Bieda: 1
Bogactwo: 1
Chciwość: 1
Chłop: 1 2 3 4
Choroba: 1 2
Chrystus: 1
Cnota: 1
Cud: 1
Czas: 1
Dar: 1
Dorosłość: 1 2 3 4
Duma: 1
Dzieciństwo: 1 2
Dziecko: 1
Dziedzictwo: 1 2 3 4
Filozof: 1
Głupota: 1
Gra: 1
Grób: 1
Grzech: 1
Historia: 1 2 3 4
Honor: 1 2 3 4
Interes: 1
Kara: 1
Kłótnia: 1 2
Kondycja ludzka: 1
Konflikt: 1
Korzyść: 1
Kradzież: 1 2 3
Krzywda: 1 2
Ksiądz: 1 2 3 4 5
Książka: 1
Lenistwo: 1
Łzy: 1
Marzenie: 1
Matka: 1
Mądrość: 1
Mężczyzna: 1
Miłosierdzie: 1
Miłość: 1 2
Młodość: 1 2 3 4 5 6
Nadzieja: 1 2
Natura: 1
Nauczyciel: 1
Nauka: 1 2 3 4
Niebezpieczeństwo: 1 2
Noc: 1
Obowiązek: 1
Obyczaje: 1
Ojciec: 1 2 3 4 5
Ojczyzna: 1
Pamięć: 1
Pobożność: 1 2 3
Poeta: 1 2
Poezja: 1
Polowanie: 1
Pozycja społeczna: 1 2 3 4 5
Pożar: 1
Praca: 1 2 3 4
Prawo: 1 2 3 4
Przekleństwo: 1 2
Przemiana: 1
Przemoc: 1
Pycha: 1
Rozum: 1
Rzeka: 1
Sąd: 1 2
Sen: 1 2
Serce: 1 2
Słowo: 1
Spowiedź: 1
Sprawiedliwość: 1 2 3 4
Starość: 1 2 3 4
Strach: 1 2
Sumienie: 1
Syn: 1 2 3
Szczęście: 1
Szkoła: 1 2 3 4 5 6 7
Szlachcic: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Świt: 1
Testament: 1
Uczeń: 1 2 3
Upadek: 1
Upiór: 1 2 3 4
Walka: 1
Wiara: 1 2
Wieś: 1 2
Własność: 1 2 3
Woda: 1
Wolność: 1
Wspomnienia: 1
Zabawa: 1 2
Zaświaty: 1
Ziemia: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Zwątpienie: 1 2 3

Informacja o zmianach redakcyjnych.

Uwspółcześnienia:

Pisownia wielką/małą literą, np. Litewskiego -> litewskiego; Ponarskich -> ponarskich, Brytańska -> brytańska itp. Pisownia łączna/rozdzielna, np. niedojdziesz -> nie dojdziesz, niepowieźć -> nie powieźć, niespada -> nie spada, niebyło -> nie było itp., codzień -> co dzień. Inne zmiany ortograficzne: dzisiąta -> dziesiąta; pierwiej -> pierwej; przyjąść -> przyjąć; tłómaczyć -> tłumaczyć; nócić -> nucić; conjuguję -> koniuguję; Pitagoresowe -> Pitagorasowe. Pisownię joty uwspółcześniono tam, gdzie nie zmieniało to rytmu wiersza.

Zachowano pisownię wyrazów z é tzw. pochylonym oraz charakterystyczne dla kultury barokowej, z której wyrasta gawęda szlachecka, podwojenie spółgłosek np. grammatyka, process, sukcessem itp.

Poprawiono błąd źródła: rzezy -> rzeszy.

Władysław SyrokomlaUrodzony Jan DęborógDzieje jego rodu, głowy i serca, przez niego samego opowiadane, a rytmem spisane przez Władysława Syrokomlę

Przedśpiewek do litewskiego czytelnika

OjczyznaZiemio moja rodzona, Litwo moja święta,

Żółtym piaskiem i drobną trawą przytrząśnięta!

Niepokaźne na oko dzikie twe zacisze,

Nie tak jak u Auzońców [1] i Helwetów [2], słyszę,

Gdzie pole jak raj ziemski, jako świata dziwo,

Gdzie lasy zarastają mirtem i oliwą;

Gdzie góry od ponarskich wyższe tysiąc razy,

Takie cudne co chwila stawią [3] krajobrazy,

Takie rzeki, kaskady i jeziora tworzą,

Że je Włosi malują i na dziw rozwożą

Po litewskich jarmarkach, gdzie je naród chwyta —

Ty nie dojdziesz téj sławy, Litwo rodowita!

Twoja ziemia posępna, twe niebo bez blasku,

Ciebie do Włoch na pokaz nie powieźć w obrazku;

Nie spada w katarakty twoja woda sina,

Na twych wzgórkach jałowiec, po lasach sośnina, —

Z nieociosanych berwion klecone twe domy,

Kwitnie mech zielonawy na strzechach ze słomy,

A pod strzechą lud pełen prostoty i dziczy;

Rzekłbyś, patrząc na niego, że do trzech nie zliczy.

A jednak do twéj treści zajrzawszy głęboko,

Litwo! tyś więcéj warta, niż zda się na oko:

Pieszczota oceanu, dziwowisko świata,

Z twych sosen wyciosana brytańska fregata;

Siermiężny syn twych wiosek po to ziemię kopie,

Aby głodno nie było pięknéj Europie;

Nie zląkł się prosty szlachcic, karmiony twém żytem,

Ani Turków pod Wiedniem, ni skał pod Madrytem.

RzekaCicho Niemen przebiega rodzinne siedziby,

Niestraszny dla żeglarza i spokojny niby,

Pozwala siebie łodziom deptać całe lato,

Zimą da się w ciemnicę zakuć lodowatą;

Nie stawi groźno czoła — nie rwie się, nie ryczy,

Taki zda się pokorny, taki niewolniczy!

O! nie wierz tej pokorze — i patrz, kiedy łaska,

Gdy się na wiosnę wzburzy i lód poroztrzaska, —

Biada! ocknął się olbrzym — wie, kto go znieważa:

Gruchoce dom rybaka i statek żeglarza,

Falą zalewa błonie, echem grzmi po borze,

A gdyby jeszcze chwila — świat zniszczyłby może.

Lecz gniew jego przekipiał, już krzywd zapomina. —

Ot tak samo jak Niemcu i serce Litwina;

NaturaTu gdzie niebo posępne, gdzie chłodnawe klima [4],

Zda się, żadna namiętność wrząca nie wytrzyma,

Zda się, ludzie drzymali, a całe ich życie

Upływało powoli i nierozmaicie,

Tak Litwin niepocześny, tak zwiesił cóś głowę. —

Ho! ho! zapytaj dziejów, zbierz wieści domowe,

I co mędrzec zapisał, i co prządka gwarzy,

A poznasz, jak na zimnéj i spokojnej twarzy

Odkryć gorącéj myśli tajemnicze piętno.

O! i poważna Litwa umie być namiętną:

Tutaj chrobrym zapałem pierś męża oddycha —

Tutaj miłość dziewicza gorąca, choć cicha,

Tutaj znać burze życia na obliczu starém…

Kolejno z pługiem, z krzyżem, z mieczem lub z pucharem,

To rąbiąc się wzajemnie, jak rozkażą starszy,

To wiodąc w gronie dziatwy żywot patriarszy,

To w modlitwie, — to doma [5], to między cudzymi

Pamięć, Historia, Poeta, PoezjaRuchawe pędził chwile mieszkaniec tej ziemi.

A ile doznał przygód! — i sam nie spamięta;

Czasem bywa ich powieść serdeczna i święta,

Czasem wypadek krwawy lub tchnący swawolą,

Niekiedy taki śmieszny, że aż boki bolą. —

A pamiątkę tych przygód — co krok to znachodzę [6]!

Każdy kopiec na gruncie, każdy krzyż przy drodze,

Stos łomów na gościńcu, kaplica, gospoda,

Wszystko tu jest pamiątką — i wszystko ci poda

Jakąś ciekawą powieść o życiu Litwina.

A ileż się tych podań co dzień zapomina,

Albo widząc nie widzi, a słysząc nie słucha,

Kto rodzimem powietrzem nie napoił ducha?!

Ej, boleśno, boleśno! — czemuż to, mój Boże,

Lirników i gęślarzów miało Zaporoże?

Czemu na naszych polach nie zjawią się tacy,

Jak bardy kaledońscy, jak greccy żebracy,

Co to każdą pamiątkę w rodzinnym zakresie

Zaraz w pieśnię [7] ułoży i na świat rozniesie?…

Nas Pan Bóg nie obdarzył talentem śpiewaczym;

My domowe pamiątki kamieniami znaczym;

Co ten kamień?? — zaginie, jako ziemia marna,

Zarośnie mchem zgrzybiałym lub pójdzie na żarna,

A podanie zginęło. — Ejże, jako żywo!

Lirnik miałby tu piękne i bogate żniwo

Opiewać nasze krzyże, kurhany i groby,

Od czasów Mendogowych do dzisiejszej doby,

Od baszty w krewskim zamku, gdzie legł Kiejstut stary,

Aż do krzyża nad brzegiem Prypeci lub Szczary [8]

Co wzniosła po topielcu wioskowa gromada

I dotąd o tym krzyżu cuda rozpowiada.

Ej, każda taka powieść dla piewcy ciekawa!

Z każdej ludziom nauka, płacz albo zabawa;

A pamiątka i pieśnia [9] przywiązana do niej

Zawsze duszy litewskiej choć cząstkę odsłoni.

Otóż podanie z jednej litewskiej mogiły

Składam dzisiaj w twe ręce, czytelniku miły.

Choć kształtem rymowanym oblokłem to dzieło,

Nic się gwoli [10] końcowi prawdzie nie ujęło.

Prawdziwa, w rymotwórcze koncepta uboga,

100

Powieść urodzonego [11] Jana Dęboroga:

O rotmistrzu pancernym i jego mogile,

I jako się upiorem błąkał przez lat tyle;

O starym Dęborogów z Brochwiczami sporze

I o zgodzie serdecznej, — o definitorze,

105

O świętych jego cnotach, nauce i pracy,

(Czemuż częściej kapłani nie bywają tacy?)

Słowem, całą gawędę z upłynionej [12] chwili,

Jako niżej ujrzycie, czytelnicy mili,

Powiadał mi obszernie i w niedawnym czasie

110

Urodzony Dęboróg, kiedy na popasie

Poznałem go raz pierwszy, — zda się, człek statysta [13],

Z oczu widać szlachetność, mina zawiesista,

A dziś już obywatel, małżonek i ojciec.

Ale czy prawdę mówił — skąd ja mogę dociec?

115

Więc nie chcąc odpowiedzi brać na własną głowę,

Żem cóś zmyślił lub dodał w powieści osnowę,

A pragnąc w całym kształcie oddać tę gawędę,

Własnemi jego słowy [14] opowiadać będę.

Urodzony Jan Dęboróg

Gawęda szlachecka

I

SzlachcicPod niegminną i niepodłą

120

Urodziliśmy się gwiazdą:

Herb Dęboróg nasze godło,

Stary Poleś nasze gniazdo.

Z dziadów, z ojców, w naszym rodzie

Zawsze były łaski boże;

125

Szlachta drobna, lecz zasobna,

Krzywo pisze, prosto orze,

Processuje, strzeże kopców,

Lasy pali, Boga chwali

I hoduje walnych chłopców.

130

W naszym rodzie, jak w ogrodzie,

Pełno główek jak makówek;

Znają ludzie każdą głowę,

I urzędów mamy dosyć;

Ale cóż się z nich wynosić,

135

Kiedy wszystko powiatowe?

Każdy urząd, chociaż ludzki,

Ani grzmiący, ani groźny,

Rotmistrz lidzki lub oboźny,

Albo cześnik nowogródzki.

140

Herb się naszej parenteli

Ani razu nie doporał [15],

By po mieczu lub kądzieli

Wziął buławę lub pastorał,

Albo mitrę; — naszej tarczy

145

Taki luksus nie obarczy.

Prosto sobie herb dziadowski,

Przy nim sztandar i armata,

Hełm lub czapeczka rogata,

Albo biret proboszczowski,

150

Ot i basta. —

Protoplasta,

Od którego my pochodzim,

Za Chrobrego czy za Wazy,

Deputatem był dwa razy

155

I wileńskim podwojwodzim.

Ale z takich antenatów

Nie ma po co dąć się w pysze:

Bo nasz przodek, był to, słyszę,

Mimo sławę wiekopomną,

160

Curtum visum [16] do stu katów!

Więc nie lubim, gdy go wspomną. —

Za to w rodzie naszym słynie

Ów pancerny rotmistrz stary,

Który walczył w Ukrainie

165

Z hajdamaki i Tatary,

A ugodzon kulą w głowę,

Grób, Ziemia, WłasnośćJak bohater zginął śmiało.

O nim podanie domowe

Taką powieść zachowało:

170

Że ostatnią czyniąc wolę,

Kazał przewieźć swoje kości

Do ojczystej posiadłości,

Na wioskową naszą rolę;

Że pogrzebu kościom życzy

175

Nie we sklepie [17] lub w kościele,

Lecz gdzie żytni łan się ściele,

Gdzie z sąsiadem grunt graniczy,

Aby kurhan nad mogiłą,

Niby kopiec stał ochrończy,

180

A na wieki znaczno było,

Gdzie poletek nasz się kończy.

Jego wola uroczysta

Wypełniona jak należy.

Przeminęło lat ze trzysta,

185

A od starca do młodzieży,

Każdy jeszcze dziś pamięta

Grób rotmistrza — kopiec z darni;

A sąsiedzi gospodarni

Znali, że to miedza święta,

190

Że przywłaszczyć stąd nie wolno,

Choćby jedną skibę rolną.

Tuż za kopcem stał dwór cudzy,

Ale gruntów nam nie spaszą [18]:

Bo panowie i ich słudzy

195

Szanowali własność naszą,

Bo wiedziano, że wybrzeże

Stary dziedzic z grobu strzeże.

II

Jak mogę zapamiętać — od najrańszej chwili

Z sąsiadami zza kopca nigdyśmy nie żyli;

200

Nigdy na naszych ucztach nie byli przytomni [19],

Mój ojciec nigdy o nich i słówkiem nie wspomni:

Dwa dworki, choć od siebie w mecie niedalekiéj,

Zdaje się, grób rotmistrza rozdzielił na wieki. —

Jeszcze dzieckiem pamiętam, jak to było gwarno,

205

Kiedy ściany domowe gości nie ogarną,

Tam przy matce matrony, tu przy ojcu męże,

Wre gwar, brzęczą kielichy, stukają oręże;

Wije się kraśnych [20] strojów barwa uroczysta,

Jako kwiaty na łące, gdy je wietrzyk chysta.

210

Ojciec wesół, że strzecha ożywiona nasza,

Miód i wino rozlewa i gości zaprasza,

A sam z gośćmi zasiadłszy przy winie lub miodzie,

Rozpowiada o panu trockim wojewodzie, —

Przy którym, jak zwyczajnie szlachta niebogata,

215

Szukając klienteli, spędził młode lata.

I promienieje starzec, kiedy gwarzyć zacznie.

Niechże kto o sąsiadach przypomni niebacznie

Lub o grobie rotmistrza — wnet się ojciec zmienia,

Jak gdyby go ubodły ciężkie przypomnienia.

220

Wnet poblednie jak ściana, głowę spuści smutnie,

I oblicze nachmurzy, i rozmowę utnie,

I gryzie gniewne wargi — nudzą go przytomni;

Chyba że któś trockiego wojewodę wspomni,

Wtedy ojciec, nie bacząc, że mu serce boli,

225

Odzyskiwa wesołość powoli, powoli.

W końcu umarł nasz sąsiad — cóż państwo powiecie?

Ojciec, co go nie lubił, póki żył na świecie,

Po śmierci mu wypłacał, jak gdyby hołd dłużny,

Zapomogę z modlitwy, postu i jałmużny;

230

Zakupił msze żałobne, krył się od gromady,

A chodził zamyślony, ponury i blady.

Bywało, kto w sąsiedztwie zamknie w Panu oczy,

Mój ojciec w uczynności braterskiej ochoczy,

Spieszy i losem sierot troska się najczulej,

235

Ówdzie wdowę pocieszy, tam dziatwę utuli,

Zajmuje się pogrzebem, gospodarzy w stypie,

I gawędki o trockim wojewodzie sypie;

A tutaj, chociaż smutek wpił się mu do głowy,

Nie pojechał na pogrzeb, nie pocieszył wdowy

240

I odzywał się słowy gniewnego rankoru [21],

Kiedy wspomną nazwisko sąsiada lub dworu. —

Raz, widząc, że ochłonął z gniewu i rozpaczy,

Spytałem go nieśmiało: co to wszystko znaczy?

Czemu zwykle tak dobry, ochoczy z usługą,

245

Na sąsiadów zza kopca gniewa się tak długo?

Dlaczego, gdy się gniewa w jednostajnej mierze,

Umarłego sąsiada żałuje tak szczerze?

Dlaczego, gdy żałuje, dwór omija z dala,

Nic o zmarłym nie wspomni i nam nie pozwala?

250

Tu się ojciec zapłonił, potem zbladł jak ściana:

«Młodość, StarośćA skądże ta ciekawość? — at, proszę aspana,

Młokos jesteś i kwita, wścibiasz nosa wszędzie!

Jak ci z laty rozumu do głowy przybędzie,

Jak na skórze zużyjesz rózeg całą puszczę,

255

Wtenczas, proszę aspana, całą rzecz wyłuszczę;

A tymczasem wiedz, błaźnie, i zapisz to w głowie,

Że nie ja, ani sąsiad, lecz nasi przodkowie,

Może to prapradziady, mieli z sobą waśnię

I wnukom przekazali gniew, co nie wygaśnie

260

Póty z naszego serca — dopóki wystarczy

Naszych imion szlacheckich i herbów na tarczy,

Wiele wody upłynie, długie przejdą lata,

Dopóki się Dęboróg z Brochwiczem pobrata;

A o tamtych zatargach pamięć i nauka

265

Z ojca pójdzie na syna, a z syna na wnuka,

I chyba który z rodu… at, i gadać szkoda!

Co by to rzekł, mospanie, trocki wojewoda,

Że się młokos u starca tak zuchwale pyta?

