Potrzebujemy Twojej pomocy!

Na stałe wspiera nas 474 czytelników i czytelniczek.

Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Juliusz Słowacki, Sen srebrny Salomei
  1. Alkohol: 1
  2. Anioł: 1
  3. Błogosławieństwo: 1
  4. Bogactwo: 1
  5. Broń: 1
  6. Bunt: 1 2
  7. Buntownik: 1
  8. Chłop: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  9. Ciało: 1
  10. Cmentarz: 1 2
  11. Córka: 1 2 3 4
  12. Diabeł: 1
  13. Duma: 1 2 3
  14. Dusza: 1
  15. Dworek: 1
  16. Dziecko: 1
  17. Gniew: 1 2 3 4
  18. Gwiazda: 1
  19. Historia: 1 2
  20. Honor: 1 2 3
  21. Kara: 1 2
  22. Klejnot: 1
  23. Kobieta: 1 2 3 4 5 6
  24. Koń: 1
  25. Krew: 1 2 3 4 5
  26. Ksiądz: 1
  27. Księżyc: 1
  28. Lud: 1 2
  29. Łzy: 1 2
  30. Małżeństwo: 1 2
  31. Marzenie: 1 2
  32. Matka: 1 2 3
  33. Mąż: 1
  34. Melancholia: 1
  35. Mężczyzna: 1 2 3
  36. Miłość: 1 2
  37. Miłość niespełniona: 1
  38. Młodość: 1
  39. Modlitwa: 1
  40. Morderstwo: 1
  41. Nacjonalizm: 1
  42. Nienawiść: 1
  43. Niewola: 1
  44. Obraz świata: 1
  45. Obrzędy: 1
  46. Obyczaje: 1
  47. Odwaga: 1 2
  48. Ogień: 1
  49. Ojciec: 1 2
  50. Ojczyzna: 1
  51. Okrucieństwo: 1 2 3 4 5 6 7
  52. Omen: 1
  53. Pamięć: 1
  54. Pan: 1 2 3 4
  55. Piekło: 1
  56. Pies: 1
  57. Pobożność: 1 2
  58. Poeta: 1 2
  59. Pogrzeb: 1
  60. Pokuta: 1 2
  61. Polak: 1
  62. Polska: 1
  63. Poświęcenie: 1 2 3 4
  64. Potwór: 1
  65. Pozory: 1
  66. Pozycja społeczna: 1
  67. Proroctwo: 1 2 3
  68. Prorok: 1 2
  69. Przeczucie: 1 2
  70. Przemoc: 1
  71. Przyjaźń: 1
  72. Ptak: 1
  73. Radość: 1 2 3 4 5
  74. Raj: 1
  75. Religia: 1
  76. Rozpacz: 1 2 3
  77. Rozstanie: 1 2
  78. Sąd: 1
  79. Sen: 1 2 3 4 5 6
  80. Sielanka: 1
  81. Sługa: 1 2 3 4
  82. Smutek: 1 2 3 4 5
  83. Strach: 1 2 3
  84. Swaty: 1 2 3 4 5 6
  85. Szaleniec: 1
  86. Szaleństwo: 1 2 3 4
  87. Szczęście: 1
  88. Szlachcic: 1 2 3 4 5 6 7
  89. Ślub: 1 2 3
  90. Śmierć: 1 2 3 4
  91. Światło: 1
  92. Święty: 1
  93. Tęsknota: 1
  94. Trup: 1 2
  95. Walka: 1
  96. Wesele: 1
  97. Wierzenia: 1
  98. Wina: 1 2
  99. Wizja: 1 2 3 4 5 6
  100. Władza: 1
  101. Własność: 1
  102. Wróg: 1
  103. Wyrzuty sumienia: 1 2
  104. Zabawa: 1
  105. Zbrodnia: 1 2 3 4 5 6
  106. Zbrodniarz: 1
  107. Zdrada: 1 2
  108. Zemsta: 1 2 3 4 5 6 7
  109. Zło: 1 2
  110. Żebrak: 1 2
  111. Żona: 1

Informacja o dokonanych zmianach

Uwspółcześnienia:

Dostosowano interpunkcję do współczesnych wymogów, m.in. zamieniono wg zaleceń PWN-u połączenia typu „!…” i „?…” na „…!” i „…?”

Dostosowano ortografię do współczesnych wymogów w zakresie:

- łącznej pisowni partykuły nie- z przymiotnikami, np. nie karne –> niekarne; nie warci –> niewarci;

- łącznej pisowni przyimków, np. z pod -> spod; z po za –> spoza; daleka –> z daleka; do koła –> dokoła; podemną –> pode mną itp.;

- pisowni małą/wielką literą: Czarnego kurhana -> Czarnego Kurhana (nazwa); kozak Sawa -> Kozak Sawa (nazwa narodowości, a nie funkcji żołnierza dworskiego); Widun -> widun;

- pisowni wyrazów takich jak np. horor –> horror; żóraw -> żuraw; wytłómaczyć –> wytłumaczyć; sto-milowy –> stumilowy; kolendowali –> kolędowali; Betleem –> Betlejem; rekonensans -> rekonesans.

Ustalono pisownię joty, uwzględniając daw. wymowę, w tym wymowę charakterystyczną dla autora, rytm wiersza i rymy, zmianiając zapis, np.: Ave Maryi -> Ave Marii; ekspedycyj -> ekspedycji (rym: wici); kancelaryi -> kancelarii.

Pozostawiono „é” w pozycjach rymowych.

Błędy źródła:

Tutaj w białym w gorseciku –> Tutaj w białym gorseciku

A w oczach próżnych nie tylko że brakło życie –> A w oczach próżnych nie tylko że blakło życie

Sama wracając z cierkiewki –> Sama wracając z cerkiewki

złoto, różane kwiaty -> złoto-różane kwiaty

Już chorągiew złota, wielka -> Już chorągiew wielka, złota

Do księżniczki. -> Do Księżniczki.

I przez drogie zaręczyny -> I przez drugie zaręczyny

Ty zaś, moja piękna parko -> Ty zaś, moja piękna Parko

Juliusz SłowackiSen srebrny SalomeiRomans dramatyczny w pięciu aktach

AKT I

Komnata w regimentarskim dworze. — Pan Regimentarz[1] STEMPOWSKI i Pan LEON, syn Regimentarza, przy stoliku z papierami. — SEMENKO, kozak dworski, siedzi przy progu na ławce, otulony burką.

REGIMENTARZ

1
Mój Leonie, już po Ave Marii,
Siadaj waćpan[2] do tych ekspedycji.
Cóż tam piszą z króla kancelarii?

LEON

Rozkazują, byś rozesłał wici[3]
5
Po Podolu jako regimentarz,
I z Grzyłowem się łączył Moskalem[4]
Przeciw chłopstwu.

REGIMENTARZ

DumaOdpiszę im z żalem,
Żem nie Moskal; pierwej[5] pójdę na cmentarz,
10
Niżbym moję moc regimentarską
Miał połączyć z kozacką i carską,
Z którą król mię żąda zaprzyjaźnić.
Chcąc, jak widzisz mocanie[6], mnie zbłaźnić
Za to, żem był królowi posłuszny.
15
Cóż tam daléj?

LEON

Raport Gruszczyńskiego.

REGIMENTARZ

Czytaj wacan[7], bo to człowiek jest słuszny
I był dawniej moim szkolnym kolegą.
A dziś w mojej chorągwi mi służy.
20
Człowiek silnej ręki, człowiek duży!
Takich nie ma już dzisiaj na ziemi!
A są, to ich karty i kieliszek,
Już nie szabla z ogniami złotymi,
Nie koń bawi, harcujący przed szykiem.
25
Jak mi drogi ten święty Franciszek
Całuje sygnet.
Na pierścieniu dziadowskim[8] z krwawnikiem[9],
Tak mi drogie serduszko w tym starcu!
Biały starzec — biały — jak kot w marcu,
30
A tak jeszcze ognisty…! Cóż pisze?

LEON

czytając list.
«Ja i moi towarzysze,
Stanąwszy u Czarnego Kurhana[10],
Stopy Jaśnie Wielmożnego Pana
Całujemy. Wszystko dobrze nam idzie.
A na wielkiej piramidzie
Nie spisać słowo po słowie,
Co jeszcze zamiarów w głowie
I projektów, i zasadzek.
Naszliśmy na kilka schadzek
W lesie hajdamackiej[11] czerni[12],
I tak się moi pancerni
Popisali jak zazwyczaj.
W jednej sotnik pewien, Nyczaj,
Zarąbany; w drugiej sprawie,
Gdzie nam rzecz poszła na rękę,
Przydybaliśmy[13] Tymenkę.
I tak uszedł nam ciekawie,
Że jeszcześmy w zadziwieniu,
Na Salamandry w płomieniu,
Na Pliniuszowe bajeczki
Myśl i mentes[14] obracamy.
Widziałem go sam przy kordzie[15],
W żupanku[16] ze złotej lamy[17],
W kontuszu[18], ze krwią po mordzie
Kapającą[19] jak berberys[20];
Lecz bestia w żar się rzuciła
Tanquam drago[21]. De caeteris[22]
Nie piszę. Chłopstwo jest czarne,
Krwawe, wściekłe i niekarne;
Wódką i miodem zalane,
Przez popy[23] oszukiwane,
Karmione w cerkwiach proskurą[24]
Śród krwi, mordów, których pióro
Dotknąć się boi w pisaniu.
Powiem też, że dzisiaj rano,
Będąc sam na harcowaniu,
Razem z jutrzenką różaną,
Z ogniem płonącej aurory[25]
Do sławnego Wernyhory[26]
Dotarłem. — Lecz żal się, Boże! —
Stary w samotnym futorze[27],
Nad którym dęby kołyszą
Swoje złote sybillińskie
Listeczki, nie wart tej famy[28],
Którą pieśni ukraińskie
Rozniosły, i z czem[29] się słyszą
W kraju — i futor augura[30]
Do Trofoniuszowej jamy[31]
Nie umył się[32] — choć i to dziura
W pobliżu dawnych kurhanów,
Pełna starych lir[33] i dzbanów,
Mogłaby wiatrem przeszyta
Wydawać sybilne jęki.
Widziałem miecz Doroszenki[34]
I złote końskie kopyta;
Sądzę, że są tylko z miedzi
W ogniu dobrze pozłocone.
ProrokSam zaś starzec… w jamie siedzi
Spokojnie i rzeczy śnione,
Pełne szumu i zamętu
Rozpowiada bez talentu
Mieszanym chłopskim językiem.
Żeby zaś był czarownikiem,
Nie wierzę… Gdy na pytanie
De propriis[35], Wielmożny Panie,
Plótł mi, zwyczajnie gaduła,
Że mi żonka moja spruła
Kaftanik dawno zaczęty…
Że co do mnie, będę wzięty
Przez dwie chorągiewki w stepie,
Jak szczygieł i gil na lepie
W przerażeniu odrętwiały,
Że prócz głowy, będę cały
W grobie. — Na te przepowiednie
Spoglądam jako na brednie,
Nic z nich nie rokując złego,
A do krzyża się krwawego
W każdej niedoli uciekam.
Teraz na rozkazy czekam
Dalsze i jestem ostrożny.
A gdy Pan Jaśnie Wielmożny
Rozkażesz, to krew się zbudzi,
I będę ryzykował ludzi
I siebie…».

REGIMENTARZ

Poczciwy szlaga[36]!

LEON

czytając list.
«Kończąc list w zwykłym afekcie[37],
Który mi się z wiekiem wzmaga,
Jaśnie Wielmożnego Pana
Sługa, ściskam za kolana
I córce, co na respekcie[38]
W jego domu kornie służy,
Z tej krwawej mojej podróży
Posyłam błogosławieństwo,
Zupełnie o jej panieństwo
I dalsze losy spokojny».

REGIMENTARZ

Poślę mu huf[39] jeden zbrojny.
A ty, Lwie[40], napisz, niech czeka
I niech unika rozprawy,
35
Aż przybędzie z niedaleka
Chorągiew Kozaka Sawy[41],
To pójdziemy na pewnika.
Teraz niech boju unika,
W lasach lega, nie na stepie,
40
Ani na wietrznym wertepie
Harcuje… Dodaj dwa słowa:
Że Salusia jego zdrowa,
Że my go wszyscy kochamy,
Z tej Trofoniuszowej jamy
45
Złego nie rokując sobie,
Wszakże omenu ciekawi…
A jeśliby już był w grobie,
Proś go, niech głowę wystawi
I nie straci polskiej duszy,
50
A ja go wyciągnę za uszy.
Cha! Cha! bajkarz Wernyhora
Staremu naplótł powiastek…!
Pójdę do naszych niewiastek
Powiedzieć o tej potyczce
55
Z duchami… A ty… czy wczora[42]
Oświadczyłeś się księżniczce?

LEON

Nie śmiałem, ojcze kochany!

REGIMENTARZ

Głupiś! Więc ja cię wyręczę.

LEON

Ojcze!

REGIMENTARZ

60
Aniś do kieliszka,
Ani do… Serce zajęcze!
Na sygnet świętego Franciszka
Przysięgam! Że cię zaręczę
Dziś jeszcze tym oto krwawnikiem.
Całuje pierścień i wychodzi.

LEON

65
Semenko, siądź za stolikiem
I do Gruszczyńskiego napisz
Ekspedycją[43].
Wychodzi.

SEMENKO

Dobrze, panie!
Zrzuca burkę i siadając przy stoliku, pisze.
70
Gniew, ZemstaZłotyj Lach[44]… Ot czart i papież
Na moje edukowanie
Musieli łożyć pieniądze.
Oj, staremu ja szlachciurze
Taką wannę przyporządzę,
75
Takim pismem się przysłużę,
Taki bodiak[45] mu przyczepię,
Że, oj wspomni on w purpurze,
Jak mię kiedyś bił na stepie,
80
Szukając skarbów w kurhanach.
Stary dziad! Żałosny sknera!
Bywało chłopy[47] odziera
I plecy nahajem[48] porze[49]
A złoto w szkatule dusi…
85
Każdy dzień, mówi, wyorze
Perełeczkę dla Salusi
I turkusik da błękitny,
Albo pasek aksamitny;
Aż, powiada, moja córka
90
Cała w perłach i brylantach,
Będzie grzebała jak kurka
W księciach i grafach[50] amantach.
Ot i wybrała szczyglica[51],
Nim szesnastu latek doszła,
95
Gacha[52], przy blasku księżyca,
Z którym sobie za mąż poszła
Bez barwinku[53] i bez księdza…
Tam stary w stepach się pędza
Za wiatrem i rzezuniami[54],
100
A tu młokos dziecko plami
Na respekcie w ojca domu.
A ja… a ja… a ja ginę
Z miłości!
Nalewa szklankę romu[55] i pije.
105
Hej! Szklankę romu!
Ot za tę jednę dziewczynę,
Gdyby słowo miłe rzekła,
Skoczywby[56] jak czart do piekła,
Wyrezałby[57] dwór i pany.
110
Był ja niegdyś wychowany
Na hetmana, nie na chłopa;
Choć syn Gruszczyńskiego popa,
To, bywało, na kurhanie,
Kiedy koń nade mną stanie
115
A miesiąc w oczy uderzy,
To ja sobie śnił z rycerzy
Wielkie hufce, błyskawice,
Rusałeczki i księżyce;
Hej, i zamek na Ostrowie,
120
I hetmański miecz w alkowie[58];
A ja, wtenczas pan mieczowy,
Wyśnił sobie, snem widuna[59],
Od miecza jak od pioruna
Wyzłocone dno alkowy;
125
I w tej wielkiej ognistości,
W tym oblasku[60] i rubinie,
Śnił ja siebie przy dziewczynie
Pełnej wiary i miłości;
A to była jakaś nowa,
130
Blaskiem miecza koralowa,
Jakaś wielka hetmanowa,
Jakieś serce bohaterne[61],
Zapalone, na śmierć wierne,
Na atłasach, na kobiercu
135
Bijące mi tuż przy sercu.
A dziś, co ja? Kozak dworny,
Rześki, śmiały i przezorny,
I do korda, i do czaszy[62],
Lecz niedługo sługa laszy[63]!
140
Hej! Kozaczek was nastraszy,
Pany Lachy[64]! Taj[65] w godzinę
Ruszy całą Ukrainę
I z królem ją rozgraniczy.
Wbiega panna Salomea Gruszczyńska

SALOMEA

Semenko!

SEMENKO

145
Od jej słodyczy
Serce mi pęka… Szczo panna[66]…?

SALOMEA

SenTroska jakaś nieustanna
Dręczy mię. Ciągłe sny miewam,
Chociaż przed każdem[67] uśnięciem
150
Głośno Anioł Pański śpiewam.
Ciągłe sny, których pojęciem
Wytłumaczyć i pojąć nie mogę…
Ojciec mię także niebogę
Przestraszył tym Wernyhorą
155
I sen znowu spędził z powiek.
Powiedz mi, co to za człowiek?
Czy go znasz? Skąd mu się biorą
Te wróżby?

SEMENKO

Z ducha, panienko.

SALOMEA

160
Kiedy ja byłam maleńką,
To o nim słyszałam wiele…
Powiedz mi, czy on bywa w kościele?
Czy się modli do Najświętszej Panny?

SEMENKO

Czart[68] wie…

SALOMEA

165
Czart wie? Ach! Jaki ty blady!
Lękam się go… Czy ty chory, czy ranny?
Ach!
Semenko nagle gasi świece, Salomea zlękniona ucieka.

SEMENKO

Ptaszynę maleńką ja spłoszył…
Taj nie da z tą Laszką[69] rady
170
Człowiek, póki się krwią nie spanoszył[70].
Siada znów na ławie i udaje drzemiącego. Wchodzą REGIMENTARZ i KSIĘŻNICZKA będąca u niego na opiece.

SwatyREGIMENTARZ

Dosyć tu srebrnych blasków od księżyca,
Moja księżniczko, bo na to, co powiem,
Płoni się każda dostojna dziewica;
Mój syn przepłaci tej miłości zdrowiem,
175
Jeżeli serca dla niego nie ruszysz;
Chłopca mi, moja piękna panno, suszysz.

KSIĘŻNICZKA

Syn mię acana[71] nazywa księżycem,
A księżyc ani suszy, ani grzeje.

REGIMENTARZ

Więc mi chłopczyna biedny oszaleje,
180
Ciągle pod twojem rozwidnionem licem[72],
Na białe, srebrne strzały wystawiony.

KSIĘŻNICZKA

Lecz mówi, żem ja księżyc jest czerwony.

REGIMENTARZ

Być może, moja dowcipna dziewczynko!
Czerwony, bo ty jesteś Ukrainką,
185
A ukraińskie miesiące w czerwieni,
Zresztą… Nie mogę w dowcip iść zapaśnie[73]
Jak się syn z białym miesiącem ożeni…

KSIĘŻNICZKA

przerywając
Będzie zaćmienie wielkie… Miesiąc zgaśnie.

REGIMENTARZ

Dobrze…! Po ciemku kochać się będziecie.
190
Weź ten pierścionek…

KSIĘŻNICZKA

Zarzucę go w śmiecie[74].

REGIMENTARZ

Nie rób, acanna[75], sobie z tego śmieszek,
Bo to jest krwawnik mój święty Franciszek,
Sygnet cudowny przez dziada mi dany
195
A tak przez usta już wycałowany,
Że świętych rysów na nim ani śladu.
Usteczek twoich pierścionek, uwity
Z róż i perełek, będzie tak zużyty.

KSIĘŻNICZKA

Więc go drugiemu oddam.

REGIMENTARZ

200
Daj cię gadu!
Jakaś dowcipna…! Tego nie chcę wcale.
Powiedz mi, kiedyż wam hymen[76] zapalę?
I wniosę pierwszy za zdrowie kieliszek?

KSIĘŻNICZKA

Jak się pokaże ten święty Franciszek,
205
Zejdzie z pierścionka i ślub da w kościele.

REGIMENTARZ

Czasu ci nie dam, dziewczyno, tak wiele,
Jutro mi staniesz przed wielkim ołtarzem,
Nie darmo jestem tu regimentarzem;
Zregimentuję was do posłuszeństwa…
210
Dziwno, że wszystkie waćpanny błazeństwa
Tak mi są miłe jakby głos słowika.

KSIĘŻNICZKA

Więc jako wdowiec oświadcz mi się z ręką,
A ja ci wrócę twojego krwawnika.

REGIMENTARZ

Co za szalona i głupia dziewczyna!
215
Jak to? Więc wolisz mnie niż mego syna?

KSIĘŻNICZKA

Kobieta, MłodośćNie wiem, co wolę, namyśleć się muszę.
Skowronków pełną wiosennych mam duszę.
Kapryśną jestem i trudną dziewicą.

