowskiego, wojen napoleońskich; pierwszy wódz naczelny (od 3 grudnia 1830) i dyktator powstania listopadowego, 17 stycznia 1831 złożył rezygnację. [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — generał, walczył w wielu wojnach, m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), powstaniu kościuszkowskim (1794), wojnach napoleońskich. Był wodzem naczelnym powstania listopadowego, przygotował i poprowadził polskie oddziały w wygranej, ale krwawej bitwie pod Grochowem (25.02.1831). [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — polski generał; walczył m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), w powstaniu kościuszkowskim (1794), w wojnach napoleońskich; w chwili wybuchu powstania listopadowego odmówił dołączenia do powstańców, jednak kilka dni później 3 grudnia 1830 przyjął zaproponowaną mu funkcję wodza naczelnego i dyktatora, rezygnację złożył już 17 stycznia 1831; przygotował i poprowadził polskie oddziały w wygranej, ale krwawej bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831). [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — polski generał; walczył m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), w powstaniu kościuszkowskim (1794), w wojnach napoleońskich; w chwili wybuchu powstania listopadowego odmówił dołączenia do powstańców, jednak kilka dni później przyjął zaproponowaną mu funkcję wodza naczelnego. [przypis edytorski]

chłopię (daw.) — chłopiec, tu: uczeń. [przypis edytorski]

chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska — scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, była przez badaczy interpretowana metaforycznie: szydło w ręku dziecka ma za chwilę przebić wiśnię, by rozlał się jej krwistoczerwony sok. W ten sposób (ale w dalszych scenach również na inne sposoby) Krasiński pokazuje, że w obozie rewolucji nawet dzieci „bawią się” zabijaniem. Ryciny z okresu rewolucji francuskiej 1789 r. ukazywały np. dzieci „igrające” odciętą głową zgilotynowanej ofiary rewolucji. [przypis edytorski]

chłopięta obnosiły po wsi na Gody — prawdopodobnie chodzi o kolędników, czyli grupę osób, które przebrane chodziły od domu do domu z życzeniami na Nowy Rok w czasie tzw. godów czyli okresie od 25 grudnia do 6 stycznia. [przypis edytorski]

chłopięty (starop. forma) — (z) chłopiętami; z chłopcami. [przypis edytorski]

chłopiec chciał chodzić w sukience (…) jego mamusia myślała, że kompleks — kompleks to w psychologii zbiór wyobrażeń zgrupowanych wokół nieuświadomionej myśli, zwanej jądrem kompleksu. Tu mowa najprawdopodobniej o jednym z opisanych przez Zygmunta Freuda zaburzeń na tle seksualnym. [przypis edytorski]

chłopiec gdyby z wosku — chłopiec jak z wosku, tj. jak laleczka: zgrabny, gładki, urodziwy. [przypis edytorski]

Chłopiec z Biblią — opowiadanie Tadeusza Borowskiego opublikowane w 1947 r. na łamach „Zeszytów Wrocławskich”. [przypis edytorski]

chłopów zabitych po roku 61 — w roku 1861 wprowadzono reformę uwłaszczeniową w Imperium Rosyjskim, na mocy której ponad 20 mln chłopów rosyjskich zyskało wolność osobistą: nie mogli już być sprzedawani, kupowani ani karani przez właścicieli ziemskich, choć z powodu obaw władz przed masowym porzucaniem pracy w rolnictwie przypisano chłopów do wspólnot wiejskich, których nie mogli opuszczać. [przypis edytorski]

chłopomani — tu: ruch powstały w gronie studentów Uniwersytetu Kijowskiego, którzy w latach 50. i 60. XIX w., zafascynowani folklorem i codziennym życiem chłopów, dążyli do zbliżenia z ludem. Uważali, że szlachta prawobrzeżnej Ukrainy to spolszczeni Ukraińcy, którzy powinni powrócić do swojego narodu. Opuścili polskie organizacje studenckie i założyli grupę ukraińską. W 1860 wskutek policyjnego raportu zarzucającego im działalność komunistyczną, z powodu szerzenia wśród chłopów „szkodliwych myśli o wolności i równości”, objęci dochodzeniem i szykanami, co zostało nagłośnione przez ros. emigracyjną gazetę rewolucyjną „Kołokoł”. Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli Wołodymyr Antonowycz, Tadej Rylski, Pawło Czubynski. [przypis edytorski]

chłoposko (gw.) — chłopisko, chłopaczysko. [przypis edytorski]

chłoposko wielgośne (gw.) — wielki chłop. [przypis edytorski]

chłopowi — dziś popr.: chłopu. [przypis edytorski]