Nie rozumiesz tych rzeczy — więc milczeć, i kwita».

III

270

Byłem już sobie rosłe pacholę,

Runiał mi wąsik na kraśnej twarzy;

Czas był do szkoły — ale o szkole

Mojemu ojcu ani się marzy;

A kiedy wspomni, to zawsze w gniewie:

275

«Proszę aspana, czas wyśmienity,

Młodzież głupieje, nic a nic nie wie,

A gdzie się uczyć bez jezuity?

Minęła wiara i karność stara,

Po szkołach jakieś nowotne dzieło,

280

Nie masz łaciny, nie masz Alwara [22],

Równo z Alwarem — wszystko zginęło.

Szkoła, Przemoc, Nauka, Historia, Pozycja społecznaKsiądz jezuita niegdyś dobitnie

Wrażał łacinę i karność w dziecię,

Przetoż bywało i mądrość kwitnie,

285

I lepiej jakoś było na świecie;

Przodkowie nasi stąd mieli ducha,

Stąd wiekopomne tworzyli cuda,

Dzisiaj bez rózgi moralność krucha,

Z pijarskich książek łacina chuda.

290

Syna bym w domu nie trzymał dłużéj,

Lecz Pan Bóg widzi, że pusto w kiesie:

Dać do konwiktu możność nie służy,

Uczyć przy farze jakoś nie chce się;

Zwłaszcza gdy człowiek z dawna pamięta,

295

Że dom nasz bywał w świetniejszym stanie,

Byliśmy w szkole między panięta,

Chłostę na perskim brali dywanie.

A dziś… mój dziedzic… biada nam, biada!

Daremno człowiek ratunku szuka,

300

Co dzień to ciężej ród podupada

Z ojca na syna, z syna na wnuka.

Proszę aspana, uczyć się pora,

Lecz nie masz za co, nie masz widocznie,

Uproszę księdza definitora [23],

305

Niech bakałarzyć nad tobą pocznie.

Kształć się w łacinie i świętej wierze,

Nim pójdziesz do szkół wedle zwyczaju —

Może się u mnie grosiwo zbierze

I jezuici wrócą do kraju».

IV

310

O milę w wiosce był dom plebana:

Mała świetlica w ziemię schowana,

Krzyżyk się wznosił na facyjacie,

I człowiek boży mieszkał w tej chacie. —

Ksiądz, Praca, Chłop, Wieś, Ziemia, CnotaKsiądz definitor święty, wymowny,

315

Poważny wiekiem, szlachcic herbowny,

Przybył z klasztoru w wioskowe progi,

I wziął w opiekę kościół ubogi,

Wziął półwłócz [24] gruntu — i na tej ziemi

Pracował równo z owieczki swemi.

320

Czy raz, bywało, widzieć się zdarza,

Jak święty starzec w porannej porze,

Czytając hymny z kart brewijarza [25],

Bronuje zagon lub sieje zboże.

Dwa chromiejące [26] kościelne dziady —

325

To była jego cała posługa.

Ksiądz definitor, ojciec gromady,

Jedzie do lasu, kołków nastruga,

Ogrodzi cmentarz, przywlecze drzewa,

Nosi wiadrami wodę ze strugi,

330

A idąc, pacierz łaciński śpiewa.

Gdy chcesz mu oddać jakie posługi,

Nigdy nie przyjmie — uchyli głowę:

«Za dobre chęci zapłać ci, Chryste,

Masz waszeć, bratku, prace domowe,

335

Ja sam chcę orać pole ojczyste!»

I tak modlitwę szepcąc pobożnie,

Sam sobie zorze, zasieje, pożnie.

Na jego sznurach najlepiej rodzi,

Jego przekosów nie znosi woda;

340

Gdy on na łąkę z kosą wychodzi,

Pewno dni kilka będzie pogoda.

Z długich doświadczeń jego żywota,

Jakby wyrocznię mieli kmiotkowie:

Drożyzna, pomór, pogoda, słota,

345

Ksiądz definitor zawsze przepowie.

I cóż dziwnego — wszak jego oko

Na firmamencie tkwiło zwyczajnie,

Myślami w niebo wsięknął głęboko,

Podpatrzył, przeczuł niebieskie tajnie;

350

Może mu nawet w samotnej celi

I święci pańscy coś podszepnęli.

Kiedy śpiew starca zadrzał w kościele,

Jakoś cię zawsze skrucha ogarnie,

Chrystus, Szlachcic, Chłop, Bogactwo, Bieda, Pozycja społeczna, Kondycja ludzka, PobożnośćRzekłbyś: apostoł — kiedy w niedzielę

355

Prostemi słowy uczył owczarnię,

Kiedy tłumaczył ze świętej księgi:

«Jak to pokorny Zbawiciel świata

Składa majestat bożej potęgi

I w ciele ludzkiem z człekiem się brata,

360

Bóg z nędzarzami żyje pospołu,

Między grzeszniki siada do stołu

I daje siebie przybić do krzyża,

I składa ciało w człowieczym grobie,

Bóg się do ludzkiej postaci zniża,

365

By nas uzacnił, podniósł ku sobie.

A u nas szlachcic — jasne wielmoże,

Rad, że mu herby dała ojczyzna,

Bóg został człekiem, a on nie może,

Kmiotków za bliźnich swoich nie przyzna;

370

Wstyd mu z wieśniaki bawić [27] pospołu,

Hańba z rolnikiem siadać do stołu.

Gdy hardy panek w zbytkach swawoli,

Za jeden puchar starego wina

Głodna i chłodna chłopska rodzina

375

Na rok by miała chleba i soli.

Za jedno słówko, w najmniejszej rzeczy,

Pany się waśnią, idą na noże;

Wieśniak pod chłostą jęknąć nie może:

Bo nie dla niego honor człowieczy!»

380

Tak to, bywało, głośno i śmiele

Ksiądz definitor gadał w kościele.

Słów jego świętych nigdy nie zaćmi

Żadna nienawiść lub dzikość sroga,

W oczach — do braci prośba za braćmi.

385

Albo za ludźmi prośba do Boga.

Ani przeklina, ani się dąsa,

Lecz z płaczem przyszłość stawi [28] przed oczy,

Spowiedź, Sumienie, ŁzySzlachta coś mruczy, najeża wąsa,

Lecz do spowiedzi hurmem się tłoczy.

390

A spowiedź jego — wieczna nauka!

Nim rozgrzeszenia krzyżyk nakryśli [29],

Nim w trybunału kratkę zapuka,

Wynajdzie nitkę najskrytszych myśli

I tak przekona, i tak poruszy,

395

Tak wpoi miłość, wiarę, nadzieję,

Że choćby grzesznik miał skałę w duszy,

Łzami spod serca trzykroć się zleje.

A po spowiedzi długo, ach długo!

Będzie spokojne sumienie twoje, —

400

Będziesz skwapliwy z bratnią usługą,

Krzywdę bliźniemu wrócisz we troje;

Wesołe serce… och, popamięta,

Że w niem złożona hostyja święta!

Kiedy wieczorna szarzeje pora,

405

KsiądzOn pieszo zwiedzał pobliskie domy,

Z dala poznałeś definitora

Po kapeluszu z zielonej słomy; —

Za cieniem wzniosłej, świętej postawy,

Szło zawsze wierne, pieszczone psisko,

410

Jak owca biały i kędzierzawy,

Pamiętam, Servus jego nazwisko;

A ksiądz czeczotką [30] kroki podpiera,

Idzie powoli i kwiatki zbiera.

On i w pałacu, i w prostej chacie

415

Pomagał, radził, krzepił na duchu,

Z panem i chłopem za panie-bracie,

Jakby ogniwo w bratnim łańcuchu.

V

Ksiądz definitor był kapłanów wzorem —

Ojciec mój chodził najpoczciwszą drogą,

420

Rzecz jednak dziwna, że z definitorem

Nigdy, bywało, zgodzić się nie mogą.

Ojciec mój w mieście zawsze się spowiada,

Ksiądz definitor wiecznie nas ominie,

A gdy się zejdą trafem u sąsiada,

425

Zawsze się z sobą kłócą po łacinie —

A ojciec mówi: «At, proszę aspana,

Ksiądz i poczciwy, lecz pożal się, Boże,

Tak mu do grzbieta przyrosła sutana,

Że o szlacheckim zapomniał honorze.

430

Nie sztuka zrzędzić — ale Bogu dzięki,

Moje sumienie nieskalane wcale;

Ziemia, Konflikt, Prawo, SzlachcicGdyby przynajmniej statut wziął do ręki,

Proszę aspana, tam w czwartym rozdziale

Jak wołem pisze o ziemskiej dawności: —

435

Kto przez lat dziesięć dóbr się nie dopomni,

Niech później do nich i prawa nie rości,

Ni on, ni dzieci, ni dalsi potomni.

A toż, mospanie, od początku dzieła

Może dziesiąta dawność upłynęła. —

440

Z dziadów, z prawnuków szło dalej i dalej,

Czemuż się pierwej nie upominali?

Co wziąłem z ojców, muszę strzec jak głowy,

Muszę w całości przekazać mej dziatwie

Grunta po miedzę, gdzie grób rotmistrzowy,

445

I całą sprawę, której nie załatwię, —

Bo jest przysłowie: że do końca świata

Herb się Dęboróg z Brochwiczem nie zbrata.

Kłótnia, Zaświaty, Szlachcic, Ziemia, Interes, HonorKsiądz definitor napomina srodze,

Bym oddał grunta aż do samej rzeki,

450

Proszę aspana, toż minęły wieki,

Nie jam ukrzywdził, nie ja wynagrodzę.

Przodkowie nasi graniczyli miedzą

I mieli proces o sąsiednie niwy,

Przodkowie nasi Bogu odpowiedzą,

455

Pan Bóg rozezna, kto prawy, kto krzywy.

Może już dotąd gdzieś przed Panem Bogiem

Dawno się Brochwicz zbratał z Dęborogiem,

Lecz tu, na ziemi… to wcale inaczej,

Proszę aspana, i honor coś znaczy,

460

Honor szlachecki. —

Ale to najgorzej,

Że ksiądz tak żywo bierze sprawę wdowy,

Puka mi w serce swojemi namowy,

W imię sumienia i bojaźni bożej,

465

Bym zwrócił grunta; — ja gruntów nie zwrócę,

Proszę aspana, lecz tu sęk, u licha,

Że trzeba z prośbą udać się do mnicha,

By chciał mi syna przyjąć ku nauce.

Bo już co prawda, to wyznać potrzeba, —

470

Że jego głowa przemądra, choć stara,

Łaciny jeszcze uczył się z Alwara,

A cnoty — chyba od samego nieba;

Uczony, skromny, pracowity, szczery,

Czysto jak święty Franciszek Ksawery [31].

475

O! dla młodego taki mistrz nie lada,

Święte w tych rękach boćkowskie narzędzie,

Lecz iść i prosić, nie wiem, czy wypada,

Bo jak odmówi, to jeno wstyd będzie».

Taka w mym ojcu toczyła się walka,

480

Wreszcie kabała rozstrzygnie ją może;

Więc ujął karty, liczy: tuz… król… kralka [32]…

Z kart wyszło dobrze — idźmy w imię boże.

VI

Ksiądz definitor prośby wysłuchał wesoło,

Ściskał ojca, mnie ściskał, ucałował w czoło

485

I rzekł: «Zostań tu chłopcze, ucz się w imię boże!

Wszystką miłością w sercu, chlebem, co w komorze,

I nauką, co w głowie — choć jej tak niewiele,

Co Bóg dał, wszystkiem chętnie z tobą się podzielę! —

Tylko że widzi waszmość — rzekł do ojca dalej —

490

Ja stary, mam narowy, aSzlachcic, Grzech, Lenistwo, Pycha, Praca szlachcice mali

Zwykle przynoszą z domu dwa początki liche,

Bo dwa grzechy śmiertelne — lenistwo i pychę;

A u mnie chleb pożywać trzeba w ciężkim trudzie.

Przekonać się, że równi sobie wszyscy ludzie,

495

Czy kto ma herb, czy nie ma — braciaśmy [33] po prostu,

Czy kto żyje w pałacu, czy w lepiance z chrostu,

Chłopyśmy [34] i parobki przed bożem obliczem! —

Nikt cię tutaj nie będzie nazywać paniczem,

Jeść będziesz razem ze mną, z nami czeladź jada,

500

W zakrystyi wyręczać kulawego dziada,

Na polu mnie się w pracy nieraz dopomoże:

Ja będę żąć, ty w snopy związywać mi zboże;

A żeby się nie nudzić, to na pole ruszym

Z gramatyką łacińską i Wirgiliuszem,

505

Z konwią mleka i z chlebem — toż to będzie cudnie,

Siadłszy pod kopą żyta we znojne południe,

Posilając się sobie póki skwaru chwila,

Titire! tu patule [35]… tłumaczyć z Wirgila:

Bo sielanki najlepiej w polu się wydadzą. —

510

A szlachcic, co ma dzierżyć lud boży pod władzą,

Gdy sam pozna w rolnictwie i róże, i osty,

Nie będzie się tak lekko porywać do chłosty;

A gdy razem z czeladzią swą sochę zaprzęże,

Równiejsze będą skiby…»

VII

515

«Miłościwy księże!

(Tak mu przerwał mój ojciec nadąsany srodze)

Na to, proszę aspana, nigdy się nie zgodzę.

Pracować to pracować, lecz herbowne dziecko

Winno zawsze zachować powagę szlachecką

520

Wobec gminnych plebejów, co z wioski ród wiodą.

Ot, powiem jegomości — z trockim wojewodą

Raz taki był przypadek. — Jak jegomość wiecie,

Woda, NiebezpieczeństwoNa poleskich jeziorach, w bujnym oczerecie,

Lęgną się stada kaczek; — panu wojewodzie

525

Zamarzyło się z wioski sprowadzić dwie łodzie

I ruszyć na jezioro — w jednej szuchalei [36]

Byłem ja, pan Bylina i dojeżdżacz z kniei;

A w drugiem czółnie starem i popsutem wielce

Jechał sam wojewoda, wyżeł i dwa strzelce.

530

Wpływam na głębinę, — wtem… zawietrzył w stronę

Wyżeł, psisko niekarne, a wielce pieszczone,

Obaczył sto kaczek — więc bestyja skora,

Machnął tylko kosmykiem… i buch do jeziora!…

Stara łódź się pochysta, już żłopnęła wody,

535

Tonie… gwałtu! ratujcie! nie masz wojewody!

Jeno kędyś pluchocą w rozhulanej fali

I on sam, i myśliwcy, którzy z nim jechali, —

Jeno, proszę aspana, z falami się miesza

Jego suta, zielona ze srebrem bekiesza. —

540

Pan nie pływał, bo tusza była na przeszkodzie;

Lecz Poleszuk, jak ryba, nie zatonie w wodzie,

Strzelcy się wydobyli za wspólną pomocą,

Nogami depcą fale, pięściami je grzmocą,

Płyną, proszę aspana, że aż widok miły —

545

Jeden z nich, jak dziś pomnę, Hryćko syn Kiryły,

Wynurzył się… odetchnął… dał nurka na nowo…

I jako zgryźć orzecha, jak powiedzieć słowo,

Wybrnął z głębi i za czub [37] wojewodę wlecze,

Na którym ledwie piętno rozpoznać człowiecze.

550

My wpław i do topielca… siłami wszystkiemi

Dawaj na brzeg wynosić i taczać po ziemi,

Aż struga z wojewody leje się jak z kadzi;

Pan bez zmysłów, bez pulsu — więc w całej czeladzi

Przerażenie i popłoch — aż po długiej męce,

555

Wojewoda odetchnął, wzniósł do góry ręce,

I choć zaledwie żyje, zaledwie oddycha,

Te Deum laudamus [38] zabełkotał z cicha;

Zaraz go nieść do zamku na barkiśmy wzięli [39].Szlachcic, Chłop, Pozycja społeczna, Kara, Dar, Wolność, Honor

Nazajutrz wojewoda był zdrów po kąpieli,

560

I wydał dla nas ucztę. —

Kiedyśmy przy miodzie,

Wszystko opowiedzieli panu wojewodzie:

Jak się czółen wywrócił, jak on wpadł do toni,

Jak go fala unosi, jak go Hryćko goni,

565

Jak na koniec (niech będą wielbione niebiosy)

Strzelec go z topieliska wyciągnął za włosy.

— »Jak to? (krzyknął gniewliwie, nasrożywszy minę) —

Śmiała mię chamska ręka dzierżeć za czuprynę!

Trockiego wojewodę! pana! dygnitarza!

570

Gdzie ów śmiałek? — Sto batów! niech się nie odważa

Na podobne zuchwalstwa — bo krew szlachty święta.

Sto batów myśliwcowi! — niechaj zapamięta,

Że szlachcic chociaż w ogniu albo w wodzie ginie,

Wara przedsię [40] chłopowi ku jego czuprynie!« —

575

W końcu nieco ochłonął — musnął się po głowie,

— »Ale żem ja niewdzięczen, niechaj nikt nie powie.

Panie rządco! ja Hryćkę kwituję z pańszczyzną —

Dać mu na całe życie włókę gruntu żyzną,

Niechaj wiedzą włościanie, że jeden w ich rodzie

580

Trockiego wojewodę salwował [41] w przygodzie!

Lecz że za czub mię dzierżał swoją chamską dłonią

Sto batów niech wyliczą, a liczby nie ronią«. —

Więc Hryćko syn Kiryły wziął sute nahaje [42]

A nam szlachcie na wieki nauka zostaje,

585

Co rozumieć o naszym herbownym splendorze.

Lecz jegomość się zżymasz [43]?… ej, definitorze!

Wybij z szanownej głowy swe dziwne pochopy,

I dziecka szlacheckiego nie zrównywaj z chłopy,

Bo na to nie pozwolę; — łaska waszmościna

590

Za mój grosz jako tako poduczyć mi syna,

Dobrze, proszę aspana; lecz jeśli mój Janek

Ma się uczyć przy snopach łacińskich sielanek,

Razem z chłopstwem zasiadać do misy i chleba,

Dziękuję, — mnie łaciny takiej nie potrzeba;

595

Niechaj się sobie w domu choć po prostu modli,

Lepiej niech będzie głupim, — a rodu nie spodli».