REGIMENTARZ

Więc się namyślaj, moja kapryśnico,
220
Ale nad suknią, nie zaś nad małżonkiem.
Wychodzi.

KSIĘŻNICZKA

Otóż zostałam z szlacheckim pierścionkiem
ProroctwoI sprawdzają się widzenia
I świat jest z duchami zgodny,
Bo krwawość tego pierścienia
225
Świadczy o tem[77], że to pierścień rozwodny.
Bo ta kropla z Dejaniry
Koszuli[78] na mnie skapana
Dawno mi przez srebrne liry
Była już zapowiedziana.
230
Widzę na palcu człowieka
Ten pierścień; w ciało się wjada.
I do kości dłoń wypieka
I z węglem, z ręką upada.
Ach! i widzę, ach! i słyszę
235
Jeszcze głos lirnego dziada,
Co jak dumka na sen mię kołysze.
Ach! i wiosczaną ulicą[79]
Leci rycerz — tak że chaty
Miecza jego błyskawicą
240
Oświecone świecą w sadach
Jak złoto-różane kwiaty…
Ach! i śpieszy po lewadach[80]
Dziad do wesela potrzebny,
Podarunek niosąc srebrny,
245
A za nim co…? Drużka trupia…
O! Boże, jaka ja głupia,
Że o snach marzę ogniście.
Jak gdybym z duchami żyła,
Gdym na świecie rzeczywiście
250
Takie głupstwo popełniła,
Że choćby się teraz dręczyć
I być braną przez miłość lub trwogę,
To już ani się zaręczyć,
Ani żoną być nie mogę.
255
Spostrzegając Semenkę.
Jezu! Kozak się rozczuchał[81],
Zginionam… jeśli podsłuchał,
Jeśli mi stanie za świadka,
Że gdy słońce zejdzie z czoła,
260
To ja nie zawsze wesoła,
Ale czasem jestem smętna wariatka.
Semenko.

SEMENKO

udając, że się budzi.
Czego potrzeba księżniczce?

KSIĘŻNICZKA

Świętojańskiego robaczka w różyczce,
265
Gwiazdy i kwiatu, rybki i motyla,
Feniksa, myszki białej, krokodyla,
Sługi i pana, smutku i zabawy…
Czy ty służyłeś pod chorągwią Sawy?

SEMENKO

Nie, ale znam go.

KSIĘŻNICZKA

270
Jakże on wygląda?
Czy na barana, czyli[82] na wielbłąda?
Czy na kozaka, czyli na szlachcica?
Czy jest jak chmura? Czy jak błyskawica?
Czy z oczu jemu patrzy chłop czy książę?

SEMENKO

275
To patrzy, co mnie…

KSIĘŻNICZKA

Ach! To być nie może,
Bo tobie z oczu popowicz[83] wyziera.

SEMENKO

na stronie.
Ach! Ty proklata[84]!

KSIĘŻNICZKA

Przebacz mi, ja szczera…
280
Z tobą się o ten pierścionek założę,
Że ty syn popa.

SEMENKO

A jak syn czarta?

KSIĘŻNICZKA

Jezu! Ten człowiek gotów mnie zadławić[85].
Ucieka.

SEMENKO

Gniew, ZłoBudesz ty sto hroszy warta[86],
285
Jak pozwolę się pobawić
Moim chłopom po zamczysku…
Jak z kosami potańcujem
Po nocy, na cmentarzysku,
Taj w sobie czarta poczujem…
Wychodzi.

ZMIANA I

Las dębowy oświecony księżycem, między drzewami palą się ognie, i żołnierze polscy gotują strawę… albo czyszczą konie. Wchodzą na scenę STARY GRUSZCZYŃSKI i pewien wojak PAFNUCY.

GRUSZCZYŃSKI

do obozujących.
290
Na tej się leśnej lewadzie[87]
Rozłóżmy, mości panowie,
Miesiąc do snu ludzi kładzie…
Trzeba dbać o koni zdrowie
I od rosy strzec pałaszy[88];
295
Zgotujcie jaglanej kaszy,
Zaśpiewajcie hymn powstański[89];
A śpiewem na Anioł Pański
Zakończyć tę wieczernicę…
I sza! noc przepędzić cicho,
300
Bo po lasach nie śpi licho
I można bez ostrożności
Zobaczyć swój łeb na tyce…
Bo to wojna bez litości,
Z orłami biją się krucy[90].
305
Wchodzi na scenę.
Mości wojaku Pafnucy,
Siądźmy tu na osobności,
Muszę pomówić z waćpanem.
Siadają.

PAFNUCY

Słucham, stary mój kolego.

GRUSZCZYŃSKI

310
Więc bez eksordu[91] żadnego,
Jak gdybyś był kapelanem,
(Co być bardzo może… bo się
Dominus vobiscum[92] niby
Przebija w acana głosie)
315
Powiem ci, że jakieś grzyby
Smutku na sercu mi rosną.
Oto, panie, z przeszłą wiosną,
Gdy biły trąby wojackie,
Na hasło konfederackie[93]
320
Nie poszedłem… Tak to bywa,
Że starość radzi leniwa
A potem żal człowiekowi.
Bar upadł! Bar upadł, mocanie!
Zaufali Chrystusowi
325
A upadli…!

PAFNUCY

Na kolanie
Pokutuj waść za te słowa.

GRUSZCZYŃSKI

Świątynia to purpurowa
Pokuty — pierś moja stara,
330
W której się serce rozpara[94]
Na wszystkich szwach, krwią lejące:
Bo serce było gorące,
Jak zwyczajnie w starym Lachu,
Ufne… A teraz w przestrachu
335
Do chmur wygląda nieśmiało,
Pod bicz ofiaruje ciało
A jednak, ptaszyna licha
W piersi mojej ledwo żywa
O odwrócenie kielicha
340
Modli się[95]. Bo kto używa
Żywota obok potoku,
Którym sprawy boże płyną,
Kto chce spokojny z rodziną
Swoją kość gdzieś gryźć na boku,
345
Wiejskich kosztować słodyczy,
Choć się nie policzą ludzie,
To się Bóg z takim policzy…
A już wspomniałem podobne
Aści[96] o posępnym cudzie,
350
Który mi rodzinę drobną
Nastraszył… Rzecz niesłychana!

PAFNUCY

Chrystus do domku waćpana
Zapukał…?

GRUSZCZYŃSKI

Trzy razy! Trzy razy!

PAFNUCY

355
Mocanie, to są rozkazy,
Którym oprzeć się nie można.

GRUSZCZYŃSKI

Wizja, ProroctwoToż widzisz mię waść[97] na koniu,
Choć rodzina o mnie trwożna,
Żona w ciąży — na ustroniu
360
Dom obok czarnego lasu.
A kiedym siadał na bryczkę
A dzieci aż pod kapliczkę
Biegły za mną, to się z pasu[98]
Irysowego widomie[99]
365
Odkryła jasność na domie[100],
Na którą dziatki[101] łakomie
Patrzały[102], aż zdjęte strachem
Światło, Omen, WierzeniaKrzyknęły, że widzą nad dachem
Jakąś nową tajemnicę,
370
Jakąś gorejącą świécę[103],
Co je bardzo niespokoi[104],
Bo nad samym domem stoi,
Jak krwawe serce z płomyków.
Na co ja patrząc, zmaluchlał[105]
375
I z dziatkami razem struchlał
Bo nad domem nieboszczyków
I nad chatą ludzi chorą
Często takie światła gorą.

PAFNUCY

Pan Bóg litośniejszy bywa.

GRUSZCZYŃSKI

380
Toć[106] ja ufam, i leniwa
Dusza się krzepi nadzieją.
Wszakże gdybym tu ja zginął,
A duchy świecy nie zwieją
Z dworku, gdzie mi wiek przeminął
385
Tak słodko przy mej rodzinie,
Gdziem ja miał ojcowskie graty
Jeszcze wzięte na Turczynie,
A pod dąb mój rosochaty[107]
Wodził gości… i pił kawę
390
W dawnych, starych roztruchanach[108],
Pacierz mówił na kolanach,
Córkom gotował wyprawę;
Jeśli to wszystko pójść musi
Z wiatrem… pomnij o Salusi,
395
Bądź dla niej jak ojciec szczery
I groźny jak ojciec drugi.
Bo to skrzydlate chimery[109]
Gotowe złotymi cugi[110]
Przybyć po nią z pieśnią słodką
400
I dzieciątko moje ciche,
Jakby jaką drugą Psyche[111],
Zrobić maleńką szczebiotką,
Którą za skrzydełka złote
Strzepotane Kupid[112] chwyci.
405
A potem, gdy się nasyci,
To wypędzi na ciemnotę,
Rzuci gdzie jak dzban rozbity.
Pamiętaj! To dziecko krwiste,
Oczęta ma przezroczyste,
410
Zielone, jak selenity[113];
A zdają się na zuchwałość
Podwodzić szatańskie wzroki[114]
A taka płci[115] wielka białość!
A takie gorsu[116] uroki!
415
Że się boję o nią — boję!
Bardzo boję!

PAFNUCY

Bądź spokojny.

GRUSZCZYŃSKI

Powiedz, że ja przy niej stoję
Zawsze… choćbym pozbył ciała;
420
To w anielską palmę zbrojny
Stanę… I będzie słyszała,
Jeśli się złego dopuści,
Mój głos z piekielnej czeluści
Wołający.

PAFNUCY

425
Nie wróż smutnie.

GRUSZCZYŃSKI

Bo to widzisz, po tych dworach
Są Włochy[117] dzwoniące w lutnie,
Ubrane w różnych kolorach,
Niby diabli w opalowych
430
Zbrojach… a wewnątrz zepsuci;
Ci dziewczątek świeżych, zdrowych
Szukają… żądłem je wabią,
Aż ptaszeczek im w gardło się rzuci.
A są jeszcze sztuką babią
435
Zajęte stare matrony[118],
Co porzuciły robrony[119]
I kornety[120]… A te dziecku,
Już ubrane po niemiecku,
Straszne czasem dają rady.
440
Gdy je widzę w strusich kitach,
Chodzące prawdziwe gady,
To bym się na tych kobiétach[121]
Pastwił! Szelmy niegodziwe!
Prawdziwie są diablą milicją.
445
Wchodzi KOZAK regimentarski.
Skąd ty, Kozak?

KOZAK

Z ekspedycją
Od dworu.

GRUSZCZYŃSKI

Czemu twe ślipie[122]
450
Takie jasne? Takie krzywe?
Czy się spił na jakiej stypie?

KOZAK

Witrom[123] spity.
Odchodzi. Gruszczyński obraca się ku ogniowi i list czyta.

PAFNUCY

Co się zdarza
Waćpanu? Bledniesz, czytając.

GRUSZCZYŃSKI

455
Pieczęć jest regimentarza,
Lecz list…? Czy on urągając[124]
Pisał? Czy był śmierci blisko?
Hej, rozpalić tam ognisko!
Niech lepiej te charaktery[125]
460
Wyczytam…

PAFNUCY

Nie zmieniaj cery.

GRUSZCZYŃSKI

HonorMocanie! Pies pod podwórzem
Nieraz lepiej traktowany!
Patrzaj! Nazywa mię tchórzem!
465
Na czyste Chrystusa rany,
Którym ja się krwią zadłużył,
Klnę się… Powiada, żem stchórzył,
Żem zleniwiał, że… sto beczek
Krwi mojej na ludzi tych głowie!
470
Piszą, żem z chłopami w zmowie.
Że… Będę mały człowieczek
Nie człowiek, jeśli przebaczę!

PAFNUCY

Daj aść[126] — niech ja list zobaczę.
Bierze list.
475
To ręka i styl jest sługi.

GRUSZCZYŃSKI

Duma, HonorNa pieczęć patrz! Krwawe strugi
Acherontu[127] z ognia i krwi!
Na te słowa marszczę brwi
I trzęsę światem… Ja tchórz!
480
Otóż to tak, ludziom służ.
Nocuj w lesie pod namiotem,
To cię obrzucają błotem!
Otóż to tak z ludźmi tymi
Nowego serca i wiary!
485
Kazali ciągnąć w te jary[128],
Ciemny komin, loch na ziemi;
Gdzie wiem, że pewna zasadzka
I cała czerń hajdamacka
Zasadzona.

PAFNUCY

490
Odpisz… Ja z listem pojadę.

GRUSZCZYŃSKI

Ja mazałbym po papierze?
Ja…! Oskarżony o zdradę
Nie krwią, życia fundamentem
495
Bronił się…? Lecz atramentem
I piórem z gęsi ogona?
Nie, mocanie! Krew czerwona!
Ten mózg pod chłopów obuszkiem[129]!
Mózg i krew ta na ich głowy.
500
A potem duch purpurowy
Z rozdartą piersią nad łóżkiem!
I niech im Pan Bóg da zdrowie.
Ja tchórz… Na koń! Do szabel, panowie.
Wybiega i widać go ruszającego obóz.

PAFNUCY

sam.
SługaO! Wielki Boże! Sprawdzać się zaczyna
505
Domowi temu wróżona ruina,
I Chrystusowe do drzwi zapukanie
Karcące, późne krwi ofiarowanie,
Spełni się jako straszliwa nauka
Dla czekających, aż Pan Bóg zapuka.
510
Leniwy starzec był, teraz ognisty.
Więc choć to pewno zmyślone są listy,
Teraz go w małej mogile położą
Za to, że wzgardził wielką sprawą bożą.
Lecz sądy boże są nieprzewidziane!
515
Cokolwiek będzie, piersią przy nim stanę.
Wychodzi.

ZMIANA II

Noc. Ogród nad stawem, księżyc świeci. Wchodzi LEON w głębokiem[130] dumaniu.

LEON

Kobieta, Miłość, PozoryTo już ostatnia będzie schadzka nasza.
Ostatni raz czekam na nią.
Człowiek skarb serca rozprasza.
Każda chce mu zostać panią
520
Wieczną… a tego nie zgadnie,
Że gdy raz łatwo upadnie,
To później chyba pod kłódkę
Człowiek zamknie taką żonę.
Na to dzieciątko stracone,
525
Jak na małą nezabudkę[131]
Księżniczka patrzy z wysoka
I ze mnie nie spuszcza oka.
A kiedy uczyni wzmiankę,
To mię tak śmiechem uderza,
530
Jak gdybym kochał sielankę
I sam wyszedł na pasterza.
Sali prosta jest i wierna.
Ale w najprościejszej[132] leży
Taka obłuda misterna,
535
Tyle głębokiej odzieży,
Taki kałkuł[133] na dnie duszy.
Taki instynkt oszukaństwa,
Taka chciwość blasku, państwa.
Taka głęboka nauka
540
Zadawania ci katuszy,
Że wierność ich jest to sztuka,
W którą czart oczy pochował.
One wiedzą, że to ołów,
Co by samych archaniołów,
545
Wisząc u skrzydeł, zmordował…
One z tem na świat przychodzą.
Wiernością nudzą lub zwodzą,
Obdzierają nas z odwagi,
Liczą na litość! — od matek
550
Nauczone, że ten statek
I łzy, to są ich posagi.
Nim się ze światem obezna,
Każda wie, że woń w narcyzach
Jest drogą, że mąż ją zezna
555
I zapisze w intercyzach,
Ewikcjonując[134] wyprawę.
Najprzód je widzisz ciekawe
Twego serca, słów niebacznych;
A do przyrzeczeń dwuznacznych
560
Podchwytywania umiętne;
Potem widzisz nagle smętne,
Ze łzą, co się w oczach kręci.
A pewne dziwnej pamięci,
Książki, gdzie w papier różany
565
Sam przez siebieś jest wpisany
Wszystkimi giesty[135] i słowy[136];
Wkuty jak w kamień grobowy
W ich pamięć, już nie gorący,
Ale przez ten papier ssący
570
Z ognia, z kolorów wypity;
Kwiat zwiędły w sercu kobiéty[137].
I ty, co z gwiazdy pochodzisz,
One dowiodą, żeś marny,
Głupi, żeś jak szatan czarny,
575
Że dla nich tylko się rodzisz.
Wchodzi SALOMEA.

SALOMEA

Jakże dzisiaj twoje zdrowie?

LEON

Tak jak zawsze — ogień w głowie!

SALOMEA

Ty wczoraj już byłeś dziki.
Już na miłość niepamiętny,
580
Bardzo dla mnie obojętny.

LEON

Wczoraj to były ogniki,
Dziś ogień… Dziś gorszy jeszcze.

SALOMEA

Daj rękę — ja cię popieszczę.
Zamówię i uspokoję.

Rozstanie, SmutekLEON

585
Nie, nie, słodkie dziecię moje,
Ot byś lepiej szła nabożna…
Do stu diabłów! tak nie można
Żyć dłużej! Czy my Cyganie?

SALOMEA

Powiedz, cóż się ze mną stanie?
590
Cóż ja nieszczęsna uczynię?

LEON

Co…? Miłość twoja przeminie.
Dasz sobie na świecie radę,
Pójdziesz za mąż, ja przyjadę,
Jeśli na wojnie nie zginę,
595
Przyjadę kiedyś w gościnę;
A ty wtenczas, moja miła,
Przyjmiesz mnie, będziesz za siostrę.

SALOMEA

Słowa twoje bardzo ostre…
Jam się dziś szczerze modliła
600
Za ciebie.

LEON

na stronie.
Baran do rznięcia!

SALOMEA

Ty nie masz ani pojęcia,
Co to jest modlić się za tych,
Co nas gubią?

LEON

605
Rozkosz czysta!
Rozkosz aniołów skrzydlatych.
Dla drugich zaś krzyż i ognista
Męka, jeśli są modlitw niewarci…
Gdyby to wiedzieli czarci,
610
Mówiliby zawsze różańce.

SALOMEA

Ach! Piekielni obłąkańce
Więcej by litości mieli!

LEON

My nie jesteśmy anieli,
Ani ja… ani ty… mała!

SALOMEA

615
Jeśli ja tej gwiaździe[138] widna[139],
To pewnie się rozpłakała,
Widząc mnie… jaka ja biédna[140]!

LEON

Doskonała! doskonała!
Gwiazd wzywa! z kwiatami gada!

SALOMEA

620
Wiesz ty, dlaczego ja blada…?
Ja chora.

LEON

Cóż ci dolega?

SALOMEA

Nic…

LEON

Spuściłaś na dół oczy?
625
I łza ci po rzęsach zbiega?