Chłopskie Stronnictwo Radykalne — polskie lewicowe ugrupowanie polityczne powstałe w listopadzie 1918, działające na terenie republiki tarnobrzeskiej, potem także w powiatach: Mielec, Nisko i Kolbuszowa; w wyborach do parlamentarnych w 1922 zdobyło 4 mandaty poselskie; w 1928 zakończyło działalność. [przypis edytorski]

chłop — tu: mężczyzna, facet. [przypis edytorski]

chłopu podłemu — Herakles mówi o Eurysteuszu, władcy Myken i Tirynsu, dla którego musiał wykonać dwanaście prac. [przypis edytorski]

chłopu zasię (daw., gw.) — chłopu nic do tego; chłop niech się trzyma z daleka. [przypis edytorski]

Chłop — w tłumaczeniu Leona Ulricha postać ta występuje jako Pajac. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma B.lm: chłopów. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma N. lm: chłopami. [przypis edytorski]

chłopyśmy — skrócone: chłopy jesteśmy. [przypis edytorski]

chłypnąć (gw.) — chlipnąć, głośno wciągnąć ustami jakiś płyn. [przypis edytorski]

chłystek — młody, niepoważny człowiek. [przypis edytorski]

chlać (gw.) — jeść, żreć. [przypis edytorski]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

Chlebie! Po twoim smaku i zapachu Czuję znad Niemna polankę borową… — Władysław Syrokomla, Kęs chleba V. [przypis edytorski]

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych. [przypis edytorski]

Chlebnikow, Wielimir (1885–1922) — rosyjski poeta, przedstawiciel futuryzmu. [przypis edytorski]

chlebny piec — piec chlebowy (służący do wypieku chleba). [przypis edytorski]

chlebny — urodzajny. [przypis edytorski]

chlebowiec — ok. 40 gatunków drzew z rodziny morwowatych, o wielkich skórzastych liściach, pochodzących z tropikalnej Azji i dostarczających jadalnych owoców. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury, geograf. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury polskiej; zajmował się głównie literaturą staropolską i romantyczną. [przypis edytorski]

chleb rozczynić — przygotować ciasto na chleb. [przypis edytorski]

chleb świętojański — drzewo o błyszczących liściach, rosnące w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb świętojański — karob, szarańczyn strąkowy, strąki wiecznie zielonego drzewa uprawianego w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb sitny a. sitowy — chleb z mąki razowej przesianej przez sito, delikatniejszy od razowego. [przypis edytorski]

chleb za kartkami — chleb na kartki; chleb wydzielany wg ustalonych racji. [przypis edytorski]

chleb zasłużonych (łac. panis bene merentium) — w XVI–XVIII w. uposażenie w królewszczyznach osób zasłużonych dla kraju, króla lub pełniących urzędy. [przypis edytorski]

chlena a. chlajna — w staroż. Grecji płaszcz wełniany, prostokątna tkanina spinana sprzączką na piersiach a. na prawym ramieniu, noszona na chiton (tj. rodzaj koszuli). [przypis edytorski]

Chlestiakow — bohater Rewizora Nikołaja Gogola, przypadkowy człowiek wbrew własnej woli traktowany jako wyższy urzędnik. [przypis edytorski]

chlipieć — tu: chłeptać. [przypis edytorski]

chliw, chliwek (gw.) — chlew, chlewik. [przypis edytorski]

chliw (gw.) — chlew. [przypis edytorski]

Chlodwig I (ok. 466–511) — pierwszy z królów Franków, który zjednoczył wszystkie plemiona frankijskie pod jednym panowaniem; w 496 pod wpływem swojej żony Klotyldy przyjął chrześcijaństwo. [przypis edytorski]

Chloe — imię żeńskie pochodzenia greckiego, często wykorzystywane przez autorów sielanek, nawiązujących do antycznego romansu greckiego Dafnis i Chloe, opowiadającego o dwójce młodych pastuszków. [przypis edytorski]