VIII

«Znam, panie Pawle, te szlacheckie pieśnie —

Rzekł definitor, śmiejąc się boleśnie —

Lecz pozwól waszmość…» — co tam mówił dalej,

600

Mogli zrozumieć chyba wszyscy święci —

Bo po łacinie starce już gadali,

Obadwaj [44] żwawi, obadwaj zawzięci:

Ksiądz głową kiwa, ojciec ręką trzęsie,

Godzina druga upływa na swarze [45] —

605

W końcu przy piwku i przy sztukamięsie

Podali sobie ręce adwersarze [46].

Snadź [47] się mój ojciec wysilił w gawędzie,

Dał się przekonać, chociaż z wielką biedą,

Bo tylko mówił: «Concedo[48]! concedo!

610

Proszę aspana, niech już i tak będzie».

Potem rzekł do mnie: «Tutaj cię porzucę;

Słuchaj i kochaj cnotliwego księdza,

Sprawiaj się pilno w pracy i nauce,

Honor szlachecki niechaj cię przypędza,

615

Zresztą leniwca ksiądz niech smaga batem,

Bo mu paternam zdaję potestatem[49]!»

To mówiąc, ręką do kieszeni zmierza, —

Spójrzałem, zbladłem, zadrżałem od mrowi:

Boćkowski rzemień zwinął do talerza

620

I przez stół podał definitorowi.

A ów rzekł, biorąc straszliwe narzędzie:

«Ufam, że nigdy potrzebnym nie będzie».

IX

Nauka, Nauczyciel, Uczeń, PracaNie taki szatan straszny, za jakiego słynie.

Jak go czasem malują węglem na kominie.

625

Tak i z moją nauką — pojętność, pokora,

Prędko jakoś trafiły w myśl definitora:

Nie posłyszałem nigdy ostrego wyrazu,

Rzemień boćkowski nie był w robocie ni razu…Noc, Wieś, Zabawa, Młodość

Bywało, skoro jutrznia błyśnie na lazurze,

630

Stary ksiądz już w kościele — ja mu do mszy służę,

Potem dziady grzanego piwka nam przyniosą,

I ruszamy na łąkę z grabiami i z kosą,

Albo wziąwszy więcierze, idziem ku zatoce

Patrzeć, gdzie hula płotka, gdzie szczupak pluchoce.

635

Poranek lekki, rzeźwy, a woda tak cicha.

Fala falę ugania i naprzód popycha,

Snuje się nad wodami obłok tajemniczy,

W obłoku słowik śpiewa lub żuraw zakrzyczy.

Wtedy mi starzec siwy, jakby duch znad wody,

640

Objaśnia tajemnice i cuda przyrody;

Wprzódy uniósłszy ducha, wspomina imiona

I prace Kopernika, Lineja [50], Newtona,

I tłumaczy mniej z książki, a więcej z pamięci:

Wedle jakich praw ruchu nasz globus się kręci?

645

Jak snują się w przestrzeni światów miryjady?

Co jest grom, błyskawica i śniegi, i grady?

Jak się obiega ziemię w żeglarskiej podróży?

Jak się ów ptak nazywa? k'czemu [51] kwiat ten służy? —

A ja, siedząc oparty na kłodę olchową,

650

Piję łapczywem uchem każde starca słowo,

I pilno każde słowo w pamięci zasklepię.

A tymczasem już szczupak w więcierzu się trzepie,

Więc wyciągamy kosze, powracam do chaty

Z pełnem sercem i w nową wiadomość bogaty;

655

A starzec szczęśliw ze mnie, na końcu mi gwarzy,

Z jakiemi przyprawami szczupak się uwarzy,

Aby smaczny był obiad; — dalej kształcąc wiedzę,

Godzinę albo drugą nad książką posiedzę,

I znowu do roboty na łąkę zieloną,

660

Lub na pole szerokie z sierzpami [52] lub broną.

Tam dla mnie wszystko nowość, kędy okiem rzucę,

Starzec wszystko obracał ku mojej nauce,

Opowiadał dobitnie, jasno a powoli,

O własnościach powietrza, klimatu i roli,

665

O pracach ludzkiej ręki i bydlęcej szyje [53],

Ile się jeszcze bogactw w łonie ziemi kryje…

Na takich pogadankach płynie chwila chyża [54],

Ani ujrzysz, jak słońce ku ziemi się zniża,

Jak całodzienna praca już do końca blisko,

670

Jako się snop przy snopie składa na ściernisko, —

Wtedy złożywszy kopy, wracamy do wczasu [55],

Nucąc psalm staroświecki Jana z Czarnolasu.

Wtórują nam dziadowie i żniwiarze z wioski,

Aż się puszcza rozlega od hucznej pogłoski.

X

675

Niekiedy w nocy, gdy maj się pocznie,

Słowik wieczorną piosnkę zadzwoni,

Z wiejskiemi chłopcy [56], z tabunem koni,

Lecim na nocleg, śpiewając skocznie.

Aż za wioskę, aż za zboże,

680

Na wygonie lub ugorze,

Konie w paszę z rąk —

I już chłopcy w jednej chwili

Stosy chrustu nanosili

I zasiedli w krąg;

685

I ziemniaki w żarze pieką, —

Płomień bucha — ej, daleko

Widać ogień nasz.

Co tam śmiechu, co tam wrzasku,

Ktoś upiorem straszy z lasku, —

690

Człowiek ani dbasz.

Choć kto w dzień się namozoli,

Choć drugiemu serce boli,

To najmniejsza rzecz.

Bo gdy ludno, pusto [57], gwarnie,

695

Smutek duszy nie ogarnie,

Wszelka bojaźń precz. —

Na rośnej [58] trawie rozścielamy suknie [59],

Zjemy ziemniaki i chleba po kęsie,

I chór: «Dobranoc o Jezu!» jak huknie,

700

Tak aż się echo w olszniaku [60] zatrzęsie. —

I daleko po równinie

Świętej pieśni echo płynie.

Czasem słowik wtór nam poda,

W sercu rzewność tak głęboka,

705

Ani ujrzysz, gdy ci z oka

Łzy poleją się jak woda.

Człowiek rzeźwiejszy po świętej pieśni

Do nowych śmiechów, do pogadanek;

We wsi już kury pieją poranek,

710

A o spoczynku żaden z nas nie śni.

Bo jakże usnąć w majowe noce:

Tu konie zarżą, tu ogień błyśnie,

A tutaj ptastwo, jak naumyślnie,

Na tysiąc tonów piosnkę szczebioce.

715

Chrust na stosie, ogień bucha,

Księżyc świeci, a gromada

Pieśni, skazki [61] opowiada,

Skazek, pieśni bacznie słucha.

Miłoż w kółko sieść [62] na ziemię!

720

Gwarzyć w ptastwa słodkiej wrzawie,

Jeden, drugi niby zdrzemie, —

Miłoż drzemać na murawie.

Ptastwo milknie po kolei,

Ogień z wolna gasnąć zacznie,

725

A nam sen powieki klei.

Ale czujnie, ale bacznie,

Każdy słyszy jako żywo,

Czy koń parsknie, czy podskoczy,

Brząknie tręzlą [63], wstrząśnie grzywą,

730

Albo zarży na uboczy.

ŚwitPo chwilce drzemki oko się przetrze,

Blisko poranek, znać już po wietrze,

Znać już po gwiazdach, po szumie rzeczki,

Po głosie drozda i przepióreczki;

735

I koń już częściej stuka w kopyta,

Zroszoną trawkę pośpieszniej chwyta.

Cyt, już i słowik strzela piosenką,

Już i skowronek wita się z dzionkiem;

My za słowikiem i za skowronkiem

740

Nucim: «Zawitaj ranna Jutrzenko!»

Ot i szaro, ot i dnieje,

Ot i gaśnie blask księżyca,

Ot i zorza jak dziewica

Miłą barwą rumienieje;

745

Ot i we wsi ruch niedzielny,

Kogut głosi czas świtania,

Ranny ptaszek, dziad kościelny

Na pacierze już wydzwania.

Jakże pięknie dzwon daleki

750

W mgłach porannych się rozpływa;

Rzeźwy chłodek wieje z rzeki,

Z oczu resztę snu obmywa!

Słońce ognistym błysło promieniem,

Oblało ziemię światłem i cieniem,

755

A niebo w złocie, w różach, w błękicie,

Ziemia w zieloność strojna wesołą,

A człowiek wtedy patrząc wokoło,

Stałby jak wryty przez całe życie,

Z pacierzem w duszy, łzami zalany,

760

Ani by sobie przypomniał kiedy,

Że gdzieś jest ziemia i ziemskie biedy,

Że on nic więcej — zlepek gliniany.

Hej, do domu! czas już pewnie.

Konie syte nocną paszą, —

765

My weseli, hukniem śpiewnie

I porzucim łąkę naszą.

I wtórując trąbką z rogu,

Na wyścigi, hej przez rowy! —

Ot i nocleg nasz majowy, —

770

Śpieszmy oddać chwałę Bogu.

XI

A kiedy święto lub deszcz z pola spędza,

Chłopcy się tłoczym, ile chata zmieści,

I ciasnem kółkiem otaczamy księdza,

By nam gawędził odwieczne powieści;

775

A jego pamięć uczona bogata,

Odsłania dzieje biblijne, najstarsze,

Kreśli nam potop lub stworzenie świata,

Albo szczęśliwe wieki patryjarsze. —

Jesteśmy zda się w rozmarzeniu złotem

780

Pod Abrahama pasterskim namiotem,

Płaczem z Józefem, gdy się więźniem czyni,

Błądzim z Mojżeszem w arabskiej pustyni, —

Dopieroż słuchaj, kiedy głos podnasza,

Gdy stare piersi zapałem odżyją!

785

Głosząc z proroków przyjście messyjasza,

Aż się radujem z anioły, z Maryją,

Tężymy słuch nasz, jak zgłodniała rzesza,

Gdy tysiącami za Chrystem pośpiesza. —

My w wieczerniku, my z Panem w ogrodzie,

790

Z Matką pod krzyżem nasza dusza gości, —

W świętej boleści, co nam duszę bodzie,

Uczym się ducha niebieskiej miłości,

Tak nas ów obraz do niebios przybliża,

Człek by się chętnie dał przybić do krzyża. —

795

Niekiedy starzec, na dłoni oparty,

Rzekłbyś, Herodot wśród pokoleń nowych,

Kreśli nam dzieje Atenów lub Sparty,

Czasów Likurga lub Peryklesowych.

Gdy kreśli przeszłość, to w takim kolorze,

800

Że ci się żywa przed oczami wyda,

Że tylko westchniesz: «o zeszlij mi, Boże,

Życie Solona albo Arystyda!»

Ileż to razy w długą noc zimową

Słyszane dzieje stawały mi we śnie,

805

Upiór przeszłości latał nad mą głową,

Było mi błogo, a czasem boleśnie.Sen, Historia

Strach! gdy się głowa, gdy serce rozmarzy!

We krwi gorącej wre, jakby w ukropie.

To śnię zborzysko [64] italskich zbrodniarzy,

810

Jak wieczne Rzymu fundamenta kopie;

To, zda się, widzę, że krok ku mnie czyni

Pobożny Numa lub hardy Tarkwini;

Lub się w kościele Jowiszowym baczę,

Rzym jeszcze nie jest zepsutym służalcem,

815

W krzesłach senatu zasiedli brodacze,

Cyceron zdrajców ukazuje palcem:

Drży Katylina — a tam złoto ważą,

I leżą trupy, pływają krwi fale,

Na rzymskiem forum Galle gospodarzą,

820

Kwiryci złoto niosą im na szalę,

A na tem złocie, arcydziełem dłuta

Twarz rzymskich bogów i przodków wykuta.

Wtem szczęk żelaza, otwarły się wrota,

Nowa kohorta Rzymianów się wciska,

825

Kamillus wpada i szalę gruchota,

I dzikich Gallów spędza z targowiska;

Słychać jak giną, jak pierzchają dzicy,

Słychać szczęk mieczów po stalnej [65] zbroicy..

A owo widzę, jakby wiejska chata,

830

I widzę starca, co orze z daleka,

Idę — poznaję Kwinta Cyncynata,

Przy nim miecz we krwi i konewka mleka.

Póki się woły popasły pod lasem,

On wrogów Rzymu zwyciężył tymczasem;

835

Precz zrzucił pancerz, znowu wziął opończę,

Śmieje się stary w wesołej gawędzie;

«Ot jeszcze dzisiaj zagonu dokończę,

Posieję żyto — i niezgorsze będzie».

«Rzymski szlachcicu, dopomóż ci, Boże» —

840

Tak sobie myślę i znowu śpię smaczno, —

Wtem nowe mary, na młodzieńcze łoże

W innych postaciach nalatywać zaczną.

Wiją się hufce i obcych, i braci,

Płynie krew, pole trupami się ściele,

845

A wtem dziewica anielskiej postaci

Rękę przez Niemen podaje Jagielle;

Słychać organy i mężowie w bieli

Z pięknem rycerstwem bratnio się objęli.

Wtem nowe widmo: wśród blasku oręży

850

Siedzą poważni państwa dostojnicy

I w obrzędowej dalmatyce księżej

W koronie, z berłem, na ojców stolicy

Siadł Zygmunt August — z postawą młodzieńczą.

Wkoło tłum ludzi daleko, daleko;

855

Swoi coś gwarzą, a wrogowie klęczą,

A u stóp tronu płynie miód i mleko…

Ten piękny widok pobledniał i skonał,

Zniknęły tłumy, wrogowie pancerni;

Na miejscu tronu stoi konfesjonał,

860

W nim siedzi postać obleczona w czerni,

Postać zbiedniona, pokorna i blada,

A Zygmunt trzeci przed nią się spowiada…

I tak kolejno myśli mojej głowy

Na tysiąc sennych widziadeł się dzielą.

865

Wtem przeraźliwie ach! sen mój dziejowy

Rozproszył kogut piejąc nad pościelą.

«Czas do roboty!» — poznaję głos dziada,

Co zwykł mię budzić, gdy godzina szara —

«Ksiądz definitor dawno już spowiada,

870

Czas do mszy służyć — sen mara Bóg wiara».

XII

Biegły me dni jak w niebie na takiej nauce,

Mniemałem, że już księdza nigdy nie porzucę;

Bo przeznać [66] całą mądrość, którą starzec głosił,

A przejąć wszystkie cnoty, które w sercu nosił,

875

I za rok, i za drugi to jeszcze niewiele.

Ojciec, Syn, Szlachcic, PracaOjciec przychodził do nas prawie co niedzielę,

Zaczepiał mię z łaciny — znać było po minie,

Że się cieszył, że widział, jak postępy czynię;

Ale gdyśmy sam na sam, strach, co wygadywa

880

Na owe z wieśniakami noclegi i żniwa!

«Muszę, proszę aspana, oddać cię do miasta,

Bo tutaj twe szlachectwo na nic się rozszasta,

A tarcza z Dęborogiem wśród chłopstwa wytarta,

Co kapelusz żydowski, tyle będzie warta.

885

Kiedy ksiądz definitor żąda natarczywie,

Ażebyś z prostakami pracował na niwie,

Staremu trzeba ulec: bo mię zrzędzić zacznie,

Lecz pamiętaj w robocie zostać się nieznacznie

I folgować swym rękom — by znał gmin ciekawy,

890

Że pracujesz nie z musu, jeno dla zabawy;

Dłoń szlachcica stworzona dla miecza, nie żniwa,

Krom rycerskiej zabawy niech wolno spoczywa».

Tak zacni dwaj starcowie w niezgodnej rozterce

Każdy w inną krainę ciągnął moje serce:

895

W krainie herbów jakoś i zimno, i ciemno;

Inszy świat definitor rozjaśniał przede mną,

Tam dla duszy przestronniej i sercu weselej.

Ojciec to zauważał — więc jednej niedzieli

Na mszę przyjechał wózkiem i oświadczył żywo,

900

Że mię oddać do szkoły zebrał już grosiwo

I syna wraz zabierze. — Ja w płacz — nic nie służy [67]:

Już wybiła boleśna godzina podróży.

Ksiądz mnie rzewnie uściskał, a tknięty mym płaczem

Łzie ze starego oka dał płynąć cichaczem,

905

Żegnał i błogosławił ojcowskiemi słowy,

I dał mi poświęcony medal z Częstochowy,

Przeprowadził z pół mili aż ku wielkiej sośnie;

Stary Servus zaszczekał, zaskomlił żałośnie

Po dobrym towarzyszu — ruszyliśmy drogą,

910

Skrył się za górą domek, gdziem przeżył tak błogo,

Tylko krzyżyk kościelny zza lasu migota,

Jakby błogosławieństwo na drogę żywota.

XIII

Szkoła, Nauka, MężczyznaCzem w polu zasiew, czem zawiązka w kwiecie,

Tem w życiu męża szkolne sześciolecie.

915

Trudno dziś skupić te drogie obrazy,

Choć się ich tyle do wspomnienia ciśnie.

Szkoła, Sen, WspomnieniaChoć jeszcze teraz, po ileż to razy!

Szkolną ławicę albo dzwonek przyśnię!

Niekiedy marzę, że nie umiem składni,

920

A tu za chwilę wejdzie ksiądz Łacina [68].

Szydzą z mej biedy uczniowie przykładni,

Truchleję — blednę, aż krew mi się ścina,

Aż się rozbudzę — ale gdy na jawie

Ochłonę nieco ze strachu szkolarza,

925

To w gorzkiem życiu słodko się zabawię,

Pierś orzeźwioną wspomnienie rozmarza.

Tak w skwarne lato oddychamy miło

Pod ciemnym klonem lub brzozą pochyłą.

Szkoła, Ojciec, Strach, MarzeniePomnę raz pierwszy, gdym jechał do szkoły,

930

Jaką się trwogę w sercu przezwycięża,

A ojciec prawi w gawędzie wesołej,

Jak to chłostali jezuiccy księża;

Przed rozognioną wyobraźnią dziecka

Stał jezuita i poglądał srogo,

935

Ukrywał kauczuk pod wełnianą togą,

A w jego rękach grammatyka grecka.

Takiemi strachy napełnia się głowa,

Chór jezuitów groźnie mię otacza.