SALOMEA

Rozstanie, Rozpacz, ŁzyAch! niechaj się ta łza stoczy…
Niechaj obmyje sumienie…
O Panie! Choć oburzenie
Czuję dla twojej srogości,
630
Jeszcze o trochę litości
Proszę, a to ci wynurzę
O czem dotąd same róże
I gwiazdy tylko wiedziały.
Otóż słuchaj… Na kawały
635
Serce się biedne rozpęta,
A jeżeli moja męka
Ciebie nie skruszy? to będzie
Cud… alboś ty jest narzędzie[141],
Którem[142] Pan Bóg mnie ukarze.
640
Dwa temu tygodnie… śnię ja,
Że matka moja mi każe,
Abym ja u dobrodzieja
Gruszczyniec, twojego taty,
Prosiła dla niej o konie,
645
Bo ją człek jakiś brodaty
Ściga, straszy, chwyta w dłonie
I… (rzekła to najwyraźniéj[143],
Jakby przestrachem wzdrygnięta…)
Jeśli się Salusia zbłaźni
650
A prośby tej nie spamięta,
To będę z dziećmi zarżnięta…
To rzekła i we mgłę wsiękła[144].
A ja zbudzona, przelękła
Myślałam, czy prosić, czy nie;
655
A najprzód wstyd był dziewczynie
Mówić o snach i o marze,
A potem: — (jak ja się ważę
Stać tu na takiej spowiedzi?)…
Myślę, jak tu nas odwiedzi
660
Matka — a spojrzy mi w oczy,
To mi rumieniec wyskoczy;
A ona słowo po słowie
Wyspowiada, drżąca trwogą,
I zapewne nic nie powie,
665
Ale na mnie spojrzy srogo,
Wzrok jak nóż w sercu obróci;
Zada mi boleści krocie[145];
Zacznie coś gadać o cnocie,
Z gorsu mi różę wyrzuci,
670
Każe włosy pleść inaczej,
Robotę na dzień naznaczy
I będzie patrzała[146] z boku
Na łzy kręcące się w oku:
A ja… o Jezu kochany!
675
Nie będę już do altany
Mogła biegać nocną dobą,
Ani się widywać z tobą
Co wieczora pod tą brzozą,
Pod tą czarną altaneczką;
680
I może mię gdzie wywiozą,
Albo z jakim siejo-hreczką[147]
Ożenią. To o tych rzeczach
Gadałam ja sobie w nocy
I spałam jakby na mieczach;
685
A budziłam się bez mocy,
Jak ukraińscy widuni,
Którzy ciągle widzą trupy.
A wstydziłam się też kupy
Dziatek… i ślepej babuni…
690
Tu, gdzie takie toalety
I woskowane parkiety;
A ona, co po jaskółkach
Świegotaniu deszcze wróży,
Albo się w krześle na kółkach
695
Każe wozić po ogrodzie…
Tu ja… w atłasie[148], przy róży
U boku, ja, panna w modzie,
Ze złoconym wachlarzykiem,
Musiałabym (myślę sobie)
700
Wozić ją i ach… przy tobie
Mówić z nią chłopskim językiem,
Bo ona po polsku nie umie…
To bywało w sercu tłumię
Przestrachy moje tajemne,
705
Zgryzoty, przeczucia ciemne,
I te sny nazywam marą:
Lecz w noc i w godzinę szarą
Myślę i myślę o domu
Pełna niepojętej troski,
710
Ach… i do Matki się Boskiéj[149]
Modlę we łzach i nikomu
Nie mówię, lecz drżę i płaczę.
Sen, Wizja, Matka, CórkaOtóż ja tej matki, panie,
Może nigdy nie zobaczę!
715
Bo dziś pod samo zaranie[150]
Śniła mi się gdzieś, w pustkowiu;
Potem tu, cała z ołowiu
I w ołowianej spódnicy,
Niby z perłowej macicy,
720
Z jednej perły była cała.
A twarz zwiędła i schorzała
Także koloru ołówka
Była już jak trupia główka
Na krzyżu wyrysowana.
725
Tu szła, panie… tu… tą stecką[151]
A ja w tej róży schowana,
Drżąca jak maleńkie dziecko,
Które się przestraszy dziada,
Co główkę z liści wysadzę
730
A ujrzę, że ona blada
Idzie, to chowam się w ciernie,
Oczyma za nią prowadzę,
Zziębła i blada niezmiernie,
Cierniami cała pokłuta,
735
Bijąc się jak słowik w nocy,
Gdy w klateczce spadnie z druta[152],
Chce latać i nie ma mocy,
Tylko się trzepoce w klatce…
Tak ja, panie, mojej matce
740
Dziwiąca się, strzepotana,
Chowałam się w krzaku skryta,
Cała zziębła i rumiana,
Jak czerwona włóczka zwita
W kłębuszek… I cóż ty na to?

LEON

745
SenSałynka, będziesz bogatą.
Srebrny sen bogactwo wróży;
A że się chowałaś w róży,
To dobrze; pisano w górze,
Że w twem[153] życiu będą róże.

SALOMEA

750
I ciernie?

LEON

I ciernie będą.

SALOMEA

Otóż ty mię złotą wędą[154],
Panie, ułowiłeś sobie
I porzucić chcesz, jak widzę?
755
Ale póki ja nie w grobie,
To się ty nie możesz żenić.

LEON

Jak to?

SALOMEA

Bo ja cię zawstydzę:
Sama się będę rumienić,
760
Sama się wstydem ukarzę,
A ciebie publicznie oskarżę.

LEON

na stronie.
Co słyszę! Wejdźmy z nią w targi.

SALOMEA

Słuchaj, i będą dwie skargi
Z jednych ust przeciwko tobie…

LEON

na stronie.
765
Co ja z tą dziewczyną zrobię?

SALOMEA

Z jednych ust wyjdą dwa głosy.

LEON

na stronie.
Ach, wyrywać teraz włosy!
I z boleści kąsać ręce…!

SALOMEA

I zaręczyny książęce
770
Ja zerwę… zerwę szalona!
Bom jest na to podmówiona
I udarowana[155] mocą
Przez duchy… co tu w altanę
Weszły i tam się trzepocą
775
Jak gołębie krwią zwalane,
O ten liść otarte suchy,
Jakieś białe, krwawe duchy!
Odchodzi.

LEON

sam.
Co? Czy w obłąkanie wpadła?
Czy widzi krwawe widziadła?
780
Albo li też chce udaniem
I aktorskiem[156] obłąkaniem
Sumienie ciężej przywalić?
Na Boga! to nowa sztuka
Niewieścia! Serce rozżalić,
785
Potem jeść je dziobem kruka
I rozdzierać, aż zaboli,
Aż własnej pozbędzie się woli.
Wchodzi SEMENKO.

SEMENKO

na stronie.
Podsłuchałem ich w altanie.

LEON

Ach! Semenko.

SEMENKO

790
Jasny panie!

LEON

Chodź tu, Semenko kochany,
Bóg mi cię pewno przysyła.

SEMENKO

na stronie.
Skaży[157]: czort.

SwatyLEON

Ot, z tej altany
795
Tylko co tu wyskoczyła
Tego Gruszczyńskiego córka,
Z którą ty nieraz mazurka
Tańczył… i tej młodej pani
Zasługiwał się, figlował.
800
Ja wiem, że ty nieraz dla niéj[158]
Twoje dumki[159] komponował
I pod oknem w torban[160] dzwonił…
Ot, i teraz się zapłonił[161]
Jak dziewczyna.

SEMENKO

805
Ta, czy druga!
Ja nie szlachcic, ale sługa,
Kozak pański, król na stepie,
Szukam, gdzie serce przyczepię,
A nie można? jeśli Laszka
810
Wyżej sobie okiem mruga
I złotego łowi ptaszka:
Tfu! to dla mnie ta czy druga!

LEON

Ja wiem… ale ta dziewczyna
Nie wyszła spod adamaszków[162];
815
To równa tobie chudzina,
A ty chwat[163] do takich ptaszków.
Gdyby ty chciał, to by miał ją,
Spróbuj tylko.

SEMENKO

Czart by chciał ją!
820
SługaNa co mi się piąć do państwa!
Z asawulstwa[164] i poddaństwa
Kontent[165] jestem… i ze służby
U panycza.

LEON

A mi już by
825
Ty szlachcianki tej odmówił!
Jam z nią w tej altanie mówił
I serduszko miał pod ręką.
Kiedy wspomniałem o tobie,
830
Rzekła: «nie», ale tak cicho,
Że mnie aż porwało licho,
Bom ją kiedyś ja sam lubił…
Lecz takiej biednej chudobie[166]
Nie mogłem (bobym się zgubił
835
U ludzi) oświadczyć z ręką.
Ot ja sobie z tą maleńką
Igrał, póki było można;
Lecz to dziewczyna pobożna,
Święcie w domu wychowana,
840
Gdyby ty miał ognia w kości,
To wyszedłby z nią na pana,
I przyszedłby do miłości.

SEMENKO

Zróbcież mnie, panyczu, panem…
Jeśli chcesz.

LEON

845
A chcesz, to zrobię:
Osadzę gdzie nad limanem[167],
Dam ci futor na początek,
A wam, jak biednej chudobie,
Bóg pomoże i dzieciątek
850
Wam naśle, które z zapału
Gniewnego ojca ostudzą.

SEMENKO

padając do nóg z udanym płaczem
Nech tobi Boh[168]!

LEON

SwatyStój… pomału…!
Trzeba z tą perełką cudzą
855
Ostrożnie… chociaż to cuda,
Jeżeli nam się nie uda,
Jak się dobrze weźmiem oba…
Ona ciebie upodoba.
Ja wiem, znam ją, z iskier cała…
860
Gdyby teraz nie kochała,
To cóż, że trochę zaszlocha?
Jak przywyknie, to pokocha…
Jak z tobą w stepach zagości,
To step… ach! step, raj w miłości
865
Z taką szlachecką panienką!
Cóż, głupcze…? Cóż ty, Semenko?
Czy nie myślisz o kochaniu?

SEMENKO

Ach! ja, panie, w obłąkaniu!

LEON

Nie bądź głupi…

SEMENKO

znów rzucając się do nóg
870
Ja twój sługa…

LEON

podnosząc go i biorąc pod rękę
A co? a co…? Ta czy druga?
Wychodzą.

AKT II

Noc miesięczna w ogrodzie. — Wchodzi KSIĘŻNICZKA i służąca ANUSIA.

KSIĘŻNICZKA

Moja Anusiu, siądźmy w tej altanie…
Sama się boję chodzić po ogrodzie.

ANUSIA

Czy strach panience?

KSIĘŻNICZKA

875
Powiedz mi, czy w modzie
Teraz u ludzi słowików śpiewanie?

ANUSIA

Nie, panno, teraz w modzie klawikordy[169].

KSIĘŻNICZKA

Głupiaś! W zapachu kwiatów są akordy
I różne wielkie na świecie muzyki…
880
Powiedz mi, czy dziś w modzie są krwawniki[170]?

ANUSIA

Tfu! To horrendum[171], małej szlachty kamień.

KSIĘŻNICZKA

dając jej pierścień Regimentarza.
Więc mi ten pierścień krwawnikowy zamień
Za pierścioneczek chłopski, srebrny, gładki…
A choćby z kilku szkiełek były kwiatki,
885
Weź go i przynieś mi, proszę, do parku.

ANUSIA

Jak to? Prostego pierścionka z jarmarku?
Skądże księżniczce to dziwne zachcenie[172]?

KSIĘŻNICZKA

Nie wiem; nie powiem, że miałam widzenie,
Bo widzeń żadnych ani snów nie miewam,
890
Choć często bardzo drzemię i poziewam[173],
Łowiąc ustami, jak mówią, skowronka…
Dlaczego ja chcę srebrnego pierścionka…?
Może mię jaki Kozak ze snu budzi,
Może ten kamień krwawnikowy nudzi,
895
Może na palcu krwi kolorem straszy…
Ach, zgub ten sygnet albo zjedz go w kaszy,
Albo gdzie zamień za pierścień najprostszy.

ANUSIA

Panienka moją ciekawość zaostrzy.

KSIĘŻNICZKA

Więc zrób z niej sobie do krosien[174] nożyczki.
900
Anusia wychodzi z pierścieniem.
Róże i nieśmiertelniczki[175]
To są moje lube kwiaty;
Adonisy[176] i granaty
Lubię i z malw[177] piramidy;
905
Lecz gdybym mogła z opalów[178],
Z pereł, brylantów, z koralów[179]
Pleść jako Oceanidy[180]
Wieniec na zielonej fali,
Albo z siarki, co się pali,
910
Robić powój pasożytny,
I włos długi, rozczesany
Owijać w ten kwiat błękitny,
Palący się, kwiat siarczany,
I pokazać się tej szlachcie
915
Taką, jaką w myślach jestem;
Nazwaliby mnie azbestem
I w moim ślubnym kontrakcie
Zawarowaliby[181] sobie,
Że w domu ognia nie zrobię,
920
Wioski nie spalę zarzewiem[182].
Skąd mi ten duch? Sama nie wiem.
To wiem tylko, że mię nie to
Bawi, co tych ludzi krwistych
I że myśli mych ognistych
925
Mój dowcip jest zdawkową monetą.
Wchodzi ANUSIA bez pierścionka.

ANUSIA

Ach! Panno, na nasz dziedziniec
Wjechał jakiś Ukrainiec,
Który oczy, serce grzeje
Swą rześkością, oka blaskiem.
930
Widziałam, jak przez aleje
Leciał z piorunowym trzaskiem,
A za nim jacyś pohańce[183]
Nieśli czerwone kagańce[184],
Podobno jego lirnicy,
935
Dziady, w ognia błyskawicy
Świecące się jak upiory.
A śród lip, z jego żupana
Różne lały się kolory,
Niby od świętego Jana,
940
O którym panienka czyta
Widzenie.

KSIĘŻNICZKA

A mój pierścionek?

ANUSIA

O pierścionek panna pyta?
Zgubiłam.

KSIĘŻNICZKA

945
Zmów trzy koronek[185]
A odniosą ci go duchy.

ANUSIA

A temu, co przybył, panu,
Jak dać imię?

KSIĘŻNICZKA

Zawieruchy
950
Imię, nazwisko kurhanu
A przydomek: ludu sława.
Ten pan, Anusiu, to Sawa.

ANUSIA

Sawa? Ten syn hajdamaki?
To on wyrznie nas, panienko.

KSIĘŻNICZKA

955
Chowaj się, Anusiu, w krzaki,
Bo już ciebie ma pod ręką.
Patrz, z regimentarzem idą
I mówią oba o rżnięciu.
Wchodzi REGIMENTARZ i SAWA.

REGIMENTARZ

Przedstawię ciebie panięciu[186]
960
Ładnemu…
Do Księżniczki.
Ty zaś, Cyprydo[187],
Lub Hebe[188], zaraz nam musisz
Nalać ze srebrzystej stągwi[189]
965
Jest to wódz lekkiej chorągwi,
Pan Sawa.
Do Sawy.
Tobie zaś powiem,
Że jej łatwo nie ukusisz[190],
970
Bo ją Bóg obdarzył zdrowiem
I dowcipem, więc jest harda[191],
Jako alabastry twarda.
Nie proś o nic, bo się słowy[192]
Jak wężyk mały wymyka;
975
I nie wdawaj się w rozmowy,
Bo zapomnisz z nią języka;
I nie mów z nią o miłości,
Bo doświadczysz z nią trudności,
Bolu głowy, snów gorących
980
I takich feber[193] trzęsących,
Że świat przeklniesz… Dodam i to,
Że jest z mym Lwem zaręczona.

KSIĘŻNICZKA

To fałsz.

REGIMENTARZ

Jak to! fałsz? kobiéto[194]!
985
Zastanów się… Ty szalona!
Podstępna znowu jak liszka[195]!
Na sygnet świętego Franciszka
Przysięgam, żeś mi przyrzekła.

KSIĘŻNICZKA

Sygnet rzuciłam do piekła.
990
Kto mi go wyrwie z płomieni
I odda, ten się ożeni.
Odchodzi z Anusią.

REGIMENTARZ

Widzisz, fantastka[196] dziewczyna!
Idzie za mojego syna,
Ale się jeszcze z tem chowa.
995
Cóż ty na to? Ani słowa?
Cóż?

SAWA

Jaśnie wielmożny panie,
Winszuję.

REGIMENTARZ

Chodź! Chodź, przy dzbanie…
1000
Tak nie można… Nie można na sucho.

SAWA

W sercu mi teraz tak głucho
I tak ciemno, żem nie do kieliszka…

REGIMENTARZ

Na świętego przysięgam Franciszka,
Że ci serce to wnet rozweselę.

SAWA

1005
Morderstwo, Zbrodnia, KrewKrwi dziś widziałem tak wiele!
Takie straszne nieboszczyki!
Taki mord i takie zbrodnie,
Że przez całe dwa tygodnie
Z obrzydzeniem na jadło popatrzę;
1010
Pomnąc na te sine chłopczyki,
Na jakim one teatrze
Zakrwawionym czyniły horrory…

REGIMENTARZ

Co? widziałeś wyrżnięte gdzie dwory?

SAWA

Gruszczyniecki.

REGIMENTARZ

1015
Ach! co mówisz mi wasan[197]?

Chłop, Szlachcic, Pan, Dworek, ZbrodniaSAWA

Gruszczyńskiego chłop na wszystko rozpasan[198],
Przez jakiegoś obcego człowieka
Podżegnięty[199], wyrżnął całą rodzinę
I przed mieczem w step ciemny ucieka.

REGIMENTARZ

1020
Ja tu mam na respekcie dziewczynę.

SAWA

Więc z rodzeństwa ta jedna została.

REGIMENTARZ

Jak to? Cały dom…?

SAWA

Rodzina cała
Bez litości w pień wymordowana.

REGIMENTARZ

1025
Proszę! proszę wielmożnego pana…
Mam panienkę tu jego dorosłą;
Trzeba, aby się to nie doniosło
Do jej uszu.

SAWA

Nikt o tem nie powie,
1030
Bom chorągwi zakazał surowie[200]
Szerzyć strachu.

REGIMENTARZ

I widziałeś dom cały…?
Biedny ojciec…!

SAWA

O słońca zachodzie,
1035
Widząc, że mi koń mój biały
Utyka, a Ukraińce
Zmęczeni, kazałem w chłodzie
Na górze, skąd widać Gruszczyńce,
Rozłożyć się obozowi;
1040
Tęsknota, Melancholia, SielankaSam zaś ku temu domowi
Obrócony, na te ściany
Patrząc podupadłe, stare,
Choć dom był zorzą różany,
Choć lipy i pola jare[201]
1045
W słonecznem[202] błyszczały złocie,
Choć… Ach! Dotąd jeszcze śledzę,
Czemu ja w takiej tęsknocie
Patrzałem na kwietną miedzę[203],
Idącą przez żyta i wzgórki,
1050
Na te łany, i służebne
I pańskie, gdzie wróblów[204] chmurki
Niby harfy szare, srebrne,
Ważąc się przez błękit blady,
Ulatywały na sady,
1055
W korony śliw i czerechów[205],
Niby harfy pełne śmiechów,
Szmerów, świegotań i głosów;
Patrząc na te morza kłosów,
Drzewa, miedzę, wyznać muszę,
1060
Że snów miałem pełną duszę,
Widzeń miałem pełne oczy.
Zdało mi się, że ów dworek
Powietrze błękitne broczy,
Że wróble jakiś paciorek
1065
Nad tą kalwaryjską stacją,
Jakiś smętny Anioł Pański,
Jakąś smętną suplikacją[206]
Śpiewają do Panny Marii.
Zostawiwszy więc powstański
1070
Huf, pasący stepów trawę,
Sam wziąłem kilku z rajtarii[207]
I uczyniłem wyprawę,
Rekonesans[208] na dwór Lacha.
StrachA jeśli przyznam się kiedy,
1075
Żem w głąb serca wpuścił stracha…
Ja, co na czele czeredy[209]
Rzucał się na działa, smoki
I na spisach[210] brał pod boki
Żywe ruskie kanoniery[211],
1080
I z ich bladej strasznej cery
Chorągwie robił straszliwe,
Okiem łyskające, żywe,
Z śmiertelnych ludzi zrobione,
To wyznam, że strach miał oczy
1085
Większe i bardziej czerwone,
Że mój włos, jak wicher smoczy,
Wchodzącemu w to pustkowie
Wyżej podniósł się na głowie.
Niechaj pan jaśnie wielmożny
1090
Wystawi sobie ów domek
Taki cichy i pobożny,
Od nimf[212] laszych, ekonomek
Ubrany w cebuli wianki,
W malowane na papierze
1095
Obrazki, miedziane dzbanki,
Cynowe misy, talerze,
Na policach tak błyszczące
Około ścian jak miesiące
Czarodziejskie, rusałczane[213];
1100
Co uniknęło grabieży.
Trupy ludzkie bez odzieży
I na ziemi, i na łóżkach.
Na krwią ociekłych poduszkach;
1105
Dziatki porąbane srodze
I na ceglanej podłodze
Porzucone, i z puchówek
Pierze śnieżące podłogi.
Sama pani… Widok srogi…!
1110
Dziateczki swoje bez główek
Za nóżki zimne, zielone
Trzymała… ach! jedną raną
Zabita, bo otworzone
Miała żywota świątnice[214]
1115
I straszną płodu zamianą…
(Jasne stepowe księżyce!
Biorę was za krwawe świadki[215]!)
Że łono tej polskiej matki
Od strasznego nożów cięcia
1120
Wyszło na łono szczenięcia
I stało się psią mogiłą;
Bo i szczenię martwe było
Na dnie martwego żywota!
Poświęcenie, Matka, OjczyznaOjczyzno moja! o złota
1125
Ojczyzno moja kochana!
W matkach twoich zarzynana!
I gubiona w matek płodzie!
Jeśli mój żywot na wschodzie
Czego wart, to Bóg to widzi,
1130
Że go składam na ofiarę
I wszelką żywota marę
Składam, aż to, co mię wstydzi
We mnie, krew moja kozacza
Wypłynie sotkiem[216] strumieni
1135
I na węże się przemieni,
I ślady swe powytłacza
Mordem, ogniami i jadem;
A ja wtenczas wpadnę na nią
I zewrę się jak gad z gadem,
1140
Aż się stepy rozkurhanią,
Zniknie czar, co łby podchmiela[217],
Prawosławna wiara zgaśnie;
A we mnie, jak w niszczyciela
Na jakim starym kurhanie
1145
Stojącego piorun trzaśnie.
Straszne to ofiarowanie
I ciała mego, i ducha…
Bo i we mnie zawierucha
I krwi strasznej słychać granie,
1150
Bo miesiąców[218] pozłacanie
Ja znam także w myśli ciemnej.
Bo ja także duch tajemnej
Pełny myśli o przeszłości;
Lecz to votum[219], nie śród gości,
1155
Nie przed szlachtą przy kielichu
Zrobił ja, ale po cichu
Tam w jednej wielkiej komnacie.
TrupPrzed babką rodu, co biała
Za firankami siedziała
1160
W alkowie[220], w ponocnej szacie,
Jakoby furia tajemna,
Dawno już głucha i ciemna;
A teraz, na ten mord smoczy
I krwotok z ciemnej alkowy,
1165
Wytrzeszczająca te oczy
Tak, jak gdyby przed nią głowy
Dziateczek z włoski[221] złotémi
Krwawe, biegały po ziemi,
Strasząc ją razem i bawiąc;
1170
Jak gdyby im błogosławiąc,
Oczyma się podziwiała,
Że one gadzinek ciała
Są biegające i zręczne;
Przed nią i przed tym zegarem,
1175
Który tam jak koło miesięczne
Zatrzymany strachem, czarem,
Poznawszy, że czas nie płynie,
Stał na północnej godzinie,
Do srebrnego ducha głowy
1180
Podobny, w głębi alkowy;
ZemstaPrzed wskazówkami, co sine,
Groźnie podniesione w górę,
Pokazywały godzinę,
Na którą Bóg przywiódł naturę,
1185
Łańcuchem trwogi pojmał,
Krwią przeraził i zatrzymał;
Przed tym zegarem, co łóżko
Sczerwienione opłomieniał
I przed tą martwą staruszką,
1190
Której trup suchy skamieniał
I czarny jak zmyta chusta
Otworzone trzymał usta,
Krzyczące: gwałt i morderstwo!
Przysiągłem, że kawalerstwo
1195
Polskie wygna krew kozaczą!
Że Ukrainki zapłaczą,
Na mój miecz, na mego konia
Rzucając klątwy i czary.
Bo ja będę jak miecz kary,
1200
Kosa ścinająca błonia,
Orlica na pół rozdarta,
Mająca dwa serca i dzioby;
Człowiek z troistej osoby,
Z Lacha, z Kozaka i z czarta.