Tak gdy niebaczna piastunka wioskowa

940

Postraszy dziadem małego krzykacza,

To dziecko płacze, gdy go w cerkiew wiodą,

Choć tam Pan Jezus we złocie i srebrze,

Lecz strach u progu — dziad z torbą i brodą

Wyciąga rękę i śpiewając żebrze.

945

Od tego dziecka nie weselszy zgoła

Ujrzałem mury, gdzie klasztor i szkoła,

Kędy mnie wiedli; — z bojaźliwą trwogą

Wszedłem za ojcem za furtę klasztorną…

Na korytarzach nie było nikogo;

950

Przyległe cele godziną wieczorną

Grzmiały w sto głosów; znaczno, żeśmy w szkole,

Ówdzie nauki, tam śmiech i swawole.

Tedyśmy weszli do jednej z tych celi,

Tutaj ksiądz prefekt mego ojca wita,

955

Z miłym uśmiechem, obleczony w bieli,

Całkiem nie taki jak ów jezuita,

Co w czarnej szacie i z groźbą na twarzy

Od kilku nocy w moich snach się marzy.

Snadź, że wyczytał przestrach z mojej miny,

960

Bo mię pod brodę pogłaskał łaskawie,

Potem znienacka zapytał z łaciny,

Ja mu pijarską grammatykę prawię,

Jakby przed ojcem, odważnie, tak samo:

Bo wzrok łaskawy rozbudził mą wenę —

965

Odmieniam terra[69], koniuguję amo[70],

Ksiądz prefekt chwali: bene puer! bene [71]!

Aż ojciec wesół, że syn tak rozbiera

Nomen, pronomen, verbum, et caetera[72].

A jaka szkoda o Boże, mój Boże!

970

Że tu nie wszyscy, kogo serce kocha;

Czemuż cię nie ma, o! definitorze,

Moim tryumfem pocieszyć się trocha!

Widzieć, jak rośnie mi odwaga,

Jak mi się czoło rozjaśnia, choć potnie [73]…

975

Ksiądz prefekt bada — Bóg mi dopomaga,

Ja odpowiadam przytomnie i lotnie,

Przebiegł tablice Pitagorasowe,

Kazał Rzym święty znaleźć na atlasie

I rzekł poważnie, całując mię w głowę:

980

«Wybornie chłopcze — będziesz w drugiej klasie!»

Ojciec wesoły, że nam w jednej chwili

Koszt całoroczny i honor ocalał,

Wziął mię w objęcia — do swych piersi chyli,

«Proszę aspana!…» i łzami się zalał.

XIV

985

Szkoła, Młodość, Dzieciństwo, Dorosłość, ZwątpienieGdzie wy jasne dni moje, moje szkolne czasy,

Kiedy serce dziecinne z wiarą i otuchą

Do grona towarzyszów i do murów klasy

Przylgło [74], przyrosło na głucho?!

Gdzie wy drobne a wzniosłe mojej pychy cele,

990

By zrównać i prześcignąć najpierwszych w nauce?

GraGdzie owo wśród igraszek serdeczne wesele,

Kiedy piłkę wysoko… wysoko wyrzucę?

Kiedy w gronie swawolnem po równinach lecę,

By schwytać wyrzuconą albo odbić w górze?

995

Gdzie pobożność i wiara w najwyższej opiece [75],

Gdy się modlę w kaplicy albo do mszy służę?

Czy dzisiaj świat postarzał, czy w oczach ściemniało,

Bóg to wie — krew po sercu ślizga się powoli,

Serce wiele wymaga, a wrażeń tak mało,

1000

Dobre nie bardzo cieszy, złe nie bardzo boli.

Gdy się dusza zbłąkana w niepewnościach miota,

A książka ich objaśnić, zwalczyć nie pomoże,

Zapłaczesz: gdzie jest owa dziecinna prostota?

Gdzie wiara w twoję mądrość, księże profesorze?

1005

Wiara, z jaką słuchałem na szkolnej ławicy,

Kiedy ksiądz Matematyk zadanie rozbiera

Lub kiedy ksiądz Łacina, mistrz na kazalnicy,

W błoto strąca Buffona, Russa [76] i Woltera;

Lub kiedy najdziwniejszą zagadkę przyrody

1010

Ksiądz Fizyk wnet objaśni przez płyny i gazy?

Przysiągłbyś, że to prawda, wychowańcze młody!

Pan Bóg księdzowskiemi przemawia wyrazy.

Dorosłość, Dzieciństwo, Wiara, Zwątpienie, UczeńDziś, gdy człowiek sam nie wie, choć usilnie bada,

Co jest biało? co czarno? co prosto? co krzywo?

1015

Jako chmiel bez podpory na ziemię upada,

Aż zginie przygłuszony ostem i pokrzywą.

Gdy ludzkość bolejąca zgodzić się nie może,

Co jest fałsz, a co prawda? co szpetne, co piękne,

Człek załamuje ręce: o Boże mój, Boże!

1020

Co mi trzeba podeptać, a przed czem uklęknę?

Bogdaj to szkolna wiara i nadzieja szkolna,

Kiedy wierzyłeś w przyszłość płomienistą duszą,

Że choć nauka trudna, choć proca mozolna,

Lecz cele nasze wielkie i spełnić się muszą!

1025

Szkoła, NadziejaA tu młodzież ochocza bada, czyta, pisze,

Złote bryły nauki wydobywa w trudzie;

Jeno spojrzysz na siebie i na towarzysze,

I pomyślisz: «doprawdy, będziem wielcy ludzie!»

Jeden — dziecię pobożne, z zapałem na twarzy,

1030

Będzie doktór kościelny — tak Pismo przenika;

Drugi biegły w rachunku, o przyrodzie marzy,

Przejdzie z czasem Newtona, dojdzie Kopernika;

To będzie Archimedes, cześć tutejszej ziemi,

On kwadraturę koła zgłębi i rozwiąże;

1035

Inszy słynie na ławach wierszyki zręcznemi,

Będzie nowy Krasicki, rymotwórców książę.

Dorosłość, Upadek, Zwątpienie, NadziejaGdzie wy teraz jesteście, towarzysze moi?

Cicho o was na świecie! bo świat ciężka próba!

Żal się Boże, bywało, co ksiądz prefekt roi,

1040

Że przybędzie krajowi światło i ozdoba.

Spotkasz czasem którego — spójrzysz na oblicze —

Nie on, nie on szlachetne spodziewania ziści!

Porwany w namiętności koło tajemnicze,

Oddał przyszłość za marne obecne korzyści,

1045

Zszargały mu oblicze nałogi lub nędza.

Ów co miał drogę słońca odmienić na niebie,

Ów co miał zostać wieszczem — w śnie życie przepędza,

Chodzi mrówczemi drogi — i kontent sam z siebie;

A toż, bywało, o nim ksiądz Retoryk szepce,

1050

Że ów chłopiec rozwija olbrzymie talenta,

Że Pan Bóg wielkich ludzi naznacza w kolebce,

Że Cezar dzieckiem jaśniał nad rzymskie chłopięta.

A ów teraz bohater poluje na zwierza,

Miłość go rozbydlęca, kielich z nóg obala,

1055

Pan wioski — srogie chłosty wieśniakom wymierza

Albo drzemie po uczcie Heliogabala [77] —

Aż ci się serce ściśnie, aż się łza poleje,

Precz te smutne uwagi o człowieczej doli!

Ja miałem opowiadać moje szkolne dzieje,

1060

Teraz siła nie starczy i żal nie pozwoli.

Szkoła, Uczeń, Nauka, Mądrość, Głupota, FilozofOt, sześć latek przebiegło jakby chwila cicha,

Corocznie nowe trudy i nowe rozkosze,

Co rok głowa bogatsza, a serce usycha,

Co rok nowe świadectwa na mądrość przynoszę.

1065

A gdy po chlubnym roku przyjadę na lato,

Niebem mi się wydaje nasza wieś uboga,

Składam ojcu świadectwa — dziękuje mi za to,

I mówi, żem dostojen herbu Dęboroga.

W niedzielę idziem z ojcem do starego mnicha —

1070

Tam, gdy gradem mądrości na przytomnych rzucę,

Aż się ojciec raduje i wesół uśmiecha,

Aż się dziady kościelne dziwią mej nauce;

Tylko ksiądz definitor na te korowody

Potrząsa siwą głową — więc ojciec go pyta:

1075

«Nieprawdaż, zacny księże, iż Dęboróg młody

Skończy szkoły uczony jakby jezuita?»

«Tak — rzecze definitor — zna wszystko po trosze,

A gdzie nie ma zdolności, tam pracą okupi;

Braknie mu jednej rzeczy…» «A czegóż to, proszę?»

1080

«Mądrości Sokratycznej — poznania że głupi. —

Lecz z czasem i to przyjdzie — duma zniży rogi,

Kiedy prawdziwa mądrość przetrawi się w głowie;

Tymczasem daj mi rękę wychowańcze drogi —

Nie gniewaj się na starca, gdy ci prawdę powie».

XV

1085

Gdym skończył szkołę — po świętym Pietrze

Ojciec mię lekko trzepiąc po grzbiecie,

«Słuchaj — rzekł — Janie! nim ci się przetrze

Jakiś tam zawód na bożym świecie,

Szlachcic, Zabawa, Polowanie, Pozycja społecznaDam ci zabawkę — i co się zowie,

1090

Co nie poniży herbowne dziecko,

Przez którą starzy Dęborogowie

Zyskali niegdyś godność szlachecką.

Bartosz Paprocki w swych herbów zbiorze

Pisze, skąd nasze godło urasta,

1095

Jak na Zygmunta Augusta dworze

Był quondam[78] strzelcem nasz protoplasta;

(Proszę aspana, dzielny myśliwy

Na pańskich dworach zawsze jest w cenie,)

Razu jednego znalazł — o dziwy!

1100

Wrosłe do dębu rogi jelenie.

Rzecz taka rzadka i niewiadoma,

Więc gdy ją złożył królowi w darze,

Król mu szlacheckie nadał dyploma

I Dęborogiem nazwać się każe.

1105

I od tej pory chętka myśliwska

Szła w naszym rodzie z ojca na dziecię,

Każdy Dęboróg chlubny z nazwiska,

Choć nie senator, venator przecię [79].

Ja sam za młodu strzelałem dużo,

1110

Świadkiem nieboszczyk trocki wojewoda.

Dzisiaj, mospanie, oczy nie służą,

A jednak pola zależeć szkoda;

Więc się chowają, proszę aspana,

Strzelby i pieski dobre do pola,

1115

Stara myśliwska szkapa bułana,

Wojewodzińska trąbka bawola

I zasłużona torba borsucza:

Otoż ta cała strzelcza spuścizna

Dziś się waścinym rękom porucza,

1120

Żeś ty Dęboróg, świat niechaj przyzna.

Mamyć tu przecię las siaki-taki,

W zatoce — kaczek bywają stada,

W naszych zaroślach skaczą szaraki,

Czasem spod żyta wilk się wykrada.

1125

Będziesz polować, — wy młodzieniaszki

Winniście wprawiać oko do strzału;

Proszę aspana — tylko pomału,

Strzeż się jak ognia dziewcząt i flaszki.

Za naszych czasów, za jezuitą,

1130

I kiedy pańskie świetniały dwory,

Proszę aspana, tęgo nas bito

Za gorzalinę i za amory.

Kiedy to trocki żył wojewoda,

Ja sam pamiętam cięgę dostałem,

1135

Proszę aspana… krew była młoda

A jam okropnym był sowizrzałem.

Otoż…» lecz dalszą powieść jak z karty

Ojciec już gadał do głuchej ściany:

Bom z podarunku uradowany

1140

Żwawo poleciał oglądać charty,

Tropić w zaroślach prześlad zajęczy,

Konno, to pieszo zwijam się szlakiem,

Bułany tętni, a trąba brzęczy

I strzał po strzale wstrzęsa [80] chruśniakiem.

XVI

1145

Moja rusznica pali donośnie,

Bije zające, kaczki, cietrzewie,

Ojcu z radości aż dusza rośnie,

Jak mię uściskać, sam stary nie wie.

«Proszę aspana, ej szkoda, szkoda!

1150

Gdyby to trocki żył wojewoda,

Ty byłbyś w łaskach: bo jako żywo

On szczerze kochał młodzież myśliwą,

A nawet z każdym, co pewien w strzale,

Lubił, mospanie, żyć poufale.

1155

Proszę aspana, na jego dworze

Raz pan Belina w dobrym humorze

Prawił [81], jak skakał do głuszca w toku [82],

A wojewoda słuchał go z boku.

Ten pan Belina człowiek ruchawy,

1160

Gdy o myśliwstwie rozprawiać pocznie,

To choćbyś głuchy, poznasz widocznie

Z jego podskoków, ruchów, postawy.

To w dłoń zatrąbi — psy nawoływa,

To się jak zając czai do ziela,

1165

To niby tropi, prześlad odkrywa,

Nabija, pełznie, mierzy się, strzela.

Otóż z tym głuszcem, kiedy się chwali,

Czasem tokuje, podskoczy czasem,

Tak się uwinął, że w pańskiej sali

1170

Wielkie zwierciadło strzaskał obcasem.

Pan się nasrożył, uczuł nad szkodą,

Lecz pan Belina jakby w igrzysku [83]

Z cicha mu szepnął: »Cyt, wojewodo!

Bo spłoszysz głuszca na tokowisku«.

1175

My w śmiech — pan także, nawet mu za to

Darował pyszną strzelbę turecką,

Puścił w niepamięć szkodę bogatą

I długo, długo śmiał się jak dziecko.

Czasyż to były!!

1180

Otoż, mospanie,

Gdybyś za czasów żył wojewody;

Lecz może jeszcze — wszak jesteś młody…

Ruszajże sobie na polowanie».

XVII

Hejże znowu ja do kniei!

1185

Jesień — zima — wciąż na łowy:

Raz zabiegłem po kolei

Aż za wzgórek rotmistrzowy,

Aż za kopce cudzych granic.

Była wiosna — zachód słońca,

1190

Lecz nie zwykłem zważać na nic,

Kiedy ruszą psy zająca.

Dalej, dalej, a tu ciemno

Czas do domu — zmrok zapada,

Patrzę wkoło — tuż przede mną

1195

Dwór sąsiadki czy sąsiada.

Tu Brochwiczów gniazdo rodu,

Ród szlachecki, choć ubogi,

Nasłuchałem się za młodu,

Żeśmy sobie wieczne wrogi,

1200

Że Dęboróg — póki świata,

Z Brochwiczami się nie zbrata.

Grób rotmistrzów, jakieś pole,

Były źródłem wiecznej waśni;

Lecz o całym tym warchole

1205

Kiedyż ojciec mię objaśni?

Dziś nieprzyjaźń nie jest jawną,

Tylko zawsze siebie stronim —

Stary Brochwicz umarł dawno —

A tu mieszka wdowa po nim.

1210

Ojciec mówi, że Brochwicze

To wrogowie nam wieczyści;

Cóś im jednak źle nie życzę,

Żadnej nie mam nienawiści.

Cóś mi szepce — pomóż, Boże,

1215

A ja rankor ten umorzę.

Dworzec mały — a tak schludno

Tak cóś miło w każdej stronie,

Że źle trzymać o nich trudno,

Poczciwością zewsząd wionie.

1220

Stary domek, stara strzecha,

Kędy mieszka stara wdowa,

A do okna się uśmiecha

Stara gałąź topolowa.

Lecz w ogrodzie — ach, mój Boże!

1225

Same kwiaty, same róże,

Pięknie wokół — przez częstokół

Patrzę, aż tu hoża dziewa

Sadzi kwiaty i polewa,

I piosenkę jakąś śpiewa.

1230

Słucham… słucham, serce gubię,

Za jej głosem myślą idę,

Ona śpiewa jak na biedę,

Tę piosenkę, co ja lubię.

Długom patrzał między liście,

1235

Coraz baczniej, coraz milej,

Krótko mówiąc — od tej chwili

Zakochałem się ogniście…

Gdym odchodził po kryjomu,

Aby znak zostawić jaki,

1240

Na topoli koło domu

Zawiesiłem dwa szaraki.

XVIII

Co dzień w pole — ej, nie w pole,

A do dworku pod topole;

Już znajomość — cóż za dziwy?

1245

Bliski sąsiad i myśliwy,

Że zajedzie niedaleko

Na poziomki i na mleko;

Że zwierzynę mamie nosi

I zagląda w oczki Zosi.

1250

Ej, poziomki! ej, to mleko!

Ej, ten dworek niedaleko!

Ej, te oczki! — mówiąc krótko

Poglądały tak słodziutko,

Tak miluchno — z wolna… z wolna…

1255

Już w nas chętka zobopolna

Spojrzeć razem, westchnąć razem,

Poszczebiotać półwyrazem,

Przyjacielsko ścisnąć dłonie,

Razem wybiec na ustronie,

1260

Pisać kartki potajemnie

I o sobie śnić wzajemnie.

Cicho, z wolna, niewidomie

Gore dusza, gdy spodoba,

Z małej iskry bucha płomie [84]

1265

I zażega serca oba.

Mgnienie oka, śmiech, swawole,

Zadumanie, gniew i zgoda,

Zda się fraszki — daj im wolę,

A zgubiona dusza młoda!

1270

Taka biedna, tak szczęśliwa,

Gdy w tych fraszkach się rozpływa,

Już dla świata żyć nie może.

Jedną myślą się otoczy,

By wciąż patrzeć w lube oczy,

1275

By żyć w lubym rozhoworze [85]

Szczęście, Czas, Młodość, StarośćWieki wieków, — czas przeleci

Stokroć chyżej od motyla:

Bo szczęśliwi to jak dzieci,

Dni ich lecą jako chwila.

1280

Precz godziny! gdy słodyczą

Młoda dusza się rozmarzy;

Jedna bieda — że ci starzy

Na zegarach czas swój liczą.

Ojciec, Matka, Dziecko, SerceAni śni się ojcu, matce,

1285

Co ci miło? co cię bodzie?

Dusza rwie się jak ptak w klatce,

A tu gadaj o pogodzie.

Dobra matka karty kładnie

Na los dziecka — lecz nie zgadnie,

1290

Co tam dziecka myśl kołycha [86],

Czego dziewczę ciągle wzdycha,

Czego młodzian smutny bladnie [87].