REGIMENTARZ

1205
Hamuj się waćpan w zapale,
Bo się takie słowa ważą
Srogo w bożym trybunale;
A te twoje — aniołów przerażą.

SAWA

Jak to? więc ten mord…?

REGIMENTARZ

1210
Mocanie!
Mam siłę i prawo miecza.

SAWA

Tam, gdzie krwi ohydna ciecza[222],
Znalazłem torban[223] kozaczy,
A na tym były torbanie
1215
Twoje herby.

ZdradaREGIMENTARZ

Co to znaczy?
Śmiałżebyś na mój dom stary
Rzucać jakie podejrzenie?

SAWA

Nie, ale twoje kotary
1220
I tych lip wiekowych cienie
Może dają cień jakiemu
Zdrajcy słudze.

REGIMENTARZ

Biada jemu…!
Bo jeśli go znajdę we dworze,
1225
To mu na karku położę
Regimentarską rózeczkę.
Dotknę się go zimną ręką.

SAWA

Jest posłuch, że sam Tymenko
Kryje się w szlacheckich dworach,
1230
Jak wilk nakryty owieczką,
I w różnych staje kolorach
Przed oczyma swego ludu,
Siłą rządzący fatalną.
A bunt, podobny do cudu
1235
Ręką jakąś niewidzialną
Sprawionego, niby owe
Straszne napisy ogniowe
U Babilonii mocarza[224],
Napisane bez pisarza,
1240
Tem okropniej szlachtę straszy.

REGIMENTARZ

Zmażemy ostrzem pałaszy
Te ogniowe dokumenta[225],
Które lud z czartem jurystą[226]
Piszą ręką ciemną, krwistą…
1245
A tak zmażem[227], że lud popamięta
I przelęknie się naszego pióra.
Gdzież jest, Sawo, ta krwawa bandura[228]?

SAWA

Lirnik ci ją mój Bajda[229] pokaże.

REGIMENTARZ

Pozazdroszczą mi koronni pisarze
1250
Mego oka w sądzeniu tej sprawy.
Znajdź tu sobie co dziś do zabawy,
Bo się trudnić waćpanem nie mogę.
Odchodzi.

SAWA

sam.
Jako trąba uderzyłem na trwogę
I podniosłem serce w tym szlachcicu.
Wychodzi spoza altany KSIĘŻNICZKA.

KSIĘŻNICZKA

1255
ŁzyAch! Dwie gwiazd… Ach! Dwie gwiazdek[230] po licu
Mi zleciało, gdyś mówił o rzezi.

SAWA

A do jakiej je przypiąć ferezji[231]?

KSIĘŻNICZKA

Co, mój chłopku?

SAWA

Co, mój biały księżycu?

KSIĘŻNICZKA

1260
Kiedyż nasze ogłosim wesele?

SAWA

Dziś, kochanko…

KSIĘŻNICZKA

Jak sobie podchmielę
Ukraińską wonią, tom gotowa
Przysiąc na to, żem twoją jest żoną.

SAWA

1265
Sam czart na to jeszcze nie da słowa.

KSIĘŻNICZKA

Ach! Jak głupią byłam i szaloną,
Kiedym poszła za ciebie sekretnie.

SAWA

Kiedyś poszła, uczyniłaś szlachetnie;
Że się przyznać nie chcesz… jesteś Ewą.

KSIĘŻNICZKA

1270
A rad by ty potrząść drzewo?
Co? Bo cierpisz na to srodze,
Że nie wiesz, jakie ja rodzę
Owoce?

SAWA

Jabłuszka winne.

KSIĘŻNICZKA

1275
Drzewko jestem bardzo czynne,
Co dzień w kwiatach jak pochodnia;
Kwiatek nowy rodzę co dnia.
Róże, astry i narcysy[232].
Ale co raz w myślach minie,
1280
To już jak napój zakisy[233]
W listeczki się nie rozwinie.
Ach! Jaka ja byłam głupia,
Sekretnie idąc za ciebie!

SAWA

na stronie.
Gniew się srogi we mnie skupia
1285
Jak piorun.

KSIĘŻNICZKA

Pisano w niebie,
Że zawsze krzywo osądzę,
Zabłąkam się w zawierusze,
Wpadnę w dół, w lesie zabłądzę
1290
I wybłąkiwać się muszę.

SAWA

Hej! Księżniczko na Ostrogu,
Czy panno, czy moja żono,
Pókiś tu na obcym progu,
Możesz sobie być szaloną,
1295
Zimną, wzgardliwą, zalotną,
W tęczach od stóp aż do głowy.
Bo wiesz, żem człek honorowy,
Wprzód mię na kawałki potną,
Wprzód mi serce w piersiach zjedzą,
1300
Nim się szlachcice dowiedzą
O naszem[234] małżeństwie. Ale,
Choć nie mogę w trybunale
(Boś ty akt ślubny podarła)
Przez adwokackie się gardła
1305
Upomnieć o moje prawa;
Chociaż wiem, że pierwej muszę
Chłopską z siebie wygnać duszę
I wysypać ci z rękawa
Me szlacheckie dokumenta,
1310
Proszę cię, ach! nie bądź święta!
Nie bądź dla mnie tylko śmiechem,
Małżonki mojej zarysem,
Różą, bławatkiem, narcysem
I pożądliwości grzechem…
1315
Lecz pamiętaj na mój statek[235],
Na cierpliwość pełną dumy;
I na rzecz miłosnej sumy
Wylicz mi dzisiaj zadatek.

KSIĘŻNICZKA

Co? Mój panie kredytorze[236]?

SAWA

1320
Posiadam ogniste morze,
Pełne pereł i korali,
Które widzę na dnie fali.
Jednej perły chcę, kochana!

KSIĘŻNICZKA

Nie, nic, tylko sama piana
1325
Dla ciebie, małżonka cieniu.

SAWA

W diabelskiem[237] ja odurzeniu.
Ach! raz, ach! raz tylko z ciebie
Trysnął płomień iskry boskiej…
OdwagaKiedy w rycerskiej potrzebie,
1330
Puławskich broniąc odwrotu,
Ranny, w kołysce żydowskiej,
W chmurze świszczącego śrutu
Śród dwóch rumaków wiszący,
Kazałem się jako krwawy
1335
Sztandar w ogień gorejący
Nieść… I krzyczał hasło Sawy,
Gdym jak bachur[238] z tej wyprawy,
Gdziem niejeden dostał siniec,
Przyjechał na wasz dziedziniec,
1340
Zawsze w tej kołysce siedząc,
W pokrwawionych na łbie chustach;
Blady, bo przez dwa dni nie jedząc;
Żółty, głód miałem na ustach;
Straszny, bom był cały w ranach;
1345
Brudny, bom spał na kurhanach;
Głupi, bom o świecie nie wiedział
I kręciło mi się w głowie;
Śmieszny, bom w kołysce siedział;
Hardy, bom nie dbał o zdrowie,
1350
Ni o piękność kawalera;
To wtenczas, ty byłaś szczera,
Potulna jak małe kotki.
W zamku u staruszki ciotki
Sama, bywało, w garnuszku
1355
Warzysz mi kaszę jaglaną;
I widziałem cię co rano
W zorzach różanych przy łóżku;
Ach! i byłbym na kolano
Upadł jak przed bohomazem[239].

KSIĘŻNICZKA

1360
Pięknym skończyłeś obrazem!

SAWA

Oszukałem się na tobie.

KSIĘŻNICZKA

Oszukaliśmy się razem.

SAWA

Kiedyż tej okropnej próbie
Koniec położysz?

KSIĘŻNICZKA

1365
SzaleństwoPomyślę
I wynajdę coś w umyśle…
Odpowiedź wariatki godną.
Słuchaj… póty będę chłodną,
Jak wąż ci uciekać śliski,
1370
Póty na męża utyski[240],
Na twe skargi będę głucha
I będę czysta jak mniszka,
Aż z ręki ognistej ducha
Pierścień świętego Franciszka,
1375
Pierścień z krwawej kornaliny[241]
Zerwiesz… Na koniu tu wjedziesz
I przez drugie zaręczyny
Mnie zaręczoną rozwiedziesz…
Słowiki na ranek kwilą.
1380
Bądź zdrów.
Odchodzi.

SAWA

sam.
Bądź zdrowa, Sybillo[242].
Wymyśla różne przyczyny,
Ucieka się do wykrętów.
Ale serce tej dziewczyny
1385
Chłopstwa się mojego boi.
A utrata dokumentów,
Które mieli ojce[243] moi,
Co ród od Calińskich wiodą,
Jedyną mi jest przeszkodą.
1390
Ach! Ukrainę przewrócę,
Kurhany wszystkie rozwalę
A z dokumentami wrócę.
Odchodzi.
Wchodzi LEON.

LEON

sam.
Ojciec mój w wielkim zapale,
Zachmurzony, nic nie gada,
1395
Tylko w swoim gabinecie
Poosobno[244] ludzi bada.
A mnie wielki strach napada,
Czy to już nie dziewki skarga?
Ach! To ona — list mój w ręku.
1400
Sam jej widok za serce mię targa.
Kryje się za altanę i przez cały ciąg sceny zostaje na stronie. Wbiega SALOMEA w bieli, w wianku z rozmarynu, ubrana jak do ślubu.

SzczęścieSALOMEA

Ach, jak od słowików jęku
Kołysze się cały staw…
Jaka woń tych róż i traw!
Jak leci w usta! na czoło!
1405
Ach! ach! jak mi wesoło!
Ach! ach! jak mi wesoło…!

LEON

na stronie.
Nieszczęśliwa, a szczęściem spojona!

SALOMEA

Ten listek włożę do łona.
Tutaj w białym gorseciku,
1410
Tu siedź w tajemnym kąciku,
Gdzie jedna róża czerwona,
Jako lampa zapalona,
Rzuca na mnie takie blaski
I tak opłomienia szyję,
1415
Jak dno filiżanki saskiéj[245],
Z której mój gołąbek pije
I cały się złotem rumieni.
Ach! ach! ze mną się Leon dziś żeni!
Ze mną żeni się Leon sekretnie!

LEON

na stronie.
1420
Niech mi kto łeb teraz zetnie
I rzuci Meduzy[246] głowę
Na trzewiczki atłasowe.

SALOMEA

JSzaleństwo, Marzenie, Przeczucie, Gwiazdaeszcze nie czas. Jak ta sina
Gwiazda nad topolą stanie,
1425
To będzie ślubu godzina.
A pod różane zaranie,
Sama wracając z cerkiewki,
Na tem miejscu sobie stanę
I pomnąc na smutek dziewki,
1430
Na me serce oszukane,
Na wstyd, bom wstydu się bała,
Będę z radości płakała.

LEON

na stronie.
Szelma[247] ze mnie!

SALOMEA

Ach, Boże mój!
1435
Dlaczego ta noc taka cicha!
Dlaczego tych gwiazd taki rój?
Dlaczego jedna, zda się, wzdycha?
A druga leci gdzieś z daleka?
A trzecia krwawa jak pies szczeka
1440
I na błękitach mi ujada;
A czwarta — ach! a czwarta spada,
I nad Gruszczyńcami zgasła.
Ledwie żem z trwogi nie wrzasła[248],
Widząc tę gwiazdę przy zgonie
1445
Jak główkę ducha z oczami.
Ach! jak tam smutno w tej stronie!
Jaka mgła nad Gruszczyńcami!

LEON

na stronie.
Każde jej słowo rozdziera.

SALOMEA

Czy tam w domu kto umiera?
1450
Czy kto leży konający?
A ta gwiazda… Anioł złoty
Po duszę przylatujący!
Ach! ach! pełnam trwogi i tęsknoty.

LEON

na stronie.
O! słowiczku! o! skończ to śpiewanie!

SALOMEA

1455
Przez głębokie się wsłuchanie
W powietrze, wsłuchałam w trwogę.
Ach, cóż ja? Ja nic nie mogę!
Co się ma stać, to się stanie.
Ach, jak smętnie, jak mi parno!
1460
Jak mi smętnie, jak mi czarno!
O! stróżu, święty aniele,
Pamiętaj, że dziś moje wesele.
Wybiega ku wiosce.

LEON

wychodząc spoza altany.
Z Semenką ślub malowany
1465
Przez spitego księdza dany,
Bez świec, skrycie, potajemnie.
I moje miłosne prawa
Ten chłop zrodzony nikczemnie
Będzie nad nią miał po ślubie.
1470
On podejmie, co ja gubię:
Nie diament szlifowany,
Ale perłę czystej rosy;
Nie tęczę, ale jej włosy;
Nie rubin w ogniach, różany,
1475
Ale usta jej… maliny;
Nie strojną w tony gitarę,
Ale czysty głos dziewczyny,
Który mu przysięże wiarę
I dotrzyma, gdy przysięże.
1480
A ja co mam…? Włosy… węże!
Oczy, jak szatańskie bielma[249],
Głos, co mówi mi, żem szelma,
W sercu ranę i nóż w ranie;
I twarz, którą krew porzuci,
1485
Która na szelmy nazwanie
Jak słonecznik się obróci.
Wchodzi REGIMENTARZ.

REGIMENTARZ

z daleka.
Panie Leon[250]!

LEON

Ojciec woła.

REGIMENTARZ

Panie Leon!

LEON

1490
Tu jestem w altanie.
Jakie grzmiące i ponure wołanie?
Co, mój ojcze?

REGIMENTARZ

Lud, Bunt, Religia, KsiądzLud nasz cały dokoła
Zbuntowany… Mój pop stanął na czele.
1495
Wczoraj noże święcono w kościele.
Czy wiedziałeś, że tam takie święto?
A Gruszczyńce…

LEON

Co, mój ojcze?

REGIMENTARZ

Wyrżnięto.

LEON

1500
Dom Gruszczyńskich?

REGIMENTARZ

Naszych starych sąsiadów.
A wiesz, synu, kto zgrają tych gadów
Rządzi? Wieszli[251], kto Tymenko się zowie?
Zgadnij acan; bo ani ci w głowie
1505
Taka myśl… Zgadnij, synu kochany?
Oto kozak twój Semenko, poznany
Po tej krwawej bandurze.
Wyjmuje spod kontusza bandurę kozacką.

LEON

Chrystusie!

REGIMENTARZ

Wczoraj napadł w ogrodzie Anusię,
1510
Która niosła mój pierścień z krwawnikiem,
Wyrwał jej z rąk, i chciał palec nożykiem
Uciąć dziewce, jeżeli zakrzyczy;
Potem kazał nie mówić nikomu
I ten pierścień tajemniczy,
1515
Święty, uniósł z mego domu
I będzie nim łotr wierutny[252]
Oszukiwał szlachtę małą.

LEON

Gdyby zaraz…

REGIMENTARZ

Łotr obrótny[253]!

LEON

na stronie.
1520
Wyjechawszy na noc całą,
Jeszcze mógłbym go dogonić:
Ale musiałbym odsłonić
Moję[254] haniebną intrygę…

REGIMENTARZ

I cóż myślisz?

LEON

z pomięszaniem[255]
1525
Ojcze drogi…
Na stronie.
DiabełAch, z czartami wszedłem w ligę!
Ani cofnąć teraz nogi,
Ani wprzód uczynić kroku…

REGIMENTARZ

1530
Patrzałem na ciebie z boku…
Waść mi dziwnie zamyślony…?

LEON

Ojcze, daj mi dwa szwadrony.

REGIMENTARZ

Jak to? A twoje wesele?

LEON

Jutro czekajcie w kościele,
1535
Przyjadę na czas z pierścionkiem.

REGIMENTARZ

Idź Waść.
LEON odchodzi.
Za moim skowronkiem
I ja stary ptak polecę.
A teraz bożej opiece
1540
Polecam mojego ptaka,
Syna mego jedynaka!

AKT III

W domu Regimentarza. Wchodzą REGIMENTARZ, SAWA i KSIĘŻNICZKA.

REGIMENTARZ

Czas teraz, mospanie[256] Sawo,
Czynnie zająć się wyprawą
I buntowi uciąć głowę.
1545
Czas pokazać w ciemnym jarze
Wielkie miecze koralowe,
Jak dawni regimentarze
Ukraińscy i podolscy.
1550
Posiadacze tej krainy,
Choć bez hełmów i kirysów[257];
To wszakże nie do pierzyny
Tylko i nie do kieliszka;
Ale naszych cór, narcysów,
1555
Na świętego klnę Franciszka!
Nie damy chłopom za żony.
Syn mój, wziąwszy dwa szwadrony,
Przed nami zamiata pole
I pewnie się na rosole
1560
Rusałczanym nie rozpieści…
A sądzę, że lada chwila
Od Gruszczyńskiego nam wieści
Nadlecą — pewnie się stary
Na erudycją[258] wysila
1565
A szablicą[259] przygasza pożary.
Do księżniczki.
Ty zaś, moja piękna Parko[260],
Wiń nam żywota przędziwo[261].
Gdybyś była sprawiedliwą,
1570
To bym cię regimentarką
Ogłosił na kraj okolny[262],
Gdy sam jako hetman polny
Po rosie w pole wyjadę…
Ale panienka ma wadę!
1575
Ma wadę; pierścionki gubi…
Kto taką stratną poślubi,
To kiep[263]

KSIĘŻNICZKA

spozierając[264] spod oka na Sawę.
Czy słyszy pan Sawa?

REGIMENTARZ

On się jeszcze rozpoznawa[265],
1580
Ale nie zna się na tobie,
Boś ty mu ni siostra, ni żona…
Kobieta, Mężczyzna, Ptak, Obraz świataCóż? tęskno ci bez Leona?
Ślubny wam dzień przyozdobię
I wyjaśnię wam świetlicę
1585
Łbami Kozaków na tyce.

KSIĘŻNICZKA

Tateczku… A czy pan Sawa
Będzie pochodnią w lichtarzu[266]?

REGIMENTARZ

gładząc ją pod brodę
Cóż to, mój regimentarzu?
Jaka ty już w myślach krwawa!
1590
Ledwo dzisiaj na urzędzie
A już rączki masz łabędzie
Zajęte głów zdejmowaniem?

KSIĘŻNICZKA

Owszem, chciałabym rozdawać.

REGIMENTARZ

Cicho! Bądź z uszanowaniem…
1595
Widzisz, Sawo, te ptaszęta
Trzeba śmieszkami napawać.
Na żartach się nie poznawać;
To one swem[267] świegotaniem[268]
Przez różne szpaczków talenta[269]
1600
Smętny czas, grożący nocą,
Żywo po anielsku złocą,
I zdaje się, gdy świegocą,
Że ta ziemia cała gajem
Zielonym, gwiazdą i rajem;
1605
Gdzie za teatru kurtyną
Ludzie lepsi za kraj giną.
Wchodzi PAFNUCY z pałaszem Gruszczyńskiego w ręku.
Cóż to znowu za szlachcic obdarty?