Na niespokój snu twojego

Dają leki, warzą ziela,

1295

A broń Boże, gdy postrzegą

Gdzie najczęściej oko strzela;

Wnet witają chmurną twarzą,

Dają rady i przestrogi

I zachmurzą dzień twój błogi,

1300

I uczuciom zmilknąć każą.

Zimnem okiem wrzące łono

Chcą przemierzyć aż do głębi,

Przyzwoitym chłodem wioną,

Aż ci serce się wyziębi.

1305

Matka Zosi — święta dusza!

Polubiła mię jak syna,

Jednak czasem głową rusza:

Częsta moja tam gościna

Snadź [88] się matce nie podoba.

1310

Gdzie tam częsta? — trudno w drogę!

Czasem przejdzie cała doba,

A ja wymknąć się nie mogę.

Ho, ho! gdyby ojciec wiedział,

Gdzie mnie co dzień kroki wiodą,

1315

Wnet by z trockim wojewodą

Dał mi uczuć cały przedział,

Co rozróżnia nasze domy

Z wieków wiecznych, od pradziada;

Koniec rzeczy już wiadomy:

1320

Miłość, Młodość, Dorosłość, Kłótnia, StarośćBo przysłowie zapowiada,

Że Dęboróg póki świata

Z Brochwiczami się nie zbrata. —

At, zwyczajnie ludzie starzy;

Ale miłość pełna szału

1325

Nie zagląda do herbarzy,

Ni w dekreta trybunału.

Po swojemu łączy pary,

Innym taktem pieśń zaczyna,

Stary proces lub herb stary

1330

Fraszka w oczach Kupidyna.

Dzisiaj szczęsno!

Lecz niestety!

Jaka przyszłość serce boli:

Upór starca lub kobiety

1335

Na nasz związek nie pozwoli —

Bo mój ojciec nigdy zgoła

O Brochwiczach ani gada,

Matka Zosi niewesoła,

Bo żal czuje do sąsiada.

1340

Jakieś kłótnie tajemnicze

Dzierżą starych pod swą władzą. —

Dęborogi i Brochwicze

Ręki sobie nie podadzą.

A cóż dla mnie? — śmierć z rozpaczy!

1345

Przez te mary zapaleńcze!

Choć przycierpię, choć się zdręczę,

Lecz zapomnę… nie inaczej.

Ot, na sercu rękę kładę

I tamuję jego bicie,

1350

Nigdy… nigdy… póki życie

Już na łowy nie pojadę,

Ani spojrzę k'tamtej stronie,

Ani myślą nie pogonię;

Co jest w sercu, to się zatrze

1355

I zapomnieć jestem gotów,

W jasne oczy nie popatrzę,

Nie usłyszę jej szczebiotów,

Co to płyną dźwięcznie, z cicha,

Aż się serce rozkołycha.

1360

Takem roił zamyślony,

Ciągle patrząc w lube strony,

Potem kojąc serca bole,

Marsz do dworku pod topole.

A przed bramą wiem, że spotka

1365

Niespodzianka jaka słodka,

Albo wianek na brzezinie,

Albo kartka na tyczynie [89],

Albo czasem gdy podchodzę,

Zosia spotka mię na drodze;

1370

Wtedy smutek się rozproszy,

Wstrząśnie duszę miłość święta.

Serce pjane [90] od rozkoszy,

Rannych zaklęć nie pamięta.

XIX

Raz jak dziś pomnę — wieczór był świeży,

1375

Szedłem dumając pod lube sioło,

Zosia jak zwykle spotkać mię bieży,

Ale w jej oczach coś niewesoło.

«Czy wiesz? — mówiła ze łzami dziewa —

Niedobre wieści: mama się gniewa.

1380

Ja wczora licząc na dobroć mamy,

A chcąc ją zdziwić niespodziewanie,

Szczerze wyznałam, że się kochamy,

Jak tylko serce pokochać w stanie.

Mama mi rzekła, że się nie dziwi,

1385

Lecz pragnie płochość wstrzymać w zapędzie,

Bo cóż że młodzi dzisiaj szczęśliwi?

Rozdrażnią serce — i gorzko będzie.

Trzeba się rozstać, choć serce pęka:

Bo ty mię kochasz bez ojca wiedzy,

1390

A moje serce… i moja ręka

Nie dla sąsiadów zza waszej miedzy.

Tak mówi matka (przebacz mój drogi!),

Że my odwieczne dla siebie wrogi,

Że lat ze trzysta od owej chwili,

1395

Jak z Brochwiczami Dęborogowie

O jakieś grunta się pokłócili,

I process spadał po męskiej głowie

Z ojca na syna, jak powieść niesie.

Ach cóż te grunta? nie dopuść Boże!

1400

Ot tylko śmiać się i płakać chce się;

Miłość grunt rzeczy — nieprawda może?

Wielkie mi święto, że spór się toczy,

Śmieszne te sądy i trybunały!…»

I z głośnym śmiechem zakryła oczy,

1405

Bo z modrych oczu łzy się polały.

Jam drżącą ręką schwycił jej dłonie,

Gorąca głowa zwisła mi z szyje [91],

Czuję — w jej rękach twarz moja płonie,

A serce w piersiach z łoskotem bije.

1410

«O Zosiu moja! — rzekłem w rozpaczy —

Przed tobą młodość, życia rozkosze,

Ty mię zapomnisz… Bóg mi przebaczy,

Ja żyć nie mogę…»

«O! bardzo proszę,

1415

To cóś jak w książce — my chrześcijanie,

Ufać nam, ufać w pańską opiekę!

Jest Bóg, jest przyszłość — ej, panie Janie,

Gdy będziesz płakać, to wnet uciekę [92],

Śpieszę do matki, matka się gniewa,

1420

A my tu marnie kwilim jak dzieci —

Kto na kominek przyniesie drzewa?

Kto jej tak jasno ogień nanieci?

Kto ją beze mnie do snu ugada?

Ja kocham mamę jak własną duszę;

1425

Dziś mi na wieki pana sąsiada

Każe pożegnać — i spełnić muszę,

Bo tam źli ludzie jeszcze powiedzą,

Żeśmy znęciły młodego ptaszka,

By wam wyłudzić pole za miedzą;

1430

Że nasza miłość — at, sobie… fraszka.

Piękna to fraszka… serce tak boli,

Matce się zdaje, że to daremno!…

Czyż nigdy ojciec twój nie dozwoli,

Aby Dęboróg łączył się ze mną,

1435

Z córką Brochwicza… ej, te przestrogi!

Niby twój ojciec taki już srogi —

Niby ja nie wiem, że ciebie pieści,

Chociaż się zdaje trzymać na wodzy;

Ej, ci rodzice niby to srodzy,

1440

A znieść nie mogą naszych boleści.

Ot, jestem pewna — o rękę Zosi

Ojciec przyjedzie i sam poprosi.

Wtedy się chyba… wtedy obaczym!…

Bądź zdrów — nie traćmy dobrej nadziei…»

1445

I tak szczebiocąc z śmiechem i płaczem

Znikła w zaroślach ciemnej alei,

Tylko jej piosnkę słychać z daleka —

Czy chce łzy pokryć? — czy marzy świetnie?

Może ode mnie rada ucieka —

1450

O serce! serce szesnastoletnie! —

Jak bezprzytomny padłem na ziemię

I bolejące szarpałem łono.

Księżyc, co dotąd za lasem drzemie,

Wychylił na świat głowę czerwoną;

1455

I drżącem światłem trysnąwszy w oczy,

Trochę mi ulżył cierpień ogromu,

Choć w piersiach ciężar, głowa się mroczy,

Niepewnym krokiem szedłem do domu.

XX

Księżyc zza chmury przyświeca mgławo,

1460

Gdzieś tam ogniska błyszczą za milę,

A tutaj sterczą w lewo i w prawo

Drzew i chat wiejskich czarne profile.

Droga znajoma, ach! i jak jeszcze…

Znam każdą trawkę w nocnej pomroce,

1465

Wiem, jak tutejsza olcha szeleszcze [93],

Jak tu pod olchą strumień pluchoce [94].

Tu każda trawka, fala i listek,

Zda się, żegnają, cóś do mnie kwilą.

Tyle wspomnienia! — tu świat mój wszystek,

1470

Tu moje niebo było przed chwilą!

A teraz, teraz… piekielne bole

Nad memi pierśmi pastwią się srodze;

Idę jak martwy — wbiegam na pole,

UpiórPod rotmistrzowy kurhan przychodzę.

1475

Wśród czarnej nocy brnę nieprzytomnie, —

Wtem coś jęknęło — dreszcz przebiegł po mnie,

Spójrzę… dziad jakiś… biały, wysoki,

Stoi ode mnie tuż o dwa kroki,

«Kto tu? i po co?» — krzyknę na dziada,

1480

A w trwożnych piersiach zamiera słowo,

Starzec jak martwy nie odpowiada,

A tylko głośniej jęknął grobowo.

Wzrostem jak olbrzym — jak leśna jodła.

Ubrany w białej, grubej opończy,

1485

Snadź [95] że mu czoło kula przebodła,

Po białych włosach krew mu się sączy,

Na piersiach stalna [96] błyszczy się łuska,

Szeroką ręką po wąsach muska;

A taki straszny wyraz oblicza,

1490

Że gdy go przyśnię i dziś mi trwożno —

Wskazał prawicą na dwór Brochwicza,

Potem na naszą miedzę przydrożną,

Otworzył usta, wlepił wzrok we mnie

I trzy wyrazy jęknął podziemnie:

1495

«Redde quod debes[97]!!»

«Kto tu?!» — krzyknąłem,

Choć pierś zamarła ledwie kołata,

Czuję pot zimny leje się czołem —

Wtem zniknął upiór z innego świata.

1500

Lecz wyobraźnia strachem nabita

Jeszcze go widzi na ciemnej błoni!

Uciekam polem, ot, zda się, goni

I trupią ręką za szyję chwyta.

Wbiegłem do domu — wszyscy już spali,

1505

Więc bez pamięci na łoże padłem,

Chłód mię przejmuje, gorączka pali —

To zda się walczę z jakiemś widziadłem,

To widzę matkę Zosi surową,

To mię mój ojciec przeklina marnie,

1510

To zważam każde kochanki słowo,

A w każdem słowie nowe męczarnie.

W takich torturach duszy i ciała

Chciałem gdzie uciec, lecz się nie dźwignę, —

Na koniec jutrznia gdy zaświtała,

1515

Sen ukołysał ciężką malignę.

XXI

Przespałem tydzień — strach, co mi się marzy!

Ciało jak kamień, a dusza — jak w piekle,

Modlę się we śnie, to przeklinam wściekle.

I widzę ojca, domowych, lekarzy,

1520

A choć się ocknę, to w myślach nie sprawię,

Co było we śnie, co było na jawie.

Gdym wreszcie oczy otworzył przytomnie,

Dwóch dobrych starców przy mem łożu baczę [98]:

Ksiądz definitor modli się koło mnie,

1525

Choroba, Niebezpieczeństwo, Ojciec, Syn, Szlachcic, Dziedzictwo, Pobożność, MiłośćA ojciec ręce załamał i płacze.

Gdym przemknął oczy i pot otarł z czoła,

Ojciec wzniósł ręce i głośno zawoła:

«Witaj nam z grobu młody Dęborogu!

Proszę aspana — siedem dni jak chwila

1530

Byłeś w gorączce — ale dzięki Bogu,

Dziś się choroba stanowczo przesila.

Boże mych przodków, o wielki Jehowo!

Puść mię w pokoju! niech starzec już skona.

Kiedy żyć będzie na świetność herbową

1535

Mojego domu latoróśl zielona.

A ja o mojem rozpaczałem dziecku,

Że w tych męczarniach rozstanie się z duszą,

Ja umrę z żalu — i po staroświecku

Herb mego rodu przy trumnie pokruszą…

1540

Dziś jest nadzieja, że mię syn pochowa

I weźmie po mnie zaszczyty ojczyste;

Dzięki Ci, Matko święta z Poczajowa!

Dziękić cudowny boromelski Chryste!

Lecz dosyć stękać nad twoją mogiłą;

1545

Wyszedłeś we dnie, powróciłeś w nocy,

Proszę aspana, powiedz, jak to było,

Kto cię napędził tak ciężkiej niemocy?»

— «A dajcież pokój! a bądźcież uważni,

(Rzekł definitor ocierając oczy)

1550

Jeszcze go powieść na nowo rozdrażni,

I znów gorączka głowę mu zamroczy». — «Nie, ojcze — rzekłem — pozwala mi zdrowie, Mogę przypomnieć minione obrazy, A gdy przed wami wszystko się rozpowie, To lżej mi będzie, lżej będzie sto razy. — Upiór, Strach, Choroba, PrzekleństwoOt kiedym z łowów powracał w noc ciemną,

Z grobu rotmistrza opadły mię strachy, —

Straszny dziad jakiś stanął tuż przede mną,

Wielkiego wzrostu i w odzieniu z blachy;

1555

A krew mu ciekła po twarzy i brodzie,

A kiedy jęknie, to aż w serce bodzie.

Tchnie groźbą cała postać tajemnicza;

I skinął ręką przed oczami memi

Na nasze grunta i na dwór Brochwicza,

1560

Redde quod debes — wyjęknął spod ziemi.

A jam bez duchu uciekał po błoni,

A tutaj zda się, że dziad za mną goni.

Wbiegłem do domu o samej północy,

Krew lodem krzepnie, to żarem się pali,

1565

Padłem jak martwy na łoże niemocy

I nie pamiętam, co już było dalej;

Tylko w gorączce ani chwili nié ma,

Aby mi starzec nie stał przed oczyma»

— «No dosyć tego — rzekł mi ojciec smutno —

1570

Zapomnij widma, bo ci to niezdrowo».

Ale widziałem, że zbledniał [99] jak płótno,

Wzniósł w górę oczy, a kiwając głową,

Szepnął z westchnieniem: «Miłosierny Panie!

Kiedyż to widmo dręczyć nas przestanie?»

XXII

1575

Cóś moje ozdrowienie szło krokiem niesporym [100];

Ojciec i definitor troszczą się nad chorym,

Ów przez czułość rodzica i względy herbowe,

Drugi pełniąc po prostu prawo Chrystusowe:

Czy mi gorzej, czy lepiej, czy usnę, czy wstanę,

1580

Przy mnie dobrzy starcowie byli na przemianę,

A straszne moje dumki chcąc rozpędzić szczerze,

Grali ze mną w arcaby, mówili pacierze.

Lecz ojciec cóś mi niezdrów, cóś twarz jego blada,

O trockim wojewodzie nic nie opowiada,

1585

Gdy siądzie do mariasza, choć to gra tak łatwa,

Zamiast bić ze czterdziestu, Bóg wie jak się gmatwa,

A pomnę, jak to dawniej było z nim inaczej,

Okładał pacierzami najzawziętszych graczy.

Dzisiaj snadź [101] jego duszę tłoczą jakieś bole,

1590

Nawet pucharek miodu, co pijał przy stole,

Stoi czasem nietknięty aż do jutra rana,

A miód stary od szwedzkich wojen Sudermana

Wiekował w naszym lochu.

Ach, co mu się stało!

1595

W oczy definitora pogląda nieśmiało,

Zamyśla się i znaczno po całej postaci,

Że chciałby o cóś spytać — a odwagę traci.

«Księże definitorze! — wreszcie go zagadnie —

Żyjesz, proszę aspana, święcie i przykładnie,

1600

Śpieszysz z usługą bliźnim, ilekroć się zdarza,

Ot i tu od tygodnia pilnujesz Łazarza [102],

Uciekasz od podzięków jakby od napaści,

Ale stary Dęboróg modli się za waści,

A pomimo dawniejsze z waszmością zatargi,

1605

Wyznam, żeś taki święty, jak w żywotach Skargi;

Nie zżymaj się [103], nie bluźnię — niech mię Bóg zachowa!

Bo to, proszę aspana… lecz nie o tém mowa…

Upiór, Cud, Wiara, KsiądzChciałem mówić, żeś kapłan ze słowa i czynu,

A teolog zawzięty jak Tomasz z Akwinu,

1610

A łacinnik, mospanie, to jak jezuita,

Jednak… proszę nie śmiej się… gdy cię prostak spyta:

Czy waszmość wierzysz w strachy i nocne upiory,

O których Jaś mój gada… zwyczajnie jak chory,

Wierzysz mu, czy nie wierzysz?» Ksiądz na to odpowie:

1615

— «Są cuda, panie Pawle, o których mędrcowie

Ani śnili na jawie — jest gra wyobraźni,

Czasem szatan widmami do złego nas draźni,

Tak piszą stare księgi — liczyć je nie pora —

Ot, prosto z duszy naszej wyrobi upiora

1620

I postawi przed oczy — nie dziw, że przestrasza!

A są widma i święte, czytaj Tobiasza,

Czytaj o świętym Pawle, toć twój patron przecię —

Są marne przywidzenia, są cuda na świecie,

Poznacie je z owoców — Bóg jest miłosierny».

1625

— «A ja wierzę! — rzekł ojciec — że rotmistrz pancerny

Wyszedł z grobu i stanął przed Jasia oczyma.

Dziś, wyznam jegomości… wszak nikogo nié ma:

Ot! jak chciałbym bez zmazy przejść niebieską bramę,

Że ze trzy razy w życiu widmo takie same

1630

Widziałem, jak was widzę — krew mu płynie z czoła,

Jęcząc redde quos debes! po łacinie woła,

Wskazuje dwór Brochwicza i na nasze miedze. —

Mniemałem, że to figiel, że sprawcę dośledzę,

Ale nie było czasu — bo to owej daty

1635

Ciągnęła mię krew młoda iść z konfederaty;

Myślę sobie: na wojnie jak kulą w łeb palną,

Bezpieczniej będzie odbyć spowiedź jeneralną.

Przed spowiedzią, wieczorem, kiedy grzechy liczę,

Mignęło się na polu widmo tajemnicze. —

1640

Upłynęło lat kilka, przeszły wojen burze,

Ja na dworze trockiego wojewody służę,

Parzę zęby, jak mówią, na dworackiej kaszy;

Kiedy umarł ojciec, słonimski strukczaszy,

Więc przyjechałem tutaj w wiosennej cóś porze,

1645

By gniazdo Dęborogów, dworzec Dęboroże

Objąć w moje dziedzictwo naturali jure [104]. —

Późnym jakoś wieczorem wyszedłem na górę,

Patrzę na grób rotmistrza, aż przy grobie stoi

Widmo wzniosłej postaci i w żelaznej zbroi,

1650

Muska wąsy skrwawione i swą brodę białą,

Znowu redde quod debes z jękiem zawołało,

Zbladłem… serce zamarło… i trwożliwie puka,

Lecz mówię sam do siebie: to znów czyjaś sztuka!

A nawet się domyślam…

1655

Lat kilka omija,

Zapomniałem o strachach — bo kraśna [105] Maryja

Herbu Łabędź, łowczanka zakroczymskiej ziemi

Snuła się jako widmo przed oczami memi.

Począłem konkurować — zezwolili starzy —

1660

Szczęśliwym się sukcessem nasz związek kojarzy.

Tu wesele, tu miłość, tam trud gospodarczy,

Tylu różnym kłopotom ledwie człek wystarczy;

Nie dziw, proszę aspana, że w tak ważnej dobie

Wieczyście zapomniałem o rotmistrza grobie.

1665

Lecz oto… w rok po ślubie, w dzień Jana Chrzciciela

Pan Bóg nową radością mój dom uwesela:

Bo nam się syn urodził zdrowo i pomyślnie.

Do rozrzewnionej duszy modlitwa się ciśnie,

Więc wyszedłem w noc letnią pomodlić się Panu

1670

I znowu słyszę jęki od strony kurhanu,

I znowu takież widmo, z temże groźnem słowem:

Redde, redde, quod debes! — aż echem grobowem

Zadrgał las wśród północnej, uroczystej głuszy —

Choćby kazano przysiąc na zbawienie duszy,

1675

To przysięgnę, że głos ten nie z naszego świata —

Struchlały padłem na twarz».

XXIII

«Przyszły starsze lata,

Zrazu dobrze się wiodło — potem źle najczęściej,

Człowiek jak wół pracuje, a Pan Bóg nie szczęści;

1680

To mi żona umarła, to grad wybił zboże,

Straszna nędza poczęła ściskać Dęboroże;

Dawniej, proszę aspana, człek uczty wydawał

Dziś na kufel podpiwka i na chleba kawał

Ledwie starczy staremu — dajże radę biedzie,

1685

Ot nic, proszę aspana, ręką się nie wiedzie.

Idzie od śmierci żony jesień siedemnasta,

Przekleństwo, Własność, Upiór, DziedzictwoJa stary bezsilnieję — a tu syn podrasta,

On młodszy, mógłby kiedyś za pomocą Boga

Okryć nową świetnością tarczę Dęboroga;

1690

Ale cóś zły prognostyk od ojca na syna:

Widmo się ukazywać młodemu poczyna,

I grozi, że mu wszystkie zamiary rozprzęże —

Czy wasze wierzysz w strachy, miłościwy księże?»

— «Wierzę — rzekł definitor — wierzę całą duszą!

1695

W waszmościnej fortunie ludzkie łzy być muszą —

Gospodarstwo nie idzie, giną urodzaje,

Widmo jakieś czyscowe zasnąć wam nie daje;

Może to grzechy przodków — wiadomo waszeci,

Za nieprawości ojców pokutują dzieci,

1700

Może herb Dęborogów w czasie niepamiętnym

Nieszlachetnego czynu pokalany piętnem».

— «Jak to, proszę aspana!!…»

— «Powoli! powoli!

Ja jestem ksiądz i starzec, mój wiek nie pozwoli

1705

Grać ze szlachtą w szablice, — bić się rzecz człowiecza,

A kto mieczem wojuje, ten zginie od miecza,

Tak stoi w Piśmie Świętem — nie rwij się z zapałem:

Waszmościnego herbu obmawiać nie chciałem;

Lecz memu posłannictwu i przyjaźni gwoli

1710

Pragnę położyć koniec dla waszej niedoli.

Wielkie są skutki złego, choć początek marny».

Tak mówił definitor — a uśmiech figlarny

Przebiegł po jego uściech [106]. — «Nie gniewaj się wasze,

Że ci sen mój rozpowiem i może nastraszę.

1715

Oto wczora wieczorem, zmówiwszy pacierze,

Chciałem zasnąć, lecz starca zawsze sen nie bierze,

Więc począłem rozmyślać… od nudów… tak sobie…

O domu Dęborogów, o rotmistrza grobie,

Począłem przypominać, co doszło mej wiedzy,

1720

Za co on kazał siebie pochować na miedzy,

Dlaczego mara jego błąka się u drogi?

Proces, co z Brochwiczami toczą Dęborogi —

Wszystko, coś mi powiadał o starej intrydze

I co ze staroświeckich dokumentów widzę. —

1725

Ot, tak mi się te myśli po głowie dziwaczą,

Że przyśniłem rotmistrza i wojnę kozaczą.

Usnąłem… widzę zastęp na zastęp uderza,

Dęboróg wiedzie hufce Jana Kazimierza;

Łamią tabor dnieprowców [107] pancernicy młodzi,

1730

Których dziad siwobrody chorągwią dowodzi.

Wtem k'niemu Zaporożec mierzy z samopału,

Wystrzelił — siwy rotmistrz zachwiał się pomału,

Podjął kratę od hełmu z wejrzeniem ponurem,

Z czoła jego krew czarna wytrysnęła sznurem,

1735

Upadł, ale nie jęknął, jak gdyby był z głazu;

Lecz walka się usuwa niby w głąb' obrazu,

Błyska ogień wystrzałów, migają pałasze,

I widziałem zgon starca — posłuchaj mię wasze».

XXIV. Sen definitora

«Ze wzgórka widać, jak dym się czerni,

1740

Słychać z daleka strzelbę armatnią,

A na pagórku bracia pancerni

Oddają komuś posługę bratnią;

Kształtem namiotu rozpięli płótno,

Stanęli kołem i gwarzą smutno.

1745

A pod namiotem, z głową u siodła

Leży dziad siwy w grubej opończy,

Kula mu stare czoło przebodła,

Po białych włosach krew mu się sączy;

Na piersiach stalna [108] błyszczy się łuska,

1750

A starzec z dumą po wąsach muska.

A wkoło starca cisz uroczysta,

Trzech zbrojnej szlachty otacza loże,

Jeden cóś pisze — pewno jurysta [109],

Drugi puls maca — to lekarz może,

1755

A trzeci skłonił głowę do łona,

To syn żałośny tego, co kona.

— »Cóż — jęknął chory — mijają chwile,

A księdza nie ma, ach! ani blisko:

Jeden bernardyn, a rannych tyle,

1760

Pewno obchodzi pobojowisko…

O duszo moja, o duszo biedna!

Któż cię rozgrzeszy, z Bogiem pojedna?«

— »Bredzisz rotmistrzu, ot byle skrucha,

Bylebyś w sercu nie miał rozpaczy,

1765

Sam Bóg spowiedzi twojej wysłucha,

Sam Bóg i grzechy twoje przebaczy;

Odbyłeś spowiedź tuż przed potrzebą [110],

Umierasz w boju — toć pewne niebo«. —

Tak to jurysta cieszył [111] chorego —

1770

Temu rumieńcem zaszła twarz blada,

Po siwych rzęsach łzy ze krwią biegą,

Oczy w niebiosach — snadź [112] się spowiada.

Nagle dostojne oblicze zmienia,

Wyrazem bolu czy przypomnienia,

1775

I głucho jęknął: »Grzeszyłem dosyć,

Lecz żal otwiera niebieskie wrota,

Umiałem ciernie życia przenosić

Jako ofiarę grzechów żywota,

Strzegłem jak mogłem grzesznego łona,

1780

Resztę niech Męka Pańska dokona.

Jeden grzech tylko, grzech to nieświeży,

Moją śmiertelną godzinę plami,

Ciężkim kamieniem na sercu leży

I stawi [113] piekło tuż przed oczami.

1785

Któż mię rozgrzeszy, kto mi przebaczy?

Boże mój, Boże! chroń mię rozpaczy.

Zbliżcie się tutaj, dopóki pora,

Głośno go wyznam, o bracia moi!

Może skruszona moja pokora

1790

Gniewne oblicze Boga rozbroi.

Zbliż się mój synu, zważ każde słowo:

Bo waść nagrodzisz winę ojcową».

»Burzliwy byłem w młodości mojej —

Jeno przy czarce, jeno we zbroi,

1795

Niekiedy tylko znużony szałem

Litewski statut w przemian czytałem:

Obcą mi była wszelka zabawa,

Okrom [114] oręża, kufla i prawa.

Z takich rozrywek — z naprawy czarta,

1800

Idzie nieprawość siłą poparta,

Było to grzechem, lecz w owej chwili

Temi grzechami wszyscy grzeszyli.

Ksiądz na spowiedzi, a Pan Bóg w duszy

Wciąż nam szeptali, cośmy powinni,

1805

Lecz choć się człowiek spowiedzią skruszy,

Z młodemi laty, z duchem Sarmaty

Idzie tak samo, jak inni.

Mijały wiosny, mijały lata,

Szumiał jak wicher wiek mój swawolny,

1810

Kiedy mój ojciec zeszedł ze świata,

A ja zostałem ziemianin rolny.

Tutaj zbytkując huczno i gwarnie,

Nabyłem sobie nielekkiej sławy:

Nie było psiarni nad moją psiarnię,

1815

Nie było konia jak mój cisawy;

Nie było miodu jako mój lipiec,

Nikt wkoło nie miał takiego wąsa,

A przy odgłosie rzęsistych skrzypiec

Nikt tak polotnie w tanku nie pląsa.

1820

A biada temu, kto mi zawczasu

Nie umknął z drogi — młodzi czy starzy,

A trzykroć biada, kto mi do lasu,

Kto mi do pola wdarć się [115] odważy,

Kto mi wśród tanka parę odbija,

1825

Albo mi mruknie słówko sromotne;

Bo wnet, jak zmówić Zdrowaś Maryja,

Wyzwę na rękę [116] i uszy otnę.

A jak na biedę miałem sąsiada:

Pan Maciej Brochwicz o mnie nie stoi [117].

1830

On mi, bywało, do lasu wpada,

On się przymila mojej dziewoi,

A na pałasze bił się tak świetnie,

Że mię i nieraz ciężko obetnie.

Wtem weszli Szwedzi — w wojennej porze

1835

Któż o prywatnym myśli rankorze [118]?

I my z Brochwiczem, bracia, koledzy,

Złożyli z serca kłótnię zawziętą:

Nie pora myśleć o swojej miedzy,

Kiedy z miedzami ojczyzny kręto.

1840

Rycerska szlachta na konia siada —

Ja szedłem walczyć obok sąsiada.

A wojna szwedzka waściom wiadoma,

Lecz opowiadać nie pora wcale;

Kradzież, Ziemia, SzlachcicDość że po wojnie zasiadłem doma,

1845

A sąsiad jeszcze bije Wandale.

Poczekaj, myślę — póki przyjedzie,

Figiel za figiel, panie sąsiedzie!

Pod ciemną nockę zbieram gromadę,

W kije i w rydle uzbrajam chłopy,

1850

I w dziesięć koni na pole jadę,

Tam gdzie graniczne stały okopy.

Nuż burzyć kopce, przenosić wiechy

Na grunt sąsiada z pracą, z mozołem,

Boże mój, Boże! odpuść mi grzechy,

1855

Kradzież, Prawo, Książka, Pożar, Szlachcic, ChciwośćZa morg zabrany — dziesięć odjąłem;

I nowe kopce (piekielna rada!)

Tuż się przymknęły pod dwór sąsiada.

Nazajutrz tedy o rannym świcie

W sto moich pługów ruszyłem żywo,

1860

Orze się skiba na cudzem życie,

Krusząc z korzeńmi dojrzałe żniwo, —

Kopiec graniczny gdzie indziej stoi,

Miedzę i zboże zorali chłopi,

Już ani znaku dawniejszej Troi,

1865

Starej granicy nikt nie wytropi.

Lecz myślę sobie: zabrałem jawnie,

Tylu jest świadków, wszystko widocznie,

Jakże zabory moje uprawnię,

Kiedy mnie sąsiad pozywać pocznie?

1870

Począłem dumać, sprawą szatana

Znowu mi przyszła myśl niespodziana.

Szlachcic, SłowoSąsiad miał lamus w środku zagrody,

Co prapradziadów pamiętał jeszcze,

Ściany ciosane z dębowej kłody,

1875

Drzwi kute blachą, zamki jak kleszcze,

Miał postać baszty pięknego gmachu,

Chorągiew z herbem skrzypi na dachu.

W takich lamusach w wojennej chwili

Przodkowie nasi skarby swe kryli.

1880

Sąsiad mój sobie szlachcic biedota

Pereł, brylantów nie miał i sztuki;

Lecz miał papiery droższe od złota,

Pamiątka dziadów, spadek na wnuki. —

A waszmość wiecie, — takiego plika

1885

Szlachcic pilnuje jak serca w łonie:

Tu się szlachecka pewność zamyka,

Że jesteś dziecic na tym zagonie;

Tu pargaminy odwiecznej daty,

W nich bezpieczeństwo dla twojej głowy,

1890

Że byli szlachtą twe antenaty,

Że nosisz prawnie klejnot herbowy.

Zniszczyć papiery — to znaczy może

Zniszczyć na mieniu i na honorze.

A ja w szaleństwie… i z jakiem czołem

1895

Ja się na świętą własność targnąłem!

Gdybyż to w zwadzie albo rozterce,

I po rycersku zbrojno, otwarcie…

Ale to spodlić szlacheckie serce,

Podłych włóczęgów użyć na wsparcie!

1900

Bo oto w nocy z mojej namowy

Szedł tam z krzesiwem żebrak odarty,

Podpalił głównią lamus dębowy,

I poszły z ogniem odwieczne karty.

Ja stałem w oknie — noc była czarna,

1905

I z niepokojem patrzę k'tej stronie

Oto buchnęła łuna pożarna,

Pewno graniczny dokument spłonie,

Uprawnię tedy mój zabór cały…

Sumienie jękło… padłem omdlały.

1910

Kradzież, Sąd, Prawo, Sprawiedliwość, Krzywda, Szlachcic, Ziemia, Duma, WalkaPowraca sąsiad — załamał ręce

I mnie obwinia sprawcą pożogi;

Ale ja pewny, że się wykręcę,

Hardo stawiłem bezczelne rogi.

Kopce zniesione, ślad jeszcze świeży,

1915

Lecz jakże dowieść nocnej kradzieży?

Jednak zapozwał przed trybunałem,

Żem sprawca gwałtu i konflagnaty:

Ale ja w sądzie sprawę wygrałem —

On bez dowodów, a ja bogaty;

1920

Kopce granicą z obojej strony,

Więc cały zabór mnie przysądzony.

Czułem zgryzoty w sercu i w głowie.

Alem sumienie skałą zawalił —

Powrócić krzywdę — toć każdy powie,

1925

Żem zabrał grunta i lamus spalił;

A on bez chleba, z proga do proga

Pełzał po sędziach dziesięć lat prawie,

W końcu zdał pomstę na Pana Boga,

I tak mi uszło moje bezprawie«.

1930

«Tak stary rotmistrz prawił swe dzieła —

Głos jego słaby zamrze niedługo;

Krew mu obficiej z czoła trysnęła,

Płynie po zbroi czerwoną strugą,

Płynie po wąsach i usta klei,

1935

Trup — tylko w oczach iskra nadziei.

Testament, Ojciec, Syn, Ziemia, Dziedzictwo, KrzywdaTchnął — żyje jeszcze, natęża płuca,

Chce jeszcze mówić, co duszy boli,

Ale już słabo, cicho, powoli,

Słówko po słówku ledwie wyrzuca:

1940

— »Synu! to moja spowiedź — ty napraw'[119] me grzechy,

A wy bracia nade mną miłosierdzia proście,

Umieram bez kapłańskiej kościelnej pociechy…

Na święconych mogiłkach nie spoczną me koście [120];

Synu, wieź je do domu — chcesz ulżyć mej duszy,

1945

To je pogrzeb'[121] pod lasem, na polu, przy gruszy,

Tam były stare kopce granicy sąsiada

Dziesięć morgów na prawo — to grunt, co zabrałem,

Oddaj je Brochwiczowi — i biada ci, biada,

Jeśli nie tak postąpisz z rodzicielskiem ciałem!

1950

Zburzyłem stare kopce, niechże grób mój przęcię

Będzie kopcem granicznym zobopolnej miedzy —

A gdy gruntów sąsiada nie odda me dziecię,

Wnet wyrodka do sądu pozwijcie, koledzy;

Rozpowiedzcie rzecz całą ojcowskiemi słowy,

1955

A ja go sam oskarżę przed sądem Jehowy.

Synu, oddaj grunt cudzy, zaklinam na życie,

Grób mój… kopiec graniczny… pod gruszką… słyszycie«.

Rzekł, uderzył się w piersi i opuścił szyję,

Krew się przestała sączyć… rotmistrz już nie żyje.

1960

Poklękli nad umarłym uzbrojeni męże,

A jam się, modląc, ocknął».

XXV

— «Bałamucisz, księże!

Ja poznałem od razu — to nie było we śnie;

Lecz śpiewasz nowym tonem staroświecką pieśnię:

1965

Abym powrócił grunta Brochwiczowej wdowie,

Choć je z kilku pokoleń dzierzę urzędowie [122],

Chociaż — proszę aspana — rzecz jasna jak złoto».

— «Nie sroż się, panie Pawle, tu nie idzie o to,

Czy to sen marny — albo rzeczywista jawa,

1970

Czy grunt dzierżysz bezprawnie albo wedle prawa;

Ale kapłan cię pyta o sumienne słowo,

Jak kochasz twe zbawienie i tarczę herbową,

Jakeś ojciec, jak szlachcic, jak potomek wierny

Walecznego rotmistrza chorągwi pancernej —

1975

Powiedz mi — boś się nigdy kłamstwami nie zmazał —

Czy ów syn zwrócił grunta, jak mu ojciec kazał?

I czy tam, gdzie kazano, pogrzebał ojca kości?»