PAFNUCY

Od Gruszczyńskiego przychodzę.

REGIMENTARZ

1610
A Gruszczyński?

PAFNUCY

Pozostał na drodze.

REGIMENTARZ

Powiedz wszystko i bądź z nami otwarty;
Tobie z oczu nieszczęście wyziera.
Umarł starzec? czy umiera?
1615
Czy przez chłopstwo gdzie w sztuki rozdarty?

PAFNUCY

Jasny panie, posłuchaj cierpliwie
A uderzę ci chrapliwie
(Tak, że zadrży serce mężne)
W nieszczęścia trąby mosiężne.
1620
GniewWczoraj, panie, po twym liście
Otrzymanym starzec biały
Ruszył się jak lew ogniście,
Gotów targać świat w kawały.
«Co, ja tchórz?» — krzyczał — «ja, stary
1625
Rotmistrz[270] służący za Sasów?
Mnie każą wychodzić z lasów?
W twarzy i w gestach Regimentarza widać zadziwienie.
Ciągnąć przez lochy i jary?
Gdzie ledwie węże się toczą
1630
Po kwiatach wstążką błękitną?
Gdzie rzezunie nas otoczą,
Z gór wystrzelają, w pień wytną
I głowy nasze na tykach
Postawią żonom przed oczy…»
1635
WizjaTak krzyczał, a na uboczy[271]
Przy gwiazdach, wielkich świecznikach
Srebrnych, które ogonami
W niebie wisiały nad nami,
Zwierzyć się przede mną szukał
1640
Z omenów[272], jak mu do dworku
Po trzykroć Chrystus zapukał
We drzwi, dwakroć we śnie zastał,
A raz zastał na paciorku;
Tak, że po stukaniu nastał
1645
Wielki strach, i czeladź[273] cała,
Matka, nawet dzieci drobne,
Owo stuknięcie żałobne,
Groźne, po którem nastała
Cisza w domu i na dworze,
1650
Wzięli za stuknięcie boże.
«Jakoż — mówił do mnie stary —
Była to dla mnie nauka,
Abym poszedł pod sztandary,
Bo Pan do drzwi moich puka,
1655
Pokazuje w kraju łodzi
Tonące ludzie w rozpaczy;
I sam w domek zajrzeć raczy,
Sam po rycerza przychodzi».
«Jakoż» — mówił — «mam ufanie,
1660
Że na werbunku[274] nie zginę».
To, jaśnie wielmożny panie,
Z jego ust słyszałem wczora[275],
Potem swoję[276] mi dziewczynę,
Służkę u twojego dwora[277],
1665
Polecił: i wnet z lewady
Pod rosę i księżyc blady
Ruszyliśmy, czyniąc pilny
Marsz, ażebyśmy o wschodzie
Przeszli cicho jar mohilny,
1670
I o irdynieckim brodzie[278]
Zachwycić mogli gdzie wieści…
Rano… (Ach, panie! w boleści
Mówić nie mogę!) Wizjanad rankiem,
Pod brzóz już ostatnich wiankiem
1675
Jeszcze się zatrzymał stary,
Jeszcze mi tam swoje mary,
Swoje sny i wizje chore,
Oraz starca Wernyhorę
Z wróżbą o dwóch chorągiewkach
1680
Przypomniał. A w leśnych drzewkach
Był dziwny z powieścią związek,
Jakieś szeptanie gałązek,
Szmery stłumione półgłośne;
Jakby śpiewania żałośne
1685
Przez duchy tych drzew czynione
Na kwietnem[279] lewad wybrzeżu,
Jakby po starym rycerzu
Jakieś głosy utęsknione,
(Które jeszcze w uchu słyszę)
1690
Radzące staremu na ciszę
I spoczynek… Wtem z rozłogów[280]
Podniosło się słońce złote,
Na kształt mojżeszowych rogów
Ubrane w ogniste słupy;
1695
I wiodło nas na robotę
Mieczową, którą już kupy
Kawek i wron, i szulaków[281],
Zwite koło naszych znaków
Czarną koroną piekielną,
1700
Okrakały za śmiertelną.
Rota[282] za rotą sprawieni,
Wszyscy dobrzy przyjaciele,
Jechaliśmy — on na czele
Z chorągwią… I w jar ów głuchy
1705
Pełny deszczowych strumieni,
A po ścianach czarny, suchy,
Bokami słońcu zakryty
Wjechaliśmy, tak że słońce
Ozłociło nasze kity
1710
I same sztandarów końce:
A ciemność jaka w kościołach
Panuje, grobowej bliska,
Na naszych leżała czołach;
Gdyśmy przez te uroczyska
1715
Ciągnęli, żując myśli surowe;
I tylko kopyt iskrzyska,
Gdyśmy podkowa w podkowę
Za naszym wodzem lecieli,
Albo blask od karabeli[283],
1720
Swoje ognie piorunowe
Na ciemne jary te kładły;
Jakby tam furie[284] u skały
Z ognistymi prześcieradły[285]
Na nasze ciała czekały,
1725
Tych ludzi mających ginąć
Gotowe w płomień owinąć.
Około dziewiątej rano
Przyjechaliśmy nad duże
Serca wód, wielkie kałuże,
1730
Stawek, gdzie nam po kolano
Woda oraz grząskie błoto
Lgnące pętało rumaki…
Tam starzec z chorągwią złotą,
A za nim pomniejsze znaki
1735
Wbrodziły… A wody śpiące
W srebrne się wielkie miesiące
Rozeszły; jakby, o panie!
Niosąc nasze pożegnanie
Ojczyźnie gdzieś stojącej na brzegu…
1740
WalkaBo wtem, nie strzegąc szeregu
Ładu i żadnej komendy,
Przyszedłszy nie wiedzieć którędy,
Pokazał się lud gruszczyniecki.
Ci się wężowymi stecki[286]
1745
Zlewali z gór na Polaków;
Ci się z jałowcowych krzaków
Ukazali, strasznej cery
Podpiłej… sinozielonej.
Rzekłbyś, że na ziemi onej
1750
Jałowców ciemne ogrojce[287]
Przeradzają się w siekiery,
W noże i w spisy[288], i w zbójce[289]
Że te straszne jaru ciemnie
Całe się krwią zarumienią,
1755
I wyreżą się wzajemnie[290],
I w dwie mogiły zamienią…
Że ze srebrnego jeziorka
Zrobi się teatrum[291] nowe,
Na którem śmierć jak aktorka
1760
Swe tragedie purpurowe
Będzie odgrywać w ciemności;
Krwawe sztandary pozwiesza,
Ludzką kość do wilczej kości,
Ciała ludzkie z psimi ciały[292]
1765
Ohydną ręką pomięsza;
I temu, co trupy wskrzesza
A niebios jest gospodarzem,
Takim okropnym cmentarzem
Ta ohydna monarchini,
1770
Mająca świat w panowaniu,
Przy wiekuistem[293] wskrzeszaniu
Litość albo strach uczyni
I horror… Pierwszy Gruszczyński,
Obejrzawszy gór załogę
1775
I cały lud ukraiński,
Któremu nie mógł podołać,
Kazał długo i na trwogę
Żałośnie w trąby zawołać;
A dotąd nie wiem, na kogo
1780
Wołał — trąb serdeczną trwogą
I tem tak żałosnem graniem?
Bo mu góry z urąganiem
Odpowiedziały o męstwie
Próżnem[294], gdzie moc taka wroga…!
1785
Więc sądzę, że Pana Boga
O swojem[295] niebezpieczeństwie
Trąbami on zawiadamiał;
Więc sądzę, że pierwej duchy
Na powietrzu gdzieś rozgramiał
1790
I bił o anielskie słuchy
I był w niebie, nim na świat powrócił,
Porwał sztandar i na wrogi[296] się rzucił.
I z białą głową odkrytą
Leciał gnany naszym gwarem
1795
I krzykiem… (a nie słowiczy
To głos, kiedy szlachta krzyczy,
Pędząc zbrojna do ataku!)
Już wódz na czele orszaku
Dobył się z grząskiego błota,
1800
Już koń się wspinał na brzegu,
Już chorągiew wielka, złota
Burczała, już rąbać zaczynał
I powietrze już zarzynał
Jęczące od szabli zamachu.
1805
Wtem stanął i bladość strachu
Twarz mu oblała i rosła,
Z ust próżne wypadły dźwięki,
Sztandar złoty wypadł z ręki,
Miecz na tasiemce zawisnął;
1810
A krew, co się wprzód podniosła
Tak, że rumieniec wytrysnął,
Wróciła trwożna do łona,
I bladość straszna, zielona,
Bladość, co nigdy na Lachu
1815
Nie występuje — ohydna!
Bladość, która w nocy widna
Na złodzieju, bladość strachu
Zielona i ołowiana,
Pierwszy raz wtenczas widziana
1820
Przeze mnie na polskiej twarzy,
Przeraziła nas husarzy
I mróz nam przeszedł przez kości.
Bośmy się zlękli bladości
Takiej czarnej, ołowianej,
1825
Na twarzy wodza widzianej.
Bo ta przy srebrnym warkoczu
Twarz biała jak u komety,
Bo w twarzy te węgle oczu,
W oczach te wzroku sztylety
1830
I krwią, i ogniem czerwone,
Gdzieś na powietrzu utkwione,
Wylatujące z rozłogu,
Gdzieś utkwione… jakby w Bogu,
Dziś widzę…
1835
Broń, ZemstaTeraz was proszę
Jeszcze o chwilę cierpliwą,
Bo starca pałasz przynoszę;
Więc i mękę jego żywą
Mymi słowy wszczepić muszę
1840
Jego mścicielowi w duszę.
Niech tego ojca obraza
Przejdzie w serce, w dłoń człowieka;
Niech ten kawałek żelaza,
Który rdza wieków powleka,
1845
Znajdzie tu ręce gorące.
I niech te umierające
Stare tureckie turkusy,
Gdy je polskie ręce chwycą,
Znów swe oczy rozbłękicą.
1850
Niech tej klingi[297] kolor rusy[298],
Gdy nią człowiek krzyż uczyni,
Znów swoję twarz rozrubini,
Jak piorun polskich pałaszy,
I świat krzyżem czerwonym przestraszy.

REGIMENTARZ

1855
Zawiesiłeś nas ciekawych
Nad przepaścią pełną strachu
I widm jak upiory krwawych.

PAFNUCY

Mówiłem wam, że w zamachu
Szabli, lecąc na gromady,
1860
Starzec, stanął… Stał się blady,
Głuchy, jakby skamieniony[299],
Wysoko gdzieś zapatrzony,
Jak na kruki, jak na wrony,
Na słońce i na niebiosa,
1865
Na anioły i na Boga.
A na niego szedł las wroga,
Gromada spis złotowłosa;
Las niby jakiś bez liści,
Który słońce rozogniści[300]
1870
I na wierzchołkach oświeci;
Las w środku pełny zamieci
Od mgieł zawiany posępnych;
Las tajemnic niedostępnych
Z girlandą ognia na głowie;
1875
A w tej girlandzie, o! Boże!
Słuchajcie, mości panowie!
I dajcie też Wernyhorze
Świadectwo, że widzi, co gada:
Zbrodnia, OkrucieństwoPośród spis dwoje główeczek.
1880
Jedna i druga tak blada,
A tak utkwione na tyce,
Że z tych dwojga dzieciąteczek
Były dwie płonące świéce[301]
I dwa umarłe księżyce
1885
Śród straszliwego ogrojca;
Dwie główki ścięte po szyje,
Szły prosto, prosto na ojca,
Jakby wiosenne lilije[302]
Na krwawym zabójcy grobie;
1890
Zda się, ucieszone obie
Tem wielkiem[303] egzaltowaniem,
Tym powietrznym mogilnikiem[304],
Tą wolnością i lataniem;
Tem żelazem, co w nie tonął,
1895
I z główek wyszedł ognikiem
I palił się na wietrze i płonął
Jako świętych serduszek oferta.
Kto wam to lepiej naczerta,
Nie wiem? Do ojca szły ręki,
1900
Niby żebrać o niebieskie zasiłki;
A ja sądzę, że mogiłki
Prosiły go i trumienki…
RozpaczLecz on! Gdy te dziatki ścięte
Ujrzał… i te spis wierzchołki!
1905
I wprzód pomyślał: aniołki!
A potem: że wniebowzięte,
A potem: że już zarżnięte,
Pomyślał… To, mości panowie,
Włos mu biały wstał na głowie;
1910
W zupełne wpadł obłąkanie,
Pokazał na te świeczniki,
Ręką nam pokazał na nie
I bełknął: «Moje chłopczyki»,
I nic nie mógł mówić więcéj[305],
1915
Bo w usta mu sto tysięcy
Pereł upadło… A wtedy
Jeden z nas krzyknął: «Mospanie!
Na potem domowe biedy!
Na potem po dziatkach płakanie!
1920
Teraz wrogom stawmy czoło,
Nim otoczą nas wokoło
I wytną na tej moczarze…»
To rzekł ów głos, a zaś starzy husarze
Pewni byli, że im zemstę poruczy[306].
1925
Ale starzec cały w gniewie
Krzyknął: «Któż to mię tu uczy?
Czy to wasz komendant nie wie,
Skąd mu brać w rozpaczy radę?
Oto mój tu pałasz kładę» —
1930
Rzekł i rzucił ten miecz goły —
«Tu mi stać, bo ja pojadę
Po dziatek moich popioły,
Po te krwawe jarzębiny
I po domowe nowiny.
1935
Choćbym miał przed moje chłopy
Rzucić się, lizać im stopy,
To wyproszę je od krzyża
Te główki, które wiatr piecze;
Wszakże to resztki człowiecze!
1940
Których świętościom ubliża
Pogrzeb taki bez szacunku,
Takie urąganie z ciałek,
Taki mięsiwa kawałek;
Ten z boskiego wizerunku
1945
Łachman zatknięty na dzidę
I na strach pokazywany,
Oczom ludzkim na ohydę,
Berberysem krwi skąpany,
Którego kruk Kozakom zazdrości».
1950
To rzekł i pełen żałości
Pojechał… I wnet go czernie
Oblazły wkoło jak mrówki.
Z gestu widać, że niezmiernie,
O swoje maleńkie główki
1955
Starzec prosząc, spuścił z tonu,
Z gestu widać i z pokłonu,
Że pokorę wielką kłamał,
Że zupełnie się tam złamał
Ów szlachcic pod ręką bożą.
1960
Gniew, SzaleństwoPodjechałem wtenczas bliżéj[307]
I słyszałem, że go trwożą
Główek tych niezdjęciem z krzyży
I pogrzebem ich nieświętym,
O domie mówią wyrżniętym,
1965
O krwi, mordach, o płomieniu;
Nareszcie o żony zlężeniu[308]
I powiciu szczenięcia.
Wtenczas rękę jak do cięcia
Podniósł z miecza obnażony,
1970
I cały wstydem czerwony…
Bo i starość ma wstyd swój dziewiczy
I pudorem[309] się różanym maluje,
Gdy kto świętość jej roztajemniczy,
Krzyknął: «Hycle! pomorduję!
1975
Wytnę w pień! szelmy! gadziny!
I nieba fundament siny
Krwią czarną waszą zamażę!
Gdzie szabla? Gdzie moi husarze…?»
Krzyknął obłąkany cały;
1980
Obejrzał się… i stał się biały
Jak trup… Łzawić się zaczął i ślinić,
I ogłupiał, i nie wiedział, co czynić.
Wtenczas jeden sotnik[310] stary
Rzekł do niego: «Hej, Lachu i kumie!
1985
Wydaj rozkaz, szczob tyje huzary[311]
Ze szkap zlazły, taj w jeziorka się szumie
Nie kąpały, a na łaskę zdały się…»
Słysząc to, oczy tygrysie,
Jasne, starzec w chłopy wlepił
1990
I oczyma ich oślepił,
Jakby słońcami tej ziemi,
Słońcami obłąkanymi
We krwi, w płomieniach i w grozie,
I rzekł: Poświęcenie«Więc mię na powrozie
1995
Jak psa, pany gospodarze,
Wiedźcie przed moje husarze,[312]
Gotowe niosąc siekiery.
A jako znacie, żem szczery,
Tak i przed śmiercią nie zdradzę,
2000
A wam szlachtę tu sprowadzę
I pod siekierami będę
Ostatnią dawał komendę».
To rzekł: a jemu pod boki
Włożywszy mordercze piki[313],
2005
Tak, że zdawał się wysoki,
Jako dawne męczenniki[314],
Jak Chrystusowe sztandary,
Zbliżać się ku nam ów stary:
Chłopstwo go tak, pewne zdrady,
2010
Wiodło przed własne szeregi.
Ale oczy, nasze szpiegi,
Poznały, że starzec blady
Z chłopstwem się czarnem[315] nie kuma,
Ale żywota ostatki,
2015
Swój dwór wyrżnięty i dziatki
Bogu na ofiarę składa
I sam też o palmach duma.
Lecz męczeńskich… O czem chłopstwa gromada
Nie wiedziała, nie znając Jezusa.
2020
Jakoż śród tych dzid obrusa,
Jak na chuście Magdaleny,
Słońce tej okropnej sceny,
Słońce jasne, jego głowa
Spokojna a purpurowa
2025
Od męki cierniów serdecznych,
Jakoby w kręgach słonecznych
Dziś mi przed oczyma staje.
Dał znak, by ucichły zgraje
I zamodlił się sam w sobie…
2030
Nagle! W tem sercu, w tym grobie
Całej nieszczęsnej rodziny
Jakieś głosy wielkie, mężne,
Jakoby trąby mosiężne
Z Jozafatowej doliny[316]
2035
Zagrały… I będzie słynąć
Ta komenda w okropnym parowie
Zatrąbiona: «Mościwi panowie!» —
Wrzasnął — «Za ojczyznę ginąć!
Ja trup…!» To nam starzec krzyknął,
2040
Jakby groźna trąba sądna,
I okrwawił się, i z oczu nam zniknął.
I zaczęła się walka nierządna[317],
Bośmy z furią szatańską mścicieli
We łzach ślepi i na oślep lecieli.

REGIMENTARZ

2045
Mniejszym stawią[318] u ludów posągi.
U nas tylko powiedzą po wiekach:
Taki ojciec! Taki rycerz był ongi!
A husarze?

PAFNUCY

Na chłopskich zasiekach[319]
2050
Dali gardło; kilku tylko zostało,
I ci wstydzić się muszą żywota.

REGIMENTARZ

Kto tak gada jak ty, ten niemało
Musiał czynić?

PAFNUCY

Późniejsza robota
2055
To pokaże, czy ja pański robotnik.

REGIMENTARZ

Któż ty jesteś…?

PAFNUCY

Stary dziwak, samotnik,
Bez przyjaciół…

REGIMENTARZ

To nieprawda, mospanie,
2060
Bo ja jestem twój przyjaciel i w stanie
Dać za ciebie i gardło, i rękę…

PAFNUCY

O Gruszczyńskiego panienkę
Proszę, jako opiekun sieroty…

REGIMENTARZ

Gdzie Sałynka[320]?

KSIĘŻNICZKA

2065
Ach! Dębu wywroty
Czasem łamią i róże podleśne!

REGIMENTARZ

Co mi wróżą te słowa boleśne[321]?

KSIĘŻNICZKA

Kochany mój opiekunie,
Utraciliśmy Salunię.
2070
Zniknęła dzisiaj ze dworu,
Jakby na nią ojciec krwawy
Rzucił kontusza rękawy
I do anielskiego choru[322]
Na srebrne łabędzie stawy,
2075
Gdzie przy harfach grają dusze,
Zaciągnął. Może toż ona,
Jako listek w zawierusze
Z ziemi lekko podniesiona
Duchową z rodzeństwem współką[323],
2080
Jak w jesieni listek klonu,
Co się wydaje jaskółką,
Lub jako listek jesionu,
Co się zdaje gwiazdą złotą,
Widząca się na świecie sierotą,
2085
Jak ton zlewa się do tonu,
Jako ognik do ogników,
Za duszami nieboszczyków
Poleciała.

REGIMENTARZ

Kontrefekcie[324]
2090
Szpaka, mów mi bez ogródek.
Ta panienka na respekcie
Dla wielu mi dziś pobudek
Droga — niech prawdy się dowiem.

KSIĘŻNICZKA

na stronie.
Cóż ja mu nieszczęsna powiem?
2095
Domysłów mu nie wyjawię.

REGIMENTARZ

W krwawej nas trzymasz obawie.

KSIĘŻNICZKA

SenŚniła mi się Dejanirą
Porwaną, a potem śniła
U dziada ze srebrną lirą,
2100
Jakoby brzoza pochyła
Dumająca nad dumkarzem;
Potem gwiazdą nad cmentarzem.

REGIMENTARZ

Tu o sny nie chodzi wcale.

KSIĘŻNICZKA

Więcej nie wiem nic prócz plotek.

REGIMENTARZ

2105
Mów je.

KSIĘŻNICZKA

Czy ja kołowrotek?

REGIMENTARZ

Waćpanna mi za zuchwale
Odpowiadasz. Tutaj chodzi
O cześć młodziutkiej dziewczyny,
2110
O cześć szlacheckiej rodziny,
O mój dom, któremu szkodzi
Ten rapt[325], trafiwszy się u mnie.

KSIĘŻNICZKA

A waćpan mię też za dumnie
Pytasz się.

REGIMENTARZ

2115
Rzecz tego warta.

KSIĘŻNICZKA

z gniewem
Dziewczyna twoja rozdarta
Przez lwa… Miej to, czegoś pytał…
Odchodzi.

REGIMENTARZ

Gdyby to prawda!

SAWA

na stronie.
Zazgrzytał.

REGIMENTARZ

2120
Ha! Gdyby to prawda była,
Że mój Lew… To być nie może!
Wchodzi CHŁOP ukraiński.

CHŁOP

Panycz mię z listem przysyła.

REGIMENTARZ

Czy zdrów…? Nim ten list otworzę.
Pytam czy zdrów? Słyszysz, chłopie?

CHŁOP

2125
Tak, panie.

REGIMENTARZ

Co znaczy: tak, panie?
Oczy w tobie groźne topię;
Odpowiadaj na pytanie.

CHŁOP

Panicz ranny.

REGIMENTARZ

2130
A gdzie leży?

CHŁOP

W mohiłach.

REGIMENTARZ

Czy ty pijany?

CHŁOP

Panicz żywcem pogrzebany.
Do Regimentarza, który rękę podnosi do bicia.
2135
Tak; niechaj mię pan uderzy…
Cóż ja winien…? Chłopstwo męczy panicza.

REGIMENTARZ

Tego chłopa weźcie z mego oblicza,
Bo mię jego twarz czarna przestrasza…
Hura, pany! do pałasza!
2140
W mojem[326] dziecku ratować skrę duszy.

SAWA

Tego trzeba, aż szlachcic się ruszy
I zupełnie pałasza dobędzie.
Wychodzi.

PAFNUCY

sam
PrzeczucieAch! Ukrainy nie będzie!
Bo ją ludzie ci na mieczach rozniosą.
2145
Ach! róż polnych z jasną rosą
Zabraknie, bo je ludzie ci kochankom rozdadzą.
Ach! dumy w grobach ucichną!
Bo się pieśni do polskich już rycerzy uśmiechną.
Ach! koniec Ukrainie!
2150
Bo się sztandar szlachecki na kurhanach rozwinie.
Odchodzi.

ZMIANA I

Przy chałupie popa. Noc oświecona pożarem. Wchodzi SEMENKO z CHŁOPAMI.

SEMENKO

Hej, świat smutku trumnica!
Pod czerwonym pożarem,
Serca nasze pod strachem,
Duchy nasze pod czarem.
2155
Gonta[327] się nam pokazał
Przy pożarnej pochodni;
Zabełkotał językiem
Taj, wprost piszow do Kodni.
Trzeba, pany sotniki,
2160
Jeszcze siekier spróbować,
Jeszcze raz przeciw czarom
I krwią się rozczarować[328].
Jutro ja, gospodarze,
Przypnę czapline pióro,
2165
A popi błahocześni
Niech wystąpią z proskurą[329],
Niech nakarmią jak na śmierć
Krwią Chrysta umęczoną.
Taj, znów łysną[330] siekiery
2170
Na pożarach czerwono…
I budem[331] ludźmi — Ojce…

CHŁOP

A szczo bude[332] z tą szlachtą?

SEMENKO

Na te pany[333]; dworów blisko
2175
Takie czarne cmentarzysko,
Kędy żywe trupy stoją
Dzidami wsparte pod boki.
Niechaj się zaniespokoją[334]
I otworzą trakt szeroki,
2180
Stumilowy trakt czerwony;
Gdzie jak spotkasz gród kamienny,
To uderzy w głośne dzwony
I rozpuści włos płomienny
I żydowskim płaczem wrzaśnie;
2185
A jak chluśniem krwią, to zgaśnie
I przycichnie by mogiła.
Strach, panowie gospodarze,
Strach to cała nasza siła.
Szczob[335] my mieli czortów twarze,
2190
A z płomieni złotych kryła[336],
Hej…! A głos z szatańskich krzyków,
Rękawice jak z krwawników,
Piersi czarne i czuhunne[337],
Myśli gromkie i piorunne;
2195
Tak świat nasz…! Idte sotniki[338]!
Zabawcie'ś… jaką igraszką,
Bo ja dziś żonaty z Laszką,
Chciałby tę noc jak słowiki
Przepędzić na miłosnych gruchawkach…
2200
Czekać mnie, dolawszy dzbanka.
Chłopi odchodzą. — Semenko stuka do chaty… i wchodzą na scenę dwie POPADIANKI[339] w zielonych sukniach, w złotych kokosznikach[340].

SEMENKO

Hej, siostry! A cóż ta szlachcianka?

POPADIANKA

Ani usiądzie na ławkach,
Ani chce pogadać z nami.

Miłość, SzaleństwoSEMENKO

Jakże ona rubinami
2205
Mogłaby wam co polecić?
Ustom takim tylko świecić
I palić się, i wyjadać
Serce z piersi, oczy z powiek;
Lecz nie jęczeć ani gadać,
2210
Bo jękną — to skona człowiek!
Bo poproszą — w ogień skoczy!
Może was o co jej oczy
Prosiły?

POPADIANKA

Na nic nie patrzy.

SEMENKO

2215
Jakżeby te oczy — ognie
Patrzały, duszy nie zjadłszy?
Człowiek się, bywało, wzmognie
Na moc, na jedno spojrzenie…
Taj te oczy, jak kamienie
2220
Szmaragdowe, gdy w nich błyśnie!
Ona z wami tak umyślnie
W słowach i spojrzeniach skąpa;
Po spojrzeniach waszych stąpa,
A po słowach waszych lata;
2225
Aż ta sczarowana chata
Mej rusałce, mej dziewczynie,
W pałac srebrny się przekinie[341],
W zamek z pawich piór i złota…
Czy się ona nie kłopota[342]
2230
O co, siostry?

POPADIANKA

Ciągle wzdycha.

SEMENKO

Ach! To uschnie od wzdychania,
Jak od wonności usycha
Kwiat, aż zbędzie malowania[343]
2235
I pomięte liście zrzuci…
To wzdychaniem się wynuci
Z całej pieśni, z serca głębi
I serduszko swe zaziębi,
I wyszepce słodkie słowa.
2240
Dajcież mi ją, bo gotowa,
Trwogą zaniespokojona,
Westchnąć z serca tak, że skona.
Popadianki wyprowadzają SALOMEĘ z chaty.

SALOMEA

Ach! jak straszno! Czy gdzie gore?
Czy to ty, panie Semenko?
2245
Ach! Smutekbez męża mi nieskore
Płyną i smętne godziny…
Często posunięty ręką
Zegareczek u dziewczyny
Ukraca długą tęsknotę…
2250
Ale choć ja słońce złote
Posuwałam serca biciem,
Choć księżyc wszedł nad futory,
Psy się odezwały wyciem,
Choć mruczą gdzieś senne znachory[344],
2255
Nie słyszę mojego pana.
Ach! jaka ja jestem biedna!
W chacie chłopskiej sama jedna!
Wraz po ślubie zapomniana
I opuszczona po ślubie…
2260
Ja tak tajemnic nie lubię…
Zawsze z ludźmi żyłam szczerze…!
Powiedz, kiedyż mię zabierze
Mój mąż od tych popadianek?

SEMENKO

Nie wiem, panno.

SALOMEA

2265
To ty może
Której z tych dziewcząt kochanek?

SEMENKO

Brat.

SALOMEA

Ach! to ja się założę,
Że ci one nie do duszy.

SEMENKO

2270
Hej! a to czemu, panienko?

SALOMEA

Bo każda z nich tak się puszy,
Humor mają kwaśny, dumny.
Gdyby mnie dotknęły ręką,
Myślałabym, że już leżę
2275
Na marach[345]… Ja tobie szczerze
Mówię, gdzie pop, tam i trumna.
Ale nie myśl, że ja dumna,
Lub z prostoty waszej szydzę,
Albo się chłopami brzydzę.
2280
Ja, bywało, pieśni wasze
I wieczornic słucham lubo[346];
Bywało, świecę zagaszę,
Wyjdę nocą na poddasze
I tam, jak za serca zgubą
2285
Tęsknię, słysząc na torbanie
Śpiew i tańców tupotanie;
To mi i zapachy leśne
I te głosy lecą dźwięczne;
Od smętności aż miesięczne,
2290
Z wesołości — aż bolesne;
A od krzyków, niby wściekłe,
A od ech, długie, rozwlekłe,
A czasem czyste jak ślozy[347],
Jak szkło, na serce się leją.
2295
To czasem się mgły odwieją
I odwiną srebrne brzozy,
I pokażą mi z kolorów
Wstążek girlandę upiorów
Lecącą… ObrzędyCzasem z kurhanu,
2300
Kiedy się futrem otulę,
Patrzę, jak wy na Trzy Króle[348]
Święcicie wodę Jordanu[349].
Gdzieś, na srebrnym, rzecznym lodzie,
Co błyszczy, by[350] złota blacha,
2305
Pop wasz trojgiem świateł macha,
Ogniem rzuca po narodzie;
Z trzema płomieniami w dłoni
To wstanie, to się pokłoni,
To się pokłoni, to wstanie,
2310
Aż z wody ognia dostanie
Zagaszoną wprzódy świécą;
I ten ogień mu rozchwycą,
Rozniosą wnet na różany
Lód, pomiędzy tulipany
2315
Z chorągwi, gdzie mi w pamięci
Jeszcze dzisiaj widni Święci,
Na dnach złotych malowani,
I te popy…

SEMENKO

Jak szatani.

SALOMEA

2320
Nie, Semenko, Pobożnośćkażda wiara
Prowadzi ludzi do Boga.
Tatko mówi: świat to mara!
A dobrodziej: śmierci trwoga.
Taj my, bywało, we dworze,
2325
Kiedy okna śnieg zawali,
Przy tatku kolędowali
W srebrne Narodzenie Boże.
Jak pośród małej stajenki
Pastuszkom strzygącym runo[351]
2330
Zjawiło się pańskie łuno[352],
Płomień przezroczysty, cienki,
Od złota rubinów żywszy;
I pastuszki oświeciwszy,
Takiem[353] je natchnął weselem,
2335
Że wybiegli, o dzieciątku,
Co miało być Zbawicielem,
Rozpytując się[354] po drodze.
A potem, w jakimże kątku,
Na jakiej oni podłodze,
2340
Na jakich prześcieradełkach,
Różach, rubinach, perełkach,
Narcyzeczkach i bławatkach,
Przy jakichże biednych świadkach,
W żłobeczku małym przed matką
2345
Znaleźli Pańską Dziecinę!
Ach! gdy nam zaśpiewał tatko,
Że znaleźli, to mnie, małą dziewczynę,
Łzy zalały, dreszcz radosny przechodził,
I krzyczałam: «Chrystus Pan się narodził!»
2350
I krzyczałam, i klaskałam tak w ręce:
«Chrystus Pan się narodził w stajence!».
A dziś, Boże! cóż ze mną się dzieje?

SEMENKO

Co mi ten kur ranny pieje?
Ot, nie mogę od łez… Słuchaj panna…

SALOMEA

2355
Ach! ja, by[355] świeża dziewanna,
Obrastałam w kwiatki złote,
A dziś porzuciłam cnotę.
Bóg wie, co to jeszcze będzie!
Co się ze mną jeszcze stanie…!
2360
Te wspomnienia, śpiewające łabędzie…
Wchodzi LEON z kością trupią w ręku, ścigany przez kilku chłopów.
Co to jest? W brudnym żupanie
Mój mąż… w błocie cały, bez szabli?

SEMENKO

Czy go wypuścili diabli?

LEON

2365
Okrucieństwo, ZemstaTy podły zbójco! gałganie!
Chłopie! napadłeś mię w lesie,
Wyrąbałeś mi szwadrony,
Wiozłeś rannego w kolesie[356],
Gdzie jęczał szlachcic czerwony,
2370
Gorącą mię krwią oblewał
I pode mną jak trup ziewał.
Jeńcem jestem, więc nie będę się targał,
Lecz ci powiem wprost w oczy, żeś szelma!
Żeś liberię[357] moją krwią zaszargał!
2375
Że ten szlachcic, co w oczach ma bielma,
To twój… Krwią cię on swoją zaleje,
Kiedy staniesz przed Boga jasnością.
Ot, wy katy! rzezunie! złodzieje!
Ot ja wolny… I trupią wam kością
2380
Dam ostatnią i krwawą naukę…
Łby wam podłe na miazgę potłukę!
Tę kość w moim ręku Bóg zapali
Jako piorun i będę was gromił,
Aż się cmentarz pode mną zawali…

SEMENKO

2385
Ot się Laszok[358] na krew połakomił.
Hej… pokornie ja proszę waszmości.
Daj mi z żonką noc przepędzić[359] miodową.

LEON

Ot ja przy tej trupiej kości,
Ty przy szabli — a tam purpurową
2390
Błyskawicą pożary nam świecą;
Tu się tłuczmy, aż łby nasze polecą
W drobne drzazgi do błyskawic — i znikną.

SEMENKO

do chłopów.
Hej! parobki…
Chłopi chwytają Leona za ręce.

LEON

mocując się z chłopstwem
Zemsta, Okrucieństwo, Krew, NienawiśćWłosy wszystkie mi wstaną,
2395
Wszystkie jak gadziny sykną,
Wszystkie jako węże świsną,
Wszystkie jak pioruny błysną.
A choć członki skrępowane
W rękach u czarnych rzezuni.
2400
To cię włosami dostanę,
Bo się mój włos rozpioruni,
Powietrzem ciebie doleci
I na węgiel czarny spali,
A paląc, twarz ci oświeci,
2405
Abyśmy się raz spotkali,
Nim się napotkamy w niebie,
Raz jak trupy spojrzeli na siebie.
Bóg to widzi, że nie chcę żywota,
Ale śmiercią chcę twej śmierci, gałganie!
2410
Chcę do mogilnego błota
W robaków i krwi bluzganie
Zaciągnąć ciebie za włosy,
Zęby tobie wszczepić w gardło,
Gryźć się z tobą jak połosy,
2415
Aby się na nas podarło
Ubranie nasze cielesne,
A członki same bolesne
Po stepie skakały jak żmije.
Ja cię prosto nie zabiję,
2420
Za króla złoto i srebro;
Ale cię kiedyś za żebro
Odwinięte, kościo-pióre,
Siekierą tak odwalone,
Że ma zawiasami skórę,
2425
Powieszę jak żywą wronę!
Jak ty, krwawy pastwicielu!
Na jednym obywatelu
Stawszy się piersi felczerem,
Usta mu zrobiłeś zerem
2430
I straszną krwawą pustoszą,
A ze skór odartych skrzydła,
Które go w niebo unoszą
I pół ludzkiego straszydła
Panu Bogu teraz jawią
2435
I pośród aniołów stawią,
Strasznym go czyniąc aniołem;
Otóż ja pod twojem czołem,
Jeśli się żywi spotkamy,
Wygryzę takie dwie jamy,
2440
Aby w nie mózg wolno ściekał,
Jak ty woskiem powypiekał
U tych dwóch, co na wznak leżą
Kłębiąc się w krwi jak delfiny,
I bluzg roztopionej cyny
2445
Na piersiach mają odzieżą,
Krzyżem i srebrną kałużą,
Pod którą ciało się dymi.
Więc ja cię, gadzie olbrzymi!
Nim cię duchy przenaturzą
2450
W psa i obłok z krwawej pary
W żebrach ci porobię szpary
I te znituję[360] ołowiem;
A jeśli kiedy odpowiem
Przed Bogiem, to wiem, że nie za to.

SEMENKO

2455
Sługa, Wróg, Ślub, Wesele, PanTy mój dobrodziej…! Ty chatą
Obdarzył mnie i połonką[361]
I znitował mnie z tą żonką,
Która mi tu pachnie rajem.
Taj przyszedł… co? z korowajem[362]
2460
Na wesele twego sługi?
Gdzie krew, to jak wina strugi,
Gdzie mogiły jak wyprawa,
Księstwo całe, ziemia krwawa;
A pieśń na te zaślubiny
2465
To wasze straszne łaciny,
To wasz smętny pacierz laszy[363],
Co mi głupie chłopstwo straszy,
Wyjąc w nocy po mogiłach.
Szczob ty był lwem? przy lwich siłach,
2470
To by wczora z twymi pany
Bił się niepardonowany[364]
I krwią las ojcowski zrosił,
A u siekier się nie prosił,
Tego był, co dziś, humoru.
2475
Gdyby ty był człek honoru,
To by swą kochankę cenił
I sługi z nią nie ożenił,
Wypaliwszy wstydu znamię.

SALOMEA

Leonie, mów mu, że kłamie.

SEMENKO

2480
Ja twój mąż…

SALOMEA

Leonie drogi,
Czemu ty patrzysz pod nogi?
Podnieś oczy, w oczach siła.

LEON

Potwór, ZłoTrzeba, abyś uwierzyła
2485
W smoki, że na złocie siedzą
A pisklęta własne jedzą;
W gadziny słońcem rozgrzane,
Ciałami własnych rodziców
Na stepach powypasane;
2490
W upiory, co od księżyców
Wziąwszy gust do krwi czerwonej,
Częściej spowinowaconej[365]
Pragną, niż obcą się mażą.
Gdy cię te wszystkie przerażą
2495
Monstra, chodzące w purpurze,
Czyniące przeciw naturze,
By własnej dogodzić strawie,
Wierz we mnie… i bądź w obawie,
Czy ja nie gorszy niż one…

SALOMEA

2500
Zdrapał rany… ach! utonę
W tej krwi…

SEMENKO

Weźmijcie[366] ją, siostry.
A ciebie, paniczu, ostry
Topór albo kosa skosi,
2505
Albo miłość jej od śmierci wyprosi.
Popadianki wnoszą do chaty Salomeę. Semenko za Leonem, prowadzonym na cmentarz przez chłopy[367], wychodzi.

AKT IV

Obóz polski… z dala widać okop czworogranny[368], oświecony wewnątrz przez chłopskie ogniska… z bukietem lip i cerkwią. — Wchodzi REGIMENTARZ z garstką SZLACHTY zbrojnej.

REGIMENTARZ

Chłop, Bunt, SzlachcicPrzed nami, mości panowie,
Serce buntu, gniazdo chłopie.
Oto w piaskowym okopie
Siedzą dymami nakryci.
2510
I gdyby o jeńców zdrowie
Nie dbać, że będą zabici,
Nim się wedrzemy na wały,
Dawno bym polnymi działy[369]
Zagrał śmiertelnego marsza.
2515
Ale już drużyna starsza
Zaczyna z nami układy,
Włóczą się niby upiory,
Tych kruków negocjatory[370],
2520
Kawałki ludu chodzące.
Dawniej to, bywało, dziady
Szlachectwu dobrze życzące
Nieraz brano do porady
I przychodzili zgarbieni,
2525
Zasiadali rzędem w sieni,
Lub na dziedzińcu pod drzewem;
I tam sobie lirnym śpiewem
Jak kawki, bywało, gwarzą.
Aż pan dziecko wyśle z groszem,
2530
Z pełnym obwarzanków koszem;
To dziecinie błogosławią,
Obrazkiem nieraz obdarzą,
Albo coś o przodkach prawią
Dziwne i ciemne powieści,
2535
Co się potem śnią w nocy dziecięciu.
To, bywało, ze czterdzieści
Dziadów, o wiosny poczęciu,
Schodziło się nam do domu.
Mój ojciec, niech mu Bóg świeci!
2540
Polecał nie lada komu
Karmić te dawnych stuleci
Chodzące żywe kroniki,
Ale zawsze nas chłopczyki
Posyłał. Nie wiem dlaczego,
2545
Dziś ten afekt ojca mego
Dla dziadów w myślach mi stoi?
Czy to, że dusza się boi
O syna i przeczuć słucha,
I ojca też jako ducha
2550
O świętą pomoc uprasza;
Czy też, że dziwnie myśl nasza
Z wiatrem bożym się odmienia,
Raz pełna w sobie płomienia,
Pewna szczęśliwego skutku…
2555
To znowu, trumnica smutku,
Dusza… niespokojna, trwożna,
Jako ślimak w skorupie ostrożna.
Wchodzi SAWA w sukmanie diaczka[371] ruskiego z wertepem[372] pełnym jasełek[373] na plecach.
Cóż tam, Sawo? czy dobrze wertepem
2560
Oszukałeś to chłopstwo pijane?
Czy im ciągnie jaka pomoc stepem?
Czy widziałeś cmentarze rumiane
Jeńców krwią? Czy mój Lew jeszcze dycha?