— «Jużci… proszę aspana, w tem nie masz pewności…

Ów syn… pan Piotr Dęboróg… a mój pradziad prosto,

1980

Był za Jana Trzeciego rzeczyckim starostą

I człekiem wielce skąpym — pokój jego duszy:

Więc może zamiast ojca pochować przy gruszy,

Pochował go za rzeczką dziesięć morgów dalej,

Tam, kędy violenter[123] kopce usypali —

1985

A tak uprawnił zabór — trudno dociec z dzieła,

Gdzie wtedy gruszka rosła, jak rzeczka płynęła.

Kto to wie — w ciągu wieków wszak przemiana bywa.

Prawo, Sąd, Szlachcic, Obyczaje, ZiemiaLecz tylko poświadczają domowe archiwa,

Że syn Piotra, Mateusz piwniczy nadworny,

1990

Miał proces z Brochwiczami o poletek sporny».

«I cóż, wygrał, czy przegrał?» — definitor spyta.

«Ani wygrał, ni przegrał — forsował i kwita.

Bo to, proszę aspana, jest sztuka w palestrze,

Że jak sprawę zahaczą w taktowym regestrze,

1995

Można tworzyć przeszkody wciąż nowe i nowe,

Komportacje papierów, badania miejscowe;

Czas idzie jakoś prędko, a proces pomału

Od sądów podkomorskich do spraw trybunału.

Kiedy mądry obrońca umiejętnie zwleka,

2000

Niełacno się pan Brochwicz dekretu doczeka,

Niełacno się w Temidy dokołatać wrota.

Dęboróg miał pieniądze — a Brochwicz hołota [124] —

Pan Mateusz wziął górę. Za pamięci naszej

Tymoteusz Dęboróg, słonimski strukczaszy,

2005

Jego syn, a mój ojciec — jako ślad znachodzę [125],

Chciał załatwić rozterki [126] w polubownej drodze;

Lecz potem się rozmyślił — obliczył z chudobą,

Nikt się nie dopomina, dawność miał za sobą,

A grunta tak wybornie zarodziły latem,

2010

Że zostawił przy sobie ich haereditatem[127].

A jam po ojcu objął całe Dęboroże».

«Wielkie — rzekł definitor — miłosierdzie Boże!

Pociesz się, panie Pawle, twa dola szczęśliwa,

Szlachcic, Ziemia, Sprawiedliwość, Honor, ObowiązekWielkich rzeczy dopełnić Bóg cię powoływa [128].

2015

Co ciężko praojcowie przed Panem zgrzeszyli,

Zbrodnię czterech pokoleń zmazać w jednej chwili,

Rozbroić chmurę gniewu Pańskiego nad domem,

Co gotowa wybuchnąć piorunem i gromem,

Ulżyć własnemu sercu, odrzuciwszy z dala

2020

Kamień grzechu i zgryzot, coć piersi przywala —

Obaczysz… w twojej duszy jaka będzie zmiana,

Gdy wrócisz cudze grunta».

— «Ot, proszę aspana.

Któż powiedział, że z taką wystąpię szczodrotą?

2025

Wszak wdowa po Brochwiczu nie prosi mię o to

I co powie, mospanie, cnych przodków oblicze,

Po których Dęboroże ojczyste dziedziczę,

Żem uszczuplił odwieczną praojców sadzibę

Choćby o jeden zagon? choć o jedną skibę?…»

XXVI

2030

Tu definitor powstał jak w stanowczej dobie

I ojca po bratersku wziął za ręce obie,

W jego ustach był uśmiech błagalny i słodki.

— «Ej, wara, panie Pawle, wspominać twe przodki!

Bo czy waszmość masz serce, czy masz wasze głowę

2035

Skazywać twoich przodków na męki czyscowe?

Widziałeś cień rotmistrza, co cierpi tak srodze,

Czy myślisz, że on dotąd na zbawiennej drodze?

Nie pomogły mu cnoty, ni dzielna odwaga,

Ot! błąka się po nocach i potomków błaga,

2040

Aby zwrócili własność sierocie i wdowie,

Co niesłusznie przywłaszczył — czyż dalsi przodkowie

I całe pokolenie parenteli [129] waszej,

Pan starosta rzeczycki, piwniczy, strukczaszy,

Sprawę przed Panem Bogiem wygrali przemocą?

2045

Czy tam nie pokutują za krzywdę sierocą?

Czy myślisz, panie Pawle, że zbiór ich katuszy

Nie spadnie na rachunek waszmościnej duszy?

Syn, wnuk i chrześcijanin, szlachcic jak należy

Czyż tobie użytkować z owoców łupieży?

2050

Czy to po chrześcijańsku, pytam, czy to pięknie?»

— «Dosyć… proszę aspana… bo serce rozmięknie» —

Rzekł ojciec, bo go mowa zwyciężyła taka

I ucierał łzy bujne rękawem kubraka —

Sprawiedliwość, Ziemia, Szlachcic, Własność, Honor, Korzyść, DziedzictwoZamyślił się i dodał: «Prawda, prawda święta,

2055

Lecz są ważne przeszkody, są impedimenta [130]:

Pro primo [131] trzeba wyznać i powrócić jawnie

Co ojciec, dziad i pradziad trzymali nieprawnie,

I za grzechy pradziadów mnie świecić oczyma;

Secundo[132] starych kopców i śladu już nié ma,

2060

Cudze mogę powrócić, ale swego szkoda:

Oddaj kurowi grzędę, to zechce ogroda.

Po trzecie… grób rotmistrza… święte przodków kości

Czyż zostawić na gruncie obcych posiadłości?

Potem… proszę aspana… w szlacheckiej chudobie

2065

Dziesięć morgów nie żarty — pomyśl tylko sobie;

Toż i tak Dęboroże już nas nie przeżywi.

Na taką szczodrobliwość i mój syn się skrzywi:

Bo on po mnie dziedziczy — a z czego żyć będzie?»

— «Gdzie rzecz o cudzą własność, nic nie masz na względzie;

2070

(Zawołał definitor ze świętą powagą)

Bóg dobry — i nikogo nie opuścił nago:

A zresztą choćby żebrzeć przy kościelnej wieży,

Jednak redde quod debes, oddaj co należy!

Ale nie pójdziesz z torbą, już moja w tem rada.

2075

Jest sposób i powrócić grunta do sąsiada,

I honor twoich przodków ocalić najściślej,

Że grabieży i zwrotu nikt się nie domyśli,

I syna zaspokoić zręcznie a korzystnie,

Że na oddanie gruntów i słówka nie piśnie.

2080

Słowem — przebłagasz nieba, a dom twój widocznie

Zubożon krzywdą ludzką podnosić się pocznie;

Otrzymasz przebaczenie za twe antenaty,

Zysk w niebie, a na ziemi — ani na grosz straty».

XXVII

— «Jakiż to dziwny sposób — ot, proszę aspana?

2085

Oto ręka szlachecka, niczem nieskalana,

Oto nobile verbum[133], słowa nie zmitrężę [134],

Daj tylko dobrą radę, miłościwy księże,

A na wszystko przystanę! — Niech odetchnie stary.

Te zgryzoty sumienia, te widma i mary,

2090

Co dawniej mię dręczyły, a dziś mego syna,

Ta domu Dęborogów widzialna ruina —

Och! to mi rani serce okropniej od noża.

Poradź mi!!»

Młodość, Starość, Rozum, Serce— «Niechaj przyszły dziedzic Dęboroża,

2095

A godny syn waszmości, za mnie już dogada,

Czy chce wojny, czy zgody z rodziną sąsiada?

Jeżeli jest za zgodą, to niechże obwieści,

Jak ją spełnić bez ujmy rodowitej cześci [135],

Wedle Boga, sumienia i słuszności całej,

2100

Aby się dusze przodków w Panu radowały».

— «Jak to zrobić? — rzekł ojciec — nie widzę dokładnie,

Gdy ja zgadnąć nie mogę — to jakże syn zgadnie?

Wszak starość przed młodością rozumem się szczyci.

Tak trzymali pobożni księża jezuici.

2105

Przy trockim wojewodzie niech no się odważy

Młodzieniaszek mieć więcej rozumu co starzy!…».

— «O! — rzecze definitor — i ja przy tem stoję,

Starość ma swoje prawa, a młodość ma swoje.

My starzy mamy rozum z doświadczeń i biedy,

2110

A oni sercem widzą — i jaśniej niekiedy;

A więc gdy nasze mądre nie wiodą się plany,

Posłuchajmy serc młodych — tam skarb nieprzebrany! —

No! śmiało, panie Janie, nie próżno cię dręczę,

W rozterkach z Brochwiczami daj radę, młodzieńcze:

2115

Podsłuchałem w gorączce twe marzenia chore

I dobrze jestem świadom, gdzie twe serce gore.

Wszakże miłość cnotliwa żadnym nie jest grzechem».

Tak mówił definitor z łagodnym uśmiechem,

Przywodząc mię za rękę do ojcowskiej ławy,

2120

A jam blednął i kraśniał, i drżałem z obawy,

Srożej niźli przed owem rotmistrza widziadłem;

Wreszcie jak bezprzytomny na kolana padłem.

«Ojcze! — rzekłem nieśmiało jak młode pacholę —

Przebacz, że bez twej wiedzy dałem sercu wolę:

2125

Kocham córkę Brochwicza — bo chodząc na łowy,

Częstom odwiedzał dworek sieroty i wdowy.

Zawsze mię przyjmowały z uprzejmą słodyczą;

One ród nasz szanują i dobrze nam życzą,

Nie pamiętają krzywdy, co nasi przodkowie…»

2130

— «Ależ, proszę aspana — co aspanu w głowie?

(Przerwał mi ojciec mowę z uśmiechem, lecz srogo)

Zdaje się, taki sensat [136]… pokochał… i kogo?…

Córkę tych, co od wieków… co może lat dwieście…

Byli nieprzyjaciółmi… ej, sidła niewieście!!

2135

Oplątać mi młodzieńca, w którym ród nasz tleje [137]

I herbu Dęboroga jedyne nadzieje…

Bratać się z Brochwiczami!… o! nie! żart na stronę:

Musisz puścić per non sunt [138] zapały szalone».

— «Nie, mój ojcze — odpowiem z błagalnym wyrazem —

2140

Już nie wydrzeć ich z serca, chyba z sercem razem:

Dałem słowo — i żadną nie zhańbię się zmianą.

Ja pierwszy pokochałem… i… mnie pokochano:

Święte uczucie serca — to nie mary senne,

A miłość nasza czysta jak niebo wiosenne».

2145

— «No! zręcznieć ułowiono! — to zuch jakaś dziewa;

Ależ, proszę aspana — przysłowie opiewa,

Że dopóki dwóch rodów, póki starczy świata,

Nigdy się z Brochwiczami Dęboróg nie zbrata —

Co tu począć z przysłowiem?»

2150

— «Cóż to! czy my dzieci? —

Zawołał definitor — ktoś dwa słowa skleci,

To dla tego zapomnieć przykazania Boga!

Cóż to? związek z Brochwiczem skrzywdzi Dęboroga?

Oba rody szlacheckie przez pokoleń wiele,

2155

(Tylko oni skrzywdzeni, a wy krzywdziciele),

W obu domach mieszkańcy poczciwi, choć prości.

Nikt tam nie stawił sideł na syna waszmości,

A wdowa po Brochwiczu, gdy się dowiedziała,

Że serce dwojga młodych wzajemnością pała,

2160

Jak niewiasta szlachecka i wielce pobożna,

Dała uczuć swej córce, że odtąd nie można

Ani widzieć kochanka, ni się pismem znosić [139],

Chyba przyjdzie Dęboróg sam o rękę prosić

Dla swego jedynaka — i cóż waszmość na to?

2165

Grzechy kończą się karą, a cnota zapłatą.

Pamiętaj, panie Pawle, że kara łupieży,

Że grzech kilku pokoleń na twej głowie leży,

Że dom wasz podupada — i niech Bóg zachowa,

Ostatnia jego gałąź zawiędnąć gotowa,

2170

Młode serce jak ogień, paląc się, wyniszcza —

Miłyż ci będzie widok domowego zgliszcza?

Po niem błąka się widmo i przemawia do cię:

Redde! redde quod debes! — wróć krzywdę sierocie!»

Ojciec zalał się łzami, — za rękę go chwyta:

2175

— «Błogosławionyś, księże, jakby jezuita!

Nawet, proszę aspana, trocki wojewoda

Przyznałby, że masz słuszność — a zgoda już! zgoda!

Niech się młodzi kojarzą, ja sam tego życzę,

Niech się z Dęborogami zbratają Brochwicze».

2180

To mówiąc, ojciec powstał rzeźwy i ochoczy;

Ucałował mię w czoło i w usta, i w oczy,

Modlił się, gdym uściskał rodzicielskie nogi:

— «Boże! coś miał w opiece stare Dęborogi,

Błogosław moje dziecię w jego losu zmianie,

2185

Niech szczęsnym i cnotliwym na zawsze zostanie,

Niech będzie godnym swego herbu i nazwiska».

Potem definitora serdecznie uściska.

Popłakali się rzewnie starcowie weseli

I miodem z czasów szwedzkich tę sprawę zaleli.

XXVIII

2190

Tak się skończyła sprawa tajemnicza:

Ojciec pojechał do dworku Brochwicza,

Polubił Zosię i jej matkę starą,

Złożył mój affekt — a serca ofiarą

Nie pogardzono — tak w jednym obchodzie.

2195

I młodym sercom, i rodowej zgodzie,

I cieniom przodków spełniło się zadość, —

Było wesele, miód, wino i radość;

I sporne grunta, zarośle i pasze

Zlały się w jedno jak dwa domy nasze.

2200

Młodzi się sercem bez przeszkody dzielą,

A starzy szczęściem młodych się weselą, Mówią pacierze lub grają w drużbarta; A kiedy ojcu poszczęści się karta, Popija miodek i z ogniem nie lada O wojewodzie trockim rozpowiada. KsiądzA gdy już sporna zaorana miedza,

Ksiądz definitor rzadko nas odwiedza;

Choć go błagamy, raz, drugi i trzeci,

Aby zamieszkał u nas jak u dzieci;

2205

Ale ze starcem sprawa nie tak łatwa,

Mówi: że cała społeczność mu dziatwa,

W niejednej wiosce i w niejednym dworze

Są nieszczęśliwi — a któż im pomoże?

Tam sąsiad cierpi niechęć do sąsiada,

2210

Tam któś w rozpaczy na duchu upada,

Tam pełno starych i chorych Łazarzy,

Któż ich nawiedzi, kto ziółek nawarzy?

A tam już może puka kto we wrota

O pokarm ciała lub o Chleb Żywota.

2215

Ksiądz wszędzie czuwa, zasila i strzeże,

Bronuje pole i mówi pacierze.

XXIX

Żyjąc w miłości i bojaźni bożej,

Widmo rotmistrza nigdy nas nie trwoży.

Gdzie stała jego mogiła wśród pola,

2220

Dzisiaj kaplica z modrzewiu i sosny;

Tam gdy domowa dola lub niedola,

Idziem się modlić — a Pan Bóg litośny,

Czy głód, czy wojna, czy grad, czy posucha,

Zawsze gorącej modlitwy wysłucha,

2225

Albo odwróci, gdzie groziła szkoda,

Lub serce wzmocni i otuchy doda.

Epilogos do drugiego wydania

Kiedym przed dwoma laty (toć niedawne czasy)

Oddawał Dęboroga pod drukarskie prasy,

Nie tuszyłem [140], że pismu poszczęści się w świecie,

2230

Że je tak dobrem sercem łaskawie przyjmiecie.

Dziś, kiedy rozrzewniony jak na dłoni baczę [141],

Że warto dla was śpiewać, litewscy słuchacze!

Że można choć niekształtnie złożonemi rymy [142]

Zagrać na waszych sercach, kreśląc kraj rodzimy, —

2235

Rumieniec zawstydzenia do twarzy mi bije,

Żem tak mało ulepszył drugą edycyję.

Może przynajmniej z łaski posłuchać zechcecie,

Co się z Dęborogami stało przez dwulecie.

Stary Dęboróg umarł ku powszechnej szkodzie,

2240

Gwarząc jakąś powiastkę o trockim wojwodzie;

Ale, proszę aspana, jako człowiek święty,

Oczyszczony pokutą, wzmocnion sakramenty,

Gdzieś na łonie swych przodków, wśród herbownej rzeszy,

Ze trockim wojewodą pospołu się cieszy:

2245

Bo tam już stary Brochwicz, niegdyś wódz pancerny,

Wymodlił mu w niebiesiech dekret miłosierny,

I oba z wyżyn patrząc na litewską stronę

Błogosławią swych herbów tarcze skojarzone.

Dąb, godło Dęborogów, jest ozdobą lasa,

2250

Jeleń w herbie Brochwicza posuwisto hasa,

I trojga małych wnuków nowe pokolenie

Rośnie krzepkie jak dęby, zwinne jak jelenie.

Szlachcic, Chłop, Pozycja społeczna, Przemiana, Historia, SprawiedliwośćLecz może pamiętacie, że Dęboróg stary

Miał swoje uprzedzenia, miał dawne przywary;

2255

Na przykład, wierzył mocno w katechizm jedyny:

Że szlachcic stworzon z inszej, a chłop z inszej gliny.

Przebaczmy starej głowie — przebaczmy tem szczerzéj,

Że dziś po jego śmierci nikt temu nie wierzy:

Szlachta na całej Litwie jest bracią swej włości,

2260

Ochrania ją od głodu, od zimna srogości;

W wioskach, słyszę, dostatek, wyplenione chwasty,

Zakwitnął bujnem kwieciem nasz wiek dziewiętnasty;

Ksiądz, Pobożność, MiłosierdzieObruszać się na szlachtę nie miałby sposobu

Nawet ksiądz definitor, gdyby powstał z grobu.

2265

Och! bo już upłynęła druga wiosna pono,

Jak grób jego porasta darniną zieloną.

Młodzi Dęborogowie i naród z daleka

Odwiedzają mogiłę świętego człowieka;

O nim serdeczna pamięć łzy im sączy z oka;

2270

A jego miłość bratnia i wiara głęboka,

A przykład jego cnoty nie zaginął marnie:

Bo długo jeszcze będzie umacniać owczarnię.

Była to w swoje czasy postać nader rzadka;

Lecz dzisiaj Kościół święty, prawowiernych matka,

2275

Liczy garstkę pasterzów sporą a przykładną,

Co własne swoje dusze za owczarnię kładną,

Co pracują na polu, znoją się w kościele,

Dzielą ze smutnym smutek, z wesołym wesele,

Z ubogim chleb powszedni, a z każdym chleb ducha,

2280

A lud boży przykładnie ich nauki słucha,

Z ich serca jak ze źródła czerpiąc dobre wzory

Dostojnego ubóstwa i świętej pokory.

Grób po grobie pochłania czyjeś stare kości.

Zapadaj, dawny wieku, na łono przeszłości;

2285

Ty zasię strojna w barwę różową, tęczową,

Młoda jutrznio postępu, świtaj nam nad głową!

A gdy już twoje słońce u południa stanie

I oświeci grobowej ciemności otchłanie,

Gdy promienni twem światłem zajrzym ku podziemi, —

2290

Niechaj się nie zawstydzim przed ojcy naszemi.

Bo biada naszej głowie i twym blaskom biada,

Jeśli stanie przed nami postać prapradziada,

I głosem uroczystym zagrobowej mary

Rzecze: «Redde quod debes [143], płaćcie dług wasz stary!…

2295

Spuściliśmy prostacy naszą piękną stronę

Na wasze ręce silne, na głowy uczone, —

Od zgonu waszych przodków do dzisiejszej chwili,

Obliczcie, coście wzięli, coście przymnożyli.

Musi być w wasze czasy, które postęp budzi,

2300

I więcej kwiatów w polu, i cnót w sercach ludzi;

Lubiliśmy procesa i pieniacze matnie,

U was pewnie zakwitło miłowanie bratnie;

Równych synów ludzkości odkupionych z krzyża

U was pycha herbowna pewnie nie poniża;

2305

Porzuciliście puchar, co ku złemu kusi;

Z trzeźwych piersi modlitwa gorętszą być musi;

A jako Bóg nagradza cnotę zasłużoną,

Toć i wasze niebiosa błękitniejsze pono…».

PoetaOch! boleśno posłyszeć taki głos z mogiły:

2310

Jeszcze nasze zasiewy kłosów nie puściły,

A choć zda się dokoła zielone przestworza,

Po trawce nie rozeznać kąkolu od zboża.

A pieśniarz, co gotuje piosenkę do żniwa,

Przebaczcie, że niepewnym tonem pobrząkiwa:

2315

Bo nie zgadnie, do jakiej nastroić się nuty,

Czy tworzyć pieśń wesela, czy żalu wyrzuty.

7 maja 1855

Przypisy

[1]

Auzońcy — mieszkańcy Auzonii, tj. Italii; Włosi. [przypis edytorski]

[2]

Helweci — Szwajcarzy; od nazwy staroż. plemienia celtyckiego, zamieszkującego obszary między Renem, Menem a Lasem Hercyńskim i migrującego począwszy od V w. p.n.e. na tereny dzisiejszej Szwajcarii; w latach 1798–1803 tam właśnie istniała Republika Helwecka. [przypis edytorski]

[3]

stawić — tu: przedstawiać. [przypis edytorski]

[4]

chłodnawe klima — dziś: chłodnawy klimat. [przypis edytorski]

[5]

doma — w domu. [przypis edytorski]

[6]

znachodzić — znajdować. [przypis edytorski]

[7]

pieśnię — dziś popr. forma B.lp: pieśń. [przypis edytorski]

[8]

krzyża nad brzegiem Prypeci lub Szczary (…) — po utonionym flisie towarzysze jego zwykli na brzegu rzeki stawiać krzyże; takich krzyżów wiele spotykamy nad brzegami naszych rzek śpiewnych. [przypis autorski]

[9]

pieśnia — dziś popr. forma M.lp: pieśń. [przypis edytorski]

[10]

gwoli (daw.) — dla, ze względu na. [przypis edytorski]

[11]

urodzony — daw. tyle co: szlachcic. [przypis edytorski]

[12]

upłyniony — tu: miniony. [przypis edytorski]

[13]

statysta — daw. polityk, biorący udział w sprawach państwowych; późn. człowiek niebiorący udziału w głównym nurcie wydarzeń. [przypis edytorski]

[14]

słowy — dziś popr. forma N.lm: słowami. [przypis edytorski]

[15]

doporać się — wywalczyć, wypracować z trudem; por. porać się. [przypis edytorski]

[16]

curtum visum (łac.) — w skrócie mówiąc, widziadło. [przypis edytorski]

[17]

sklep (daw.) — pomieszczenie murowane, sklepione; piwnica; tu: grobowiec. [przypis edytorski]

[18]

spasać — tu: zawłaszczać. [przypis edytorski]

[19]

przytomny (daw.) — obecny. [przypis edytorski]

[20]

kraśny (daw.) — kolorowy, barwny a. czerwony. [przypis edytorski]

[21]

rankor (daw.) — uraza, żal, zawziętość. [przypis edytorski]

[22]

Alwar a. alwar — podręcznik do nauki gramatyki łacińskiej (trzytomowe dzieło De institutio grammatica) z XVI w., używany w szkołach jezuickich; pot. nazwa utworzona została od nazwiska autora, portugalskiego jezuity Emmanuele Alvareza (1526–1586), rektora kolegium jezuickiego; gramatyka została wydana po raz pierwszy w Lizbonie w 1572, pierwszy przedruk polski pochodzi już z 1577 r., a do końca okresu Oświecenia miało miejsce blisko 70 wydań dzieła na terenach Rzeczpospolitej (w tym 15 w Wilnie); ostatnie wyd. pol. z 1840 r. [przypis edytorski]

[23]

definitor — doradca przełożonego zakonu (prowincjała) w kościele rzymskokatolickim, także: przełożony pomniejszego zakonu, podległego prowincjałowi; organizator procesu beatyfikacyjnego (tj. wyniesienia na ołtarze). [przypis edytorski]

[24]

półwłócz — pół włóki; włóka: daw. miara powierzchni gruntu, równa 30 morgom, czyli ok. 18 ha. [przypis edytorski]

[25]

brewiarz — skrócony zbiór modlitw używany przez księży rzymskokatolickich. [przypis edytorski]

[26]

chromiejący — kulawy. [przypis edytorski]

[27]

bawić z kim (daw.) — przebywać, spotykać się, spędzać razem czas. [przypis edytorski]

[28]

stawić — tu: przedstawić, ukazać. [przypis edytorski]

[29]

nakryślić — dziś: nakreślić. [przypis edytorski]

[30]

czeczotka a. czeczota — drewno brzozy a. topoli o splątanym układzie włókien, drewno kędzierzawe. [przypis edytorski]

[31]

Franciszek Ksawery (1506–1552) — właśc. Francisco de Jaso y Azpilicueta ur. w zamku Xavier w Królestwie Nawarry (dziś: Hiszpania); święty rzymskokatolicki (wspominany 3 grudnia); jeden z ojców założycieli zakonu jezuitów, misjonarz m.in. w Indiach, Japonii i Chinach, osobiście ochrzcił tysiące ludzi, żył według przykładnie surowej reguły, całkowicie oddany dziełu krzewienia wiary. [przypis edytorski]

[32]

kralka (daw.) — królowa w kartach. [przypis edytorski]

[33]

braciaśmy — skrócone: bracia jesteśmy. [przypis edytorski]

[34]

chłopyśmy — skrócone: chłopy jesteśmy. [przypis edytorski]

[35]

Titire! tu patule — początek Bukolik, czyli sielanek Wergiliusza (pierwszy wers Eklogi I, Melibeus zwraca się do Tityrusa zaczynając rozmowę). [przypis edytorski]

[36]

szuchaleja — duża łódź rzeczna (rodzaj batu), mogąca pomieścić kilkanaście osób; charakterystyczna dla okolic Pińska i rzek Polesia. [przypis edytorski]

[37]

czub — włosy na górze głowy; czupryna. [przypis edytorski]

[38]

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie, Boga wychwalamy; łacińska pieśń kościelna. [przypis edytorski]

[39]

na barkiśmy wzięli — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: wzięliśmy na barki. [przypis edytorski]

[40]

przedsię (daw.) — przecież, jednak. [przypis edytorski]

[41]

salwować (z łac., daw.) — ratować. [przypis edytorski]

[42]

nahaj — bicz. [przypis edytorski]

[43]

zżymać się — gniewać się, złościć się. [przypis edytorski]

[44]

obadwaj — dziś: obydwaj. [przypis edytorski]

[45]

swar a. swary — kłótnia. [przypis edytorski]

[46]

adwersarz — przeciwnik w sporze. [przypis edytorski]

[47]

snadź — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[48]

concedo (łac.) — ustępuję; zgadzam się; przyznaję słuszność. [przypis edytorski]

[49]

paternam (…) potestatem (łac.) — władzę ojcowską. [przypis edytorski]

[50]

Linej — Linneusz, Carl von Linné (1707–1778) szw. przyrodnik, profesor Uniwersytetu w Uppsali, twórca systemu klasyfikacji organizmów żywych, zastosowanego w jego dziełach opisujących system natury oraz gatunki (gł. roślin): Systema Naturae (1735–1770), Genera Plantarum (1737) i Species Plantarum (1753). [przypis edytorski]

[51]

k'czemu (daw.) — do czego. [przypis edytorski]

[52]

sierzp — dziś popr.: sierp. [przypis edytorski]

[53]

szyje — dziś popr. forma D.lp: szyi. [przypis edytorski]

[54]

chyży — szybki, prędki. [przypis edytorski]

[55]

wczas (daw.) — odpoczynek. [przypis edytorski]

[56]

chłopcy — dziś popr. forma N.lm: chłopcami. [przypis edytorski]

[57]

pusto — tu: niefrasobliwie; por. pustota: beztroska, wesołość. [przypis edytorski]

[58]

rośny — zwilżony rosą. [przypis edytorski]

[59]

suknie — tu ogólnie: ubrania. [przypis edytorski]

[60]

olszniak — olszynowy lasek; zagajnik olch. [przypis edytorski]

[61]

skazka — opowieść (szczególnie przekazywana ustnie). [przypis edytorski]

[62]

sieść (daw.) — siąść. [przypis edytorski]

[63]

tręzla — uzda. [przypis edytorski]

[64]

zborzysko (daw.) — zbiorowość a. zebranie. [przypis edytorski]

[65]

stalny — dziś: stalowy. [przypis edytorski]

[66]

przeznać (daw.) — rozeznać się, poznać dogłębnie. [przypis edytorski]

[67]

służyć — tu: pomagać. [przypis edytorski]

[68]

Ksiądz Łacina, ksiądz Francuz, ksiądz Fizyk — tak w dawnych szkołach zakonnych uczniowie nazywali profesorów języka łacińskiego, francuskiego, fizyki itp. [przypis autorski]

[69]

terra (łac.) — ziemia. [przypis edytorski]

[70]

amo (łac.) — kocham. [przypis edytorski]

[71]

bene puer! bene (łac.) — dobrze, chłopcze, dobrze. [przypis edytorski]

[72]

Nomen, pronomen, verbum, et caetera — Imię, zaimek, słowo [nomen tu: rzeczownik, verbum tu: czasownik; red. WL] i tam dalej. [przypis autorski]

[73]

potnie — dziś popr.: potnieje; pokrywa się potem. [przypis edytorski]

[74]

przylgło — dziś popr.: przylgnęło. [przypis edytorski]

[75]

wiara w najwyższej opiece — dziś z B.: wiara w najwyższą opiekę. [przypis edytorski]

[76]

Russa — spolszczone nazwisko J. J. Rousseau. [przypis edytorski]

[77]

Heliogabal — pochodzący z Syrii młodziutki cesarz rzymski, słynął z wystawnych uczt i wyrafinowanego gustu. [przypis edytorski]

[78]

quondam (łac.) — niegdyś. [przypis edytorski]

[79]

venator — łowczy, myśliwy. [przypis autorski]

[80]

wstrzęsa — dziś: wstrząsa. [przypis edytorski]

[81]

prawić — mówić, opowiadać. [przypis edytorski]

[82]

w toku — tu: podczas tokowania, tj. godów ptasich. [przypis edytorski]

[83]

igrzysko — tu: zabawa. [przypis edytorski]

[84]

płomie a. płomię — dziś. r.m.: płomień. [przypis edytorski]

[85]

rozhowor — rozmowa. [przypis edytorski]

[86]

kołycha — dziś popr. forma: kołysze. [przypis edytorski]

[87]

bladnie — dziś: blednie. [przypis edytorski]

[88]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[89]

tyczyna — tyczka. [przypis edytorski]

[90]

pjany (daw.) — dziś: pijany. [przypis edytorski]

[91]

szyje (daw.) — dziś popr. forma D.lp: szyi. [przypis edytorski]

[92]

uciekę — dziś popr.: ucieknę. [przypis edytorski]

[93]

szeleszcze — dziś: szeleści. [przypis edytorski]

[94]

pluchoce — dziś: pluszcze. [przypis edytorski]

[95]

snadź (daw.) — widocznie; widać. [przypis edytorski]

[96]

stalny — stalowy. [przypis edytorski]

[97]

Redde quod debes (łac.) — Oddaj, co wynieneś. [przypis autorski]

[98]

baczyć — uważać, zwracać uwagę; tu: zauważać, widzieć. [przypis edytorski]

[99]

zbledniał — dziś popr.: zbladł. [przypis edytorski]

[100]

niespory — nieprędki, powolny. [przypis edytorski]

[101]

snadź (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[102]

Łazarz — tu: ciężko chory, który cudem uniknął śmierci. [przypis edytorski]

[103]

zżymać się — niecierpliwić się, denerwować się, gniewać się. [przypis edytorski]

[104]

naturali jure (łac.) — prawem naturalnym; według naturalnego prawa. [przypis edytorski]

[105]

kraśny a. krasny (daw., gw.) — piękny. [przypis edytorski]

[106]

uściech (daw.) — dziś popr. forma Msc.: ustach. [przypis edytorski]

[107]

dnieprowcy — tu: Kozacy znad Dniepru. [przypis edytorski]

[108]

stalny — stalowy. [przypis edytorski]

[109]

jurysta (z łac.) — prawnik. [przypis edytorski]

[110]

potrzeba — daw. bitwa a. wyprawa wojenna. [przypis edytorski]

[111]

cieszyć — tu: pocieszać. [przypis edytorski]

[112]

snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[113]

stawić — tu: ukazywać. [przypis edytorski]

[114]

okrom a. krom (daw.) — oprócz. [przypis edytorski]

[115]

wdarć się — wedrzeć się. [przypis edytorski]

[116]

wyzwać na rękę — wyzwać na pojedynek (na broń ręczną, szable). [przypis edytorski]

[117]

stać o kogoś — dbać o kogoś; zależeć na kimś. [przypis edytorski]

[118]

rankor (daw.) — gniew, zwada. [przypis edytorski]

[119]

napraw' — daw. apostrofem oznaczano miękkie w (co ujawnia się w odmianie: naprawiał), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]

[120]

koście — dziś popr. M.lm: kości. [przypis edytorski]

[121]

pogrzeb' — daw. apostrofem oznaczano miękkie b (co ujawnia się w odmianie: pogrzebiemy), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]

[122]

urzędowie — urzędownie, zgodnie z prawem. [przypis edytorski]

[123]

violenter (łac.) — przemocą. [przypis edytorski]

[124]

hołota — gołota, biedak. [przypis edytorski]

[125]

znachodzić — znajdować. [przypis edytorski]

[126]

rozterki — tu: nieporozumienia, sprzeczne zdania a. interesy. [przypis edytorski]

[127]

haereditatem (łac.) — przez zasiedzenie. [przypis edytorski]

[128]

powoływa — dziś: powołuje. [przypis edytorski]

[129]

parentela — rodzina i krewni. [przypis edytorski]

[130]

impedimenta (z łac.) — przeszkody. [przypis edytorski]

[131]

pro primo (łac.) — po pierwsze. [przypis edytorski]

[132]

secundo (łac.) — po drugie. [przypis edytorski]

[133]

nobile verbum (łac.) — słowo szlachcica. [przypis edytorski]

[134]

zmitrężyć — stracić, zmarnować; tu: nie dotrzymać. [przypis edytorski]

[135]

cześci — dziś forma D.lp: czci. [przypis edytorski]

[136]

sensat (daw., z łac.) — człowiek rozumny (por. sens). [przypis edytorski]

[137]

tleje — tli się. [przypis edytorski]

[138]

per non sunt (łac.) — jako niebyłe. [przypis edytorski]

[139]

znosić (daw.) — porozumiewać się. [przypis edytorski]

[140]

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję; por. otucha. [przypis edytorski]

[141]

baczyć — uważać; tu: widzieć. [przypis edytorski]

[142]

rymy — dziś popr. forma N.lm: rymami. [przypis edytorski]

[143]

redde quod debes (łac.) — oddaj, coś winny. [przypis edytorski]

Jednorazowo Miesięcznie

15 zł

tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

35 zł

tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

55 zł

tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

200 zł

tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

500 zł

Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

20 zł /mies.

Dziękujemy, że jesteś z nami!

35 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

55 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

100 zł /mies.

W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

Inna kwota

Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard

Dane do przelewu tradycyjnego:

nazwa odbiorcy

Fundacja Wolne Lektury

adres odbiorcy

ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

numer konta

75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

tytuł przelewu

Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

wpłaty w EUR

PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

Wpłaty w USD

PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

SWIFT

WBKPPLPP

Zamknij

Proszę czekać...

Czytaj w przypisie dolnym

Zaloguj się / Załóż konto

Słuchaj od tego miejsca

Lektury szkolne za darmo dla wszystkich dzieciaków? To możliwe! Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Kto raz pokocha czytanie, już nigdy nie będzie całkiem sam. Książki ratują życie. W Wolnych Lekturach znajdziecie ich bez liku.

Paulina Młynarska

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Zapisz się na newsletter, a nie przegapisz naszych publikacji. Zawsze możesz zrezygnować. Kliknij i podaj adres email

Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Bez wsparcia czytelników Wolne Lektury nie będą się rozwijać. Nie pozwól na to! Kliknij i dorzuć się!

Nie wystarczy zeskanować książkę. Tekst musi jeszcze przejść proces redakcji językowej i technicznej oraz podwójną korektę. Sam widzisz, że to dużo pracy! Dlatego potrzebujemy Twojego wsparcia! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Urke Nachalnik Rozpruwacze

Spis treści