SAWA

zrzucając sukmanę.
Dajcie mi pierwej z kielicha
2565
Pociągnąć nieco węgrzyna[374].

REGIMENTARZ

Widziałżeś mojego syna?

SAWA

Zdrów.

REGIMENTARZ

Czy dociągnie do nocy?

SAWA

Dęby przetrwa… On pełen jest mocy!
2570
Cóż za myśli twe, Regimentarzu?

REGIMENTARZ

Więc byłeś na tym cmentarzu?
Ach, opowiedz, na coś patrzał oczyma.

SAWA

Dawno już, mości panowie,
Od Drewiczam się nauczył
2575
Podstępów, różnych maskarad.
Więc i teraz z tym wertepem
Na plecach, udając diaczka,
Takem dobrze odgrał rolę,
Że jedne tylko sokole
2580
Oczy na mnie się poznały.
Skoro tylko pociemniały
Czarne lipy nad cerkiewką,
Wszedłem na wał raźnie, krewko,
Na wał, gdzie przy kołowrocie
2585
Dawniej żebrak lub Cyganka
Siedzieli… A dziś w ciemnocie
Straszna krwi hospodarzanka[375],
Rzeź czerwona, stoi w dymie
Pędzonym od Zaporożów[376].
2590
Bo te zbrodnie tak olbrzymie,
Ta góra węży i nożów[377],
Nożów, które w Boga imię
Poświęcone śród rozruchów,
Mają zaciętą naturę,
2595
I okropną świętość duchów;
Księżyc, Smutek, Cmentarz, StrachBo ten, który mogił górę
Olśnia[378], lecz nie wypogodzi
Księżyc… i sam przestrach czuje,
Bo z jednego trupa schodzi
2600
I na drugiego wstępuje.
Bo jedną porzuci głowę
I zdejmie z niej białe skrzydło,
I znów drugie koralowe
Odkrywa we krwi straszydło,
2605
Gdzie w ranach jak ślepy brodzi.
Wszystko to na myśl nawodzi
Tę marę wpół obłąkaną,
Niegdyś przed rzezią widzianą,
Na cmentarzach i kurhanach,
2610
W ludzkich ślinach i psich pianach
I zgniliznach i w zamachu
I w zgrzytaniach, i w tęsknotach.
Bo przy ukraińskim strachu
Zawsze w miesięcznych pozłotach
2615
Stoi smutek… W sercu boli
I myśl puszcza w lot sokoli.
Z takim to smutkiem a zręczne
Oczy posławszy za szpiegi
Na ciemne wzgórze miesięczne
2620
I krwią zroszone mogiły,
Aby mi tam wypatrzyły
Na razie ratunku brzegi,
Wszedłem, strachu będąc blisko,
Na to ciemne uroczysko
2625
Z krzyżami… I tam ujrzałem,
Że pomiędzy żywem[379] ciałem
Niektóre resztki z krwawników,
Ciała smętne nieboszczyków
Leżały, a w oczach próżnych
2630
Nie tylko że blakło życie,
Lecz na miesiąca odbicie
Nie było szkieł; więc się blaski
Po krwawnikach gdzieś kałużnych
Błąkały i szły w roztrzaski,
2635
W garście złota, w kwiaty cudu,
Które pewnie wzroki ludu,
Co na krwi kałużach wiszą
Obłąkane strachu snami,
Nazwą krwi tulipanami
2640
I Rusałkom je przypiszą,
Widząc kwitnące śród cieni…
Wszedłszy tam, gdzie mgła jesieni
Mży, a liść lipowy cięży
I na miesiącowych strunach
2645
Kładzie swoje czarne plamy;
Gdzie gałęzie, jak kłąb węży
Lecących z piekielnej bramy,
Matki, przy synach ksykunach
Zatrzymały się i leżą
2650
Na ogniach, jak na piorunach,
Panując nad horodyszczą[380],
A patrzą, gdzie żądłem uderzą
I na serce trupów świszczą;
Spostrzegłem drugi Niewolaponury
2655
Tłum, co śmierci się spodziewa,
A czasami jeniec który
Odetchnie śmierci ciężarem,
A czasem który zaśpiewa,
A czasem jęknie nad żarem;
2660
Albo ci nagle spod nogi
Zawoła kamień czerwony:
«Ratuj, Panie Jezu drogi!»
A drugi: «Bądź pochwalony!»
I tak to robactwo w próchnie
2665
Szepce; aż z krwawych rozcieków
Straszniejsza głowa wybuchnie
I krzyknie: «Na wieki wieków!»
I wszystko na chwilę uciszy.
Tam śród pjanych towarzyszy
2670
(Miałem go prawie pod ręką)
Twój sługa siedział Tymenko,
Skarżąc się chrapliwie z gardła,
Jak człowiek, co ma suchoty,
Że małżonka mu umarła,
2675
Że go z tą czernią kłopoty
Już do syta udręczyły,
Że, ot — wyjdzie na mogiły,
Każe rżnąć obywateli,
Krwawym się przypatrzy pluchom;
2680
A potem na wiwat duchom
I diabłom w łeb sobie strzeli
I kopnąwszy o płomienie,
Jak szatan światem pomiota.
Spojrzałem: a odurzenie
2685
I niepamięć, i zgryzota,
Żył posiniałych napięcie,
Owo straszne przedsięwzięcie
Pisały na jego twarzy…
Wtenczas ja, mając na straży
2690
I pieczy jeńców żywoty,
Teatr mój łojówką złoty
Na srebrnej kurhanów darni
Odkryłem, mości panowie.
I na ciemnych mogił głowie
2695
Zjawiłem w mojej latarni
To, o czem, jak wiecie sami,
Śni się nam pod mogiłami.
I tak to Betlejem złote,
Oświecone… gwiazdą było
2700
Rozlewającą tęsknotę,
Słońcem myśli zakrwawionych;
Bo niektórym o domach mówiło,
O dzieciąteczkach straconych,
O śpiewanych gdzieś kolędach
2705
I o tych żywota biedach,
Co dopiero przed śmiercią są widne.
Wtem, o panie, na ohydne
Cmentarze i uroczyska,
Pod ciemne lip wężowiska,
2710
Od kurhanów na kurhany…
Wiodąc świateł złotych roje,
Przez miesiąca ołowiany
Blask… sunąc chorągwi tęcze
Na wieczności gdzieś pokoje
2715
Snujący złote obręcze
Wąż… pogrzeb wiosczany, lichy,
Pachnący czarnym jałowcem
Wszedł i rzucił nad grobowcem
Trumienkę bez żadnej pychy,
2720
Ale ubraną w kielichy
Narcysowe i w konwalie;
Jasną… bo w niej anielica
Ubrana jak na batalie
Z piekłem, w słonecznoście lica
2725
I w niewinności ubiory,
I w te ostatnie kolory
Śmiertelnej podobne zorzy,
W ostatni rumieniec przedboży,
Leżała.
2730
Wstąpiły na cmentarzysko,
Ruszył się Gruszczyński stary,
Prawdziwe dla mnie zjawisko
Krwawego spod grobu trupa,
2735
Za którym czarna wron kupa
Upędza się, goni i wrzeszczy.
Przybiegł, obaczył te mary
I… jak dąb, co w sobie zatrzeszczy,
Powieje liścia sztandary,
2740
Pokłoni się światu — i runie,
Tak on na tej białej trunie[381],
Gniotąc narcysowe pączki,
Leżał, głową powalony
Na obrazek umarłej i rączki.
2745
Z drugiej strony zaś Szaleniec, Wina, Zbrodnia, Karasyn twój szalony,
Z równą, zdaje się, żałością
Przybliżał się z trupią kością,
Białą, w ręku podniesioną,
I z taką twarzą szaloną,
2750
Że strach nam serca zamroził;
Bo zdało się, że obłokom,
Gwiazdom, latającym smokom,
Chimerom, aniołom groził;
Że oczyma niebo ranił
2755
I tą kością szatanom hetmanił.
Nie wiedziałem, co wszystko to znaczy,
Aż twój syn padł na kolana
I w piekielnika rozpaczy
Zaczął siebie sam przeklinać.
2760
«Dajcie» — krzyknął — «nóż starcowi!
Jeśli kto tu ma zarzynać?
Jeśli wy zarżnąć gotowi
I oblać się juchą[382] krwawą?
To on większe ma tu prawo
2765
Mścić się… bom uwiódł mu dziecko
I to dzieciąteczko cudze
Darowałem memu słudze,
Zrobiłem córką zbójecką;
Tak że ją rozpacz rozdarła
2770
I oto leży umarła,
Jasna jak zwiędłe lilije,
Ludowi temu w podziwie.
Niechaj starzec mnie zabije
A uczyni sprawiedliwie.
2775
Puśćcie! Proszę was z litości,
Jeśli nie chcecie dać noża,
Ja mu pożyczę tej kości;
I będzie jak ręka boża,
Którą ja zgonem uświęcę,
2780
Jak dłoń boża, w ojca ręce
Jak grom… »Tu przerwał Gruszczyński,
Równie zdając się szalony:
«Co to za szatan czerwony» —
Krzyknął — «ów człowiek przede mną?
2785
Czy jaki duch ukraiński
Z szatą gwiaździstą i ciemną,
Który mi tu płakać broni?
I stoi z piorunem w dłoni?
Z włosów swych uczynił gady,
2790
Grożąc mojej córce bladéj[383],
Która jest aniołów panią;
I nie daje mi iść za nią,
Sił ostatecznych pozbawia
I krzyżem drogę zastawia;
2795
WizjaO! bo tam krzyż z wielką gwiazdą» —
— Krzyknął, biorąc nas za świadki —
«Na nim pelikana gniazdo
Karmiącego krwią swe dziatki;
A z Chrystusa krew wytryska
2800
Coraz jaśniejsza i bledsza.
Aniołkowi śród powietrza
Lejąca się w puchar złoty.
O! Chrystus i różne zjawiska
Jawią mi się śród ciemnoty
2805
I przejęty jestem trwogą;
Ja nie mogę zabijać nikogo…»
Tu mu głos twojego syna
Przerwał: «Jeśli widzisz Pana,
To Pan mię pewno przeklina;
2810
Bo dusza zaturbowana
W oczach moich teraz stoi
I nie widzi, i Boga się boi».
Śmierć, Smutek, DuszaTak ci gadali do siebie
Przez trumienkę otworzoną
2815
Gdzie z narcysową koroną
Będąca na swym pogrzebie
Srebrna dusza pewnie onych
Mów się przelękła szalonych.
I od takiej świata lutni,
2820
I od takich męki krzyży
Uciekała coraz smutniéj[384],
Uciekała coraz wyżéj[385]
I nie mogłem się obronić,
Aby nad nią łez nie ronić.
2825
Nie zatrzymać w myśli rysów,
Nie żałować tych narcysów…
Co się z tymi ludźmi stało
Dalej? Panie, nie wiem wcale.
Bo mię jeden z brodą białą
2830
Dziad w wielkim duchu i szale
Uderzył tam po ramieniu
I nazwawszy po imieniu,
Odwiódł od umarłej dziewki
I od obłąkanych ludzi
2835
Do jednej pustej cerkiewki,
Gdzie… co mówił… to wam uszy utrudzi,
Bo wy gadek nie znacie stepowych.

REGIMENTARZ

Ach, rzeczy piekielnie nowych
Powieść twoja pełna, Sawo…
2840
Mój syn z tą kością plugawą?
Mój syn mówisz, wariatem?
A starzec nie chciał być katem,
Pomnący na pokrewieństwo
Przyjaźni, co nas łączyła;
2845
A może też przez szaleństwo,
A może wzgarda to była
W szatę szaleństwa ubrana,
Ach! i tak zamaskowana
Zdała się tobie wariacją?
2850
KrewAch! przed tym okopem klęczę
klęka
Jak przed kalwaryjską stacją
I do Pana mego jęczę
W ufności i w krwawym żalu.
2855
Mogiło! krwawy koralu!
Krwią mego dziecka oblana!
Patronuj za mną do Pana!
Przemów krwi modlitwą ciemną!
Niech się zlituje nade mną!
2860
Cóż to jest…? Ktoś na okopach?
Pokazuje się na okopie w powietrzu mglistem[386] GRUSZCZYŃSKIEGO DUCH.

DUCH

KrewGońcie! bo na czarnych chłopach
Krew nasza…! Powietrze rwiemy!
Gońcie! bo poszalejemy!
Bo nam na błękitach krwawo!

REGIMENTARZ

2865
Czy widzisz go?

DUCH

Sawo! Sawo!
Znika.

REGIMENTARZ

Czy go słyszysz?

SAWA

Wernyhora
Prawdę zapowiedział wczora;
2870
Ten krzyk, to jest nasze hasło…

REGIMENTARZ

Powietrze czerwone zgasło
I zniknął ten człowiek stary,
Skrwawiony.

SAWA

Czekano tej mary
2875
Na Ukrainie u ludu…

REGIMENTARZ

Nie ma w tem żadnego cudu.
Gruszczyński o pośpiech woła…
Każ uderzyć do kościoła
Z hakownic[387]… Aż srebrne gonty[388]
2880
Polecą na dachu zrębie
I pierzchną niby gołębie
Chmurą białą… niby świstki,
Na których nasze afronty[389]
Spisane…

SAWA

2885
Lub jako listki
Ruszone z białych narcysów…

REGIMENTARZ

Hej, Oreł… Burkę z tygrysów…
I szablę… Do szturmu, panowie!
Kto żyć będzie, ten jutro rozpowie
2890
O dzisiejszej godzinie kobiétom[390]
Reszta szablom i końskim kopytom.
Wychodzi za nim Sawa i cała szlachta.

ZMIANA I

We dworze Regimentarza. Wchodzi KSIĘŻNICZKA i za nią ANUSIA.

KSIĘŻNICZKA

Ach, Anusiu! Anusiu!

ANUSIA

Co, panno?

KSIĘŻNICZKA

Gruszczyńskiego duch mi się pokazał.

ANUSIA

2895
Być nie może.

KSIĘŻNICZKA

Z piersią krwawą i ranną
Cicho stojąc, na powietrzu namazał
Krzyż czerwony i zniknął.

ANUSIA

Horrory!

KSIĘŻNICZKA

2900
Przepowiednia się, ach! Wernyhory
Sprawdza na mnie…

ANUSIA

Niech się modli panienka.

KSIĘŻNICZKA

Jeszcze krwawa i ognista ręka
Musi oddać mi ślubny pierścionek.
2905
Widziałam już pierwszą marę.

ANUSIA

Zmów panienka[391] choć kilka koronek;
Uczyń z czego serdeczną ofiarę.

KSIĘŻNICZKA

Ach! z rozumu ja i śmiechu
Ofiarę już uczyniłam.
2910
Jak płótno jestem na blechu[392]
Pokrwawione ducha dłonią;
Z oczu się jego napiłam
Świateł, co nad świętych skronią.
Dowiedziałam się z postaci,
2915
Że człowiek nic w grobie nie traci,
Widząc go w złoconym pasie,
Może z ogni robaczliwych.
Każę się pogrześć w atłasie,
W kolorach nielitościwych
2920
MarzenieDla serc, które teraz jęczą:
I po śmierci będę tęczą,
Jeśli mi Pan Bóg pozwoli,
Od topoli do topoli
Na cmentarzu pajęczyną
2925
Z róż, brylantów i motyli…
Przez którą przejdą niemili,
A mili tak się owiną,
Że wiecznie ze mną zostaną…
Ach, Anusiu, jutro rano
2930
Los mój się rozwiązać musi
Tak jak dumka śpiewana na Rusi.
Wychodzi z Anusią.

ZMIANA II

Przy cerkwi pod lipami… LEON z kością w ręku, obłąkany na twarzy… Wbiega SEMENKO.

SEMENKO

Złociste Lachów sztandary
Gnają wiatr… i dym, i krew.
Leci z szablą pan mój stary,
2935
Złoty jak kudłaty lew;
Ołowiany ja mu grad
Ze szturmaka[393] sypnął w brzuch,
Taj nie zadrżał i nie padł
I zdjął mię strach. Szczo ty za duch[394]?

LEON

2940
Przysięgam na blask księżyca,
Żem nie człowiek, ale lwica;
Żem nie człowiek na cmentarzu,
Ale śmierci herb w herbarzu:
Na czerwonem[395] polu stoję
2945
I złotych się gwiazd nie boję,
Nie boję się twojej spisy.

SEMENKO

Ach, daj paść na jej narcysy
I umrzeć.

LEON

PiekłoNikt nie umiera,
2950
Ale piekło się otwiera,
Gdy w bramy stukam tą kością.
Widzisz tam, pod lip ciemnością
Postacie widać piekielne,
O drzewa poopierane.
2955
Powietrze jak ołowiane
A deszczem gonty kościelne
Lecące jak śniegi białe,
Na ogniu i krwi stopniałe,
Węży sinych bielą kuszcze…
2960
Precz do piekła! bo do cerkwi nie puszczę.
Bo Świętytam teraz z wielką ciszą
Dusze umęczonych wiszą
Na krzyżach i Boga chwalą,
A słońca jasne się palą
2965
Koło ich głów jak tarcze złote.

SEMENKO

Miałby ja teraz robotę,
Gdyby z wariatami gadał;
Puskaj[396] w cerkiew.

LEON

Na pierś skoczę
2970
I będę oczy wyjadał.

SEMENKO

Strach ty… lecz ja w tobie umoczę
Moją spisę aż po dłoń…

LEON

Odbija spisę kością… i wlatując na Semenkę, obala go na ziemię i dusi.
W rękach mam twe gardło i skroń,
A co?

SEMENKO

przyduszonym głosem.
2975
Dusysz mene, panyczu[397]!
Wbiega REGIMENTARZ na czele polskich żołnierzy.

REGIMENTARZ

Co za widok? mój synu! mój synu!
Patrzcie! na jego obliczu
Obłąkanie, jedna ręka
Potrząsa palce z rubinu,
2980
A w drugiej kość ludzka się pęka
W drzazgi, a wzniesione brwie[398].
Mój synu! mój drogi! mój Lwie!
Ach, co za okropny los…!

LEON

wstając i przychodząc do zmysłów
Co to jest? Ojcowski głos!

REGIMENTARZ

2985
Poznał mnie… Weźcie go stąd!
Tu jeszcze kule świegocą.
Wyprowadzają Leona.
A jutro rano na sąd
Zemsta, ZbrodniarzDostawić tego zbrodniarza.
2990
Pokazuje na Semenkę.
Żyły mu w gardle charchocą[399],
Oczy wyszły z wirydarza
Czaszki jak dwa blade króle
Pełne przestrachu, w purpurze,
2995
Kiedy Pan ludów na chmurze
Napisze słowo stracenia.
Wziąć go… i w mojej szkatule
Znaleźć co do otrzeźwienia,
A zdrowego mi dostawić;
3000
Bo ja się z nim będę bawić
Jak kot z myszką.
Wchodzi SAWA.
Coż za wieści?

SAWA

Pałasz mój do rękojeści
3005
Czerwony krwią mego ludu.
Podobnie się nam do cudu
Ta krwawa walka powiodła,
Ani jeden z nas nie zginął…

REGIMENTARZ

RadośćTen dzień wiecznie będzie słynął,
3010
Bo mię Pańska nie zawiodła
Łaska, syn mi się odrodził.
Zmartwychwstał na moje słowo.
Co rok to będę obchodził
Jak wielką fetę domową
3015
I aniwersarz[400] rodzinny.

SAWA

Do końca muszę być czynny
I kopnąć się dziś z wieczora,
Bo nam zniknął Wernyhora
Z ciałem umarłej dziewczyny.
3020
A teraz jasno to widzę,
Że on rozhukane gminy
Utrzymywał z sobą w lidze,
Z duchami wiązał w sojusze;
Aż go święte jakieś dusze
3025
Wczoraj tak we śnie zmęczyły,
Że dziad uciekł na mogiły.

REGIMENTARZ

Ruszaj w pogoń, bo te trądy[401]
Trzeba zupełnie wyleczyć;
A choćby ziemię skaleczyć
3030
W leczeniu, wrzód wyrżnąć trzeba.
Jutro rozpoczynam sądy,
Gdzie dom Gruszczyńskiego z nieba
Będzie mi adwokatował…
PogrzebBom go już zastawszy trupem,
3035
W martwe czoło ucałował
I przyrzekłem, że kruków go łupem
Nie zostawię i beze[402] mszy żałobnych,
Ale go do dziatek drobnych
Przybliżę… i niech uśpiony
3040
Położy się obok żony
I u nóg staruszki matki…
A waść jemu przynieś kwiatki,
Ciche kwiatki narcysowe
Pod srebrną staruszka głowę…
3045
To i wszystko w ciemnym grobie
Znajdzie ten człowiek przy sobie…

SAWA

W tem ci najwierniej usłużę,
Kładąc w tok kurenne[403] spisy,
Ale ty mi za narcysy
3050
Będziesz musiał oddać róże.
Do jutra, Regimentarzu!
Odchodzi.

REGIMENTARZ

Pokój duchom na tym smętnym cmentarzu.
Wychodzi z rycerstwem.

AKT V

Sala we dworze regimentarskim, przybrana posępnie jak na sądownictwo, oświecona jarzącem[404] światłem. Wchodzi KSIĘŻNICZKA z orszakiem panien respektowych, bogato ustrojona.

KSIĘŻNICZKA

Jaki jęk na dziedzińcach!
Jak płaczą mołodyce[405]!
3055
Klną stepowe księżyce
I słońce i rwą włosy.
Ile krwi w Ukraińcach,
Tyle teraz tu rosy
Wyleje się na kwiaty,
3060
Astry, gwoździki[406], róże.
Gdym wyszła na podwórze,
Zobaczyłam i katy
Okropne i czerwone,
Nie wiem skąd przywiezione.
3065
Ach! a ze mną co będzie?
Czy jak srebrne łabędzie
Spłynę na krwi czerwieni?
Czyli mi się odmieni
Ten skrwawiony poranek
3070
W wieczór słodkiej tęsknoty,
Cichy, księżycem złoty,
Tak miły dla kochanek!
A dla pijaków panów
Tak wesoły po wojnie!
3075
Świecący tak spokojnie
Dla starych gdzieś kurhanów!
A dla dziś osądzonych,
Mogił świeżo czerwonych
Taki pełny spoczynku!
3080
Włos mam w listkach barwinku
A chociaż z wróżek szydzę,
Taką się dzisiaj widzę,
Jakąm się ach! widziała
W przyszłych myśli szafirze,
3085
Kiedym dziesięć lat miała,
A dumkarz grał mi dumki na lirze.
Wchodzi REGIMENTARZ, LEON, SEKRETARZ sądu i orszak SZLACHTY.

REGIMENTARZ

Czemuś, moja panno, dziś nie w czerni?
Sąd, Szlachcic, ChłopW dzień tak straszny, tu, gdzie kryminały
Będę sądził… Towarzysze pancerni
3090
Zasiadajcie… Żupan wdziałem dziś biały,
Gdy go zrzucę, to będzie czerwony…
Kazać w cerkwi uderzyć we dzwony
I wprowadzić tu herszty[407] rzezunie.
Zasiada na krześle… Polscy wojacy wprowadzają okutego w łańcuchy SEMENKĘ i kilku z naczelników rzezi.

PIERWSZY Z CHŁOPÓW

kłaniając się.
Daruj, pane…! Taj czart niechaj splunie
3095
Czarną krew, co my z panów wylały.
Taj bądź ty nam jak car biały,
Bądź litosny.

REGIMENTARZ

Bóg to widzi! Nie mogę.
Uderzyliście w trąby na trwogę,
3100
Zapaliliście wioski i dwory,
Świat was widział jak krwawe upiory
Tańcujące w pożarach, ohydni!
Niech wam Pan Bóg po śmierci rozwidni
Piorunami i drogę pokaże…
3105
Ja nie mogę… Ja was śmiercią ukarzę,
Jako wężom jad czarny odbiorę
A na waszę[408] udaną pokorę
Nie uważam… Ściąć im łby, i w kawały
Poćwiartować…

CHŁOPY

3110
Taj szczob bisy proklały
Twij dom czarny[409].

REGIMENTARZ

Egzekwować[410] ich zaraz.
Do Semenki.

SEMENKO

3115
Ze mną nie będzie ambaras[411],
Cienką szyję mam…

REGIMENTARZ

Słuchaj, Semenko.
Jak ty jeszcze tu niedawno
Mój chleb jadł…!

SEMENKO

3120
Taj mi niestrawno.

REGIMENTARZ

A dzisiaj pod kata ręką?
Pod ręką sprawiedliwości…?

SEMENKO

Taj proszę ja jegomości
O śmierć, a nie o naukę.

REGIMENTARZ

3125
Znałem cię za śmiałą sztukę[412];
Lecz za takie diable szczenię
Nie mógłbym nigdy osądzić.
Jak ty mógł tak rozporządzić
Buntem? I takie płomienie
3130
Zapalić…?

SEMENKO

Jak…? Sercem, panie…

REGIMENTARZ

Syna ty mego, gałganie,
Jak smok uwiodłeś na zgubę…

SEMENKO

Oj, dzieciątko twoje lube!
3135
Jemuż to i rosa szkodzi…!
Nie czart… no, on czarty wodzi.
Szczob ja jego miał był oczy,
Jego serdeczną przynętę,
Byłby ja wiódł życie święte,
3140
Uciekł z nią do Pawołoczy[413].
Byłby ja gdzieś o hetmanach
Śnił na trawie, na kurhanach,
Choćby przyszło pod Kozyrą
Zostać w Siczy[414] tabuńczykiem[415],
3145
Albo lud obchodzić z lirą;
Byle nie być niewolnikiem,
Nie żyć sercem przez połowę,
A położyć dumną głowę
Na kochanki wierne łono.
3150
Że ja nie z tą się koroną
Co twój syn urodził, panie,
Toż ja za to na majdanie[416]
Stał jak czart w pożarach czarny;
A dziś ty mi, pan bezkarny,
3155
W domu twoim zetniesz głowę.
No, zobaczysz ciało zdrowe,
Żyły, jak krwią jasną trysną;
No, zobaczysz, jak się ścisną
Moje zęby, a nie zgrzytną;
3160
No, zobaczysz twarz błękitną,
A nie strachem śmierci bladą;
No, rozporzesz przed gromadą
I rozedrzesz na dwie szmaty:
Taj poznasz, że ja chłop z chaty,
3165
A nie tchórz na dokumentach.

REGIMENTARZ

Myśl teraz o sakramentach.

SEMENKO

Pan Bóg bez tego oczyści.

REGIMENTARZ

Cherubinowie[417] ogniści
Najczystsze duchy uwodzą;
3170
Lecz kto stoi aż do końca
Pod aniołów takich wodzą,
Ten zaprawdę nie wart słońca.
Kara, Okrucieństwo, OgieńSemenko, ty Boga bliski,
Zamódlże się teraz w duchu…
3175
Zakneblować jemu pyski,
Nogi zostawić w łańcuchu,
Zawiesić mu kir[418] na czoło,
Ręce wznieść, słomą okręcić
I całego oblać smołą;
3180
Potem przez księdza poświęcić
I czarną figurę smolną
Podparłszy, gdy zechce się walić,
Na samym wierzchu — zapalić
I przez wieś prowadzić wolno,
3185
Jako świecznik zapalony:
A ciągle niech biją w dzwony,
Póki zgore żywa świéca[419],
Okropna ludu gromnica
Świecąca buntu trupowi.
Wyprowadzają Semenkę.

KSIĘŻNICZKA

do Regimentarza.
3190
Ach! Strach mię przeleciał mrowi!
Panie!

REGIMENTARZ

Cicho mi bądź, dziewko,
Bo ci żupana podszewką
Krwawą zamaluję usta.

KSIĘŻNICZKA

3195
Ach, blada jestem jak chusta!
Jaka to czarna godzina!

REGIMENTARZ

Sąd się od drugich zaczyna
A zakończy się na sobie…
Wiedzcie zaś, że to, co robię
3200
W imieniu swojem i syna,
Z aniołów idzie nakazu:
Którym nie tylko wyrazu
Wnętrznego trzeba od ludzi,
Lecz i kształtu, co żal budzi,
3205
Skruchą serce zadawalnia[420],
A przed sądem już aniołów uwalnia.
Daje rozkaz, wnoszą ciało Gruszczyńskiego i opierają trupa na krześle, z którego zszedł Regimentarz; ten zaś, wziąwszy syna za rękę, klęka przed umarłym i mówi:
Przyjaźń, Wyrzuty sumieniaSzkolny mój niegdyś kolego,
Przyjacielu dziś nieżywy,
3210
Tyś był zawsze sprawiedliwy,
Sądź mnie i syna mojego.
Zaprawdę! obaśmy winni!
Ja twojej, człowieku, zguby
A on hańby: my istynni[421]
3215
Zabójce[422] twojej rodziny.
Choć w tobie już żadne szruby[423]
Martwej ręki nie poruszą,
Weź ten miecz ognisty duszą,
Jeśli to uczynić zdolna,
3220
I na karki spuść nam z wolna,
I każ odnieść na swój cmentarz.
Boś ty wielki Regimentarz,
Sędzia Pana Boga święty;
A my twoje delinkwenty[424],
3225
Leżym w prochu… Zetnij! zetnij…!
Lecz co mówię? Przebacz, stary.
Ja wiem, żeś ty, pełny wiary,
Od nas czyściej żył, szlachetniéj[425]
Czy ja cię nie znam, człowieku?
3230
Starego druha i kuma[426]?
Czy ja nie wiem, co trup duma?
Trup, jednego ze mną wieku,
Trup, jednego ze mną serca,
Jak ja niegdyś śmiały, butny[427],
3235
Jak ja teraz blady, smutny,
Na tym krześle zamyślony.
Wstaje i mówi do przytomnych.
Panowie! Ja nie morderca…
Oto boleścią szalony
3240
Rzucam się w okropnej męce
Przyjacielowi na ręce…
Czy nie widzicie? Że ściska,
Że ściska mnie, nie odpycha?
Ta twarz jego smętna, cicha,
3245
Patrzcie, niby słońcem błyska.
Wzywam was wszystkich na świadki[428],
Że to jak twarz smętna matki,
Nie twarz, która sądem grozi…

JEDEN ZE SZLACHTY

Ten trup powietrze zamrozi…
3250
Daje znak i wynoszą umarłego.
A ty, nasz Regimentarzu,
Ze smętnych myśli otrzeźwiej
I z żywymi staw się rzeźwiej.

REGIMENTARZ

Wyrzuty sumienia, Cmentarz, ŚmierćCoraz więcej na cmentarzu
3255
Mogił, a śmierć ciągle kosi,
I tam wszystko się przenosi
A tu coraz puściej co dnia;
I dla nowego przychodnia
Coraz obszerniej przy stole…
3260
Sumienie zaś w sercu kole.
I to najgorsza z boleści!
Najstraszniejsza! Jak widzicie,
Gdy człowiek łez w oczach nie zmieści,
Smutku nie dożuje skrycie;
3265
Ale żal otwarcie głosi,
Na zimne kamienie pada
I o przebaczenie prosi;
A śmierć mu nie odpowiada,
Cichą będąc tajemnicą.
3270
Więc tak pogodziwszy siebie
Z tą jasną duchów różycą,
Która pośmiertny na niebie
Kościół osłonecznia nieco,
By się oczy ducha pasły
3275
Blaskiem serc, które tu zgasły,
A w anielskiej róży świecą…
Wiem i to, że mi koniecznie
Z światem się godzić należy
I biec razem, jak czas bieży,
3280
Bo stanąć jest niebezpiecznie…
Jakoż pogrzebowe świeczki
Gęstym zagasiwszy płaczem,
Afektów będę tłumaczem
Mego syna dla księżniczki.

KSIĘŻNICZKA

na stronie.
3285
Otóż znów spod rysiej burki
Szlacheckie pokazał ucho.

REGIMENTARZ

Mogęż cię imieniem córki
Powitać? Mogęż z otuchą
Wnosić, że mi jedynaka
3290
Uszczęśliwisz?

KSIĘŻNICZKA

Ja niezmienna.

REGIMENTARZ

I cóż?

KSIĘŻNICZKA

Ja zawsze jednaka.

REGIMENTARZ

Zgadzasz się?

KSIĘŻNICZKA

3295
Jestem kamienna,
Nieskruszona.

REGIMENTARZ

Pókiż tego?

KSIĘŻNICZKA

Aż pierścienia czerwonego
Dostanę…

REGIMENTARZ

3300
Dalejże synu!
Pierścień z jasnego rubinu
Wypal na bielutkiej dłoni
Pocałunkiem, aż się skłoni
Być twoją…

LEON

3305
Poświęcenie, PokutaMój ojcze drogi,
Pozwól, żeć uścisnę nogi
I powiem także tej pani
Pokornie, żem nie jest dla niéj[429]
Dzisiaj nic więcej prócz brata
3310
I sługi… bo także muszę
Odejść od krwawego świata
I za tamtej pani duszę,
Przysypany od popiołów,
Odpokutować w klasztorze.
3315
Bo moje serce nie może,
Przeklęte raz przez aniołów,
Ofiarować się nikomu.

REGIMENTARZ

Jakiś czar na moim domu…
Lękam się, że runie w gruzy.

KSIĘŻNICZKA

3320
To jest coś na kształt rekuzy[430],
Na kształt grochowego wieńca.

REGIMENTARZ

do syna na boku.
Kobieta, SwatyPatrz na nią, w zorzach rumieńca
Stoi, na pół zagniewana,
Jak księżyc srebrno-różana;
3325
W koronie ze złotych szpilek,
Na których siadają kwiatki
Jak przy motylku motylek,
A spodem buk i bławatki
Ciemności rzucają silne,
3330
Alabastrom lic przychylne,
Szmaragdom oczu zazdrosne,
Rubinom ust nieszkodzące.
Patrz, te piersi, dwa miesiące
W staniku ze złotej lamy.
3335
Dwa słońca, dwa kręgi głośne,
Które, gdy jej ust słuchamy,
One do ust niosą głosy,
Jak harfy sercem dotknięte.
Patrz na jej leciuchne włosy
3340
Spod zieleni… Na te wcięte
A pełne tajemnych zacisz
Gorsy, te łabędzie chody…
Patrz i pomyśl, co ty tracisz?
Na Boga! Gdybym był młody,
3345
Pomyślałbym o tem dwa razy.

KSIĘŻNICZKA

Ach! senne moje obrazy
Biorą kształt.
Wchodzi Wernyhora w płaszczu dziada z lirą.

REGIMENTARZ

Czemu tu gwary
Ucichły jak wroni skir?
3350
Co to za siwy dziad stary?
Wygląda jak dawny król lir.
Parobku, z jakiej ty chaty?

WERNYHORA

Z mohił, panie.

REGIMENTARZ

Bardzo wierzę,
3355
Boś podobny do upiora.

WERNYHORA

Ja stepowy Wernyhora.

REGIMENTARZ

Szukają ciebie rycerze.

WERNYHORA

Rycerze błądzą po drodze,
Ja sam na słowo przychodzę.

REGIMENTARZ

3360
Więc jesteś mi w domu święty.
Siadaj, staruszku, na ławie.

WERNYHORA

Za żadne ja dyjamenty
Z wami długo nie pobawię,
Nie usiądę tu na ławie
3365
Jako człowiek z wami bratni,
Bo ja lirny król ostatni
Pójdę… duchy jak żurawie
Odprowadzać do hetmanów.
Słyszeli wy, jak z kurhanów
3370
Dobył ja stepowej liry?
Jakie płacze, jakie skwiry
Wron i orłów słychać było,
Gdy ta lira, pod mogiłą
Ręką Lacha zakopana,
3375
Odezwała'ś[431] spod kurhana
W blask miesiąca czerwonego:
Jak córka do ojca swego,
Jak zaklęta upiornica,
Jako Lachów niewolnica,
3380
Jak duch srebrny do księżyca.
A gdy ja rozkopał doły
I przytulił ją na ręku,
Słyszał jej duch cały w brzęku
Jak pierś u brzęczącej pszczoły;
3385
A gdy otrząsł z niej popioły
I w klawisz ręką zatętnił,
To się ja sam aż zasmętnił[432],
Usłyszawszy pierwsze granie
I rozpłakał na kurhanie,
3390
Jakby w księżycowym raju.
Wże ja teraz ne zahraju,
Pany[433]…! Idę w sen, na ciszę…!
Oj liro! Twoje klawisze,
Gdzieś ze srebra dawniej lane,
3395
Nogą pieśni wydeptane,
Jakby stare sęki drzewne,
I kamienie przedcerkiewne
I zapadłe w dół mogiły
Świadczą, że pieśni chodziły
3400
Po klawiszach, pieśni chyże[434]!
I siadały na sen w lirze,
W krąg siadały pieśni tłumy;
Posążnice[435] — stare dumy,
Piorunnice — stare krzyki,
3405
Szumki lotu — konie kare,
Szumki płaczu — dum słowiki,
Błyskawice — myśli stare,
Rusałczanki — dzwony szklanne,
Smętne dumy podkurhanne,
3410
Kędyś aż od Zaporoża.
Taj dla wszystkich dom uprzejmy…
Siądą w lirze, jak na sejmy;
A pośrodku duma boża,
Krwią Chrystusa purpurowa,
3415
Siedzi jakby dum królowa
I radzi świat podbić cały…
Darujcie, pany, ja biały
Dziad… ja trochę szalony,
Może co złego powiedział?

REGIMENTARZ

3420
Zagrałeś nam w dziwne tony,
Jakbyś na kurhanie siedział.
Czego chcesz? Tłumacz się jaśniéj[436].

WERNYHORA

Pane, ot po krwawej waśni,
Gdyś ty ludu krwią czerwony,
3425
Przyszedł ja ci w moje dzwony
Zagrać głucho, tuż nad uchem
I pożegnać ciebie duchem
Mego ludu.

REGIMENTARZ

Gdzież idziecie?

WERNYHORA

3430
Ot ja, panie, miał na świecie
Jeden futor gdzieś pod borem:
Dom bez złota, adamaszków,
I trzy brzozy pełne ptaszków,
I trzy źródła pod futorem,
3435
Jak ze srebra tarcze lane,
Jak kąpiele rusałczane.
Taj póki lud był szczęśliwy,
Póki duch żył, ja był żywy;
Teraz, pane, Boh ze mnoju[437]…!

REGIMENTARZ

3440
Czegóż ty chcesz?

WERNYHORA

Ot w pokoju
Rozstać się z wami, panicze.
Jeszcze spojrzeć wam w oblicze,
Aby zapamiętać długo
3445
Duchom, szczo was proklinaje[438]

REGIMENTARZ

Mój staruszku, czas nastaje,
Że nie będąc naszym sługą,
Możesz cicho zostać z nami…

WERNYHORA

Szczo? Ja, bat'ku[439]? Trup z trupami?

REGIMENTARZ

do szlachty.
3450
Dumny szelma!

WERNYHORA

Ja szalony!
Może ja głupstwo powiedział…
Przez dziedziniec wasz czerwony
Jam szedł i drogi nie wiedział,
3455
Choć dwór widział odemknięty;
Aż mi jeden człowiek ścięty
Poswetył[440] łbem aż do sieni.

KSIĘŻNICZKA

zbliżając się.
Ojcze! Ach, my przerażeni
Twymi słowy, wszyscy smutni.
3460
Zagraj nam lepiej na lutni
Jaką piosenkę z księżyca.

WERNYHORA

Szczo heto za Anhełyca[441]?
Ach! Ja do niej, idąc w lesie,
Szedł jak gdyby w interesie.
3465
Panno, nie chodź mi od boku,
Bo mi widy jakieś w oku
Błyszczą, serce drga jak struna.
Ja odzyskał sen widuna,
Patrząc w lice tego dziecka.
3470
Kto ty? Czy ty Wiśniowiecka?
Czy pamiętasz tego dziada,
Co, bywało, tobie gada
Śród pasieki dumy stare?
Co, bywało, ciebie senną
3475
Na łóżeczko, pod kotarę
Nosi i tam, jak kamienną,
Uśpioną dumami kładzie?
Czy pamiętasz, co ja w sadzie
Wróżył tobie na dzień ślubny?
3480
Że to ludu mego zgubny
Będzie dzień… jak pożar krwawy…
A w pożarach żywa świéca[442],
A koło niej lud ciekawy,
A ona aż w twarz księżyca
3485
Tryskającą krwią czerwoną,
Aż na twoje tryśnie łono.

KSIĘŻNICZKA

Ach! pamiętam, i cóż daléj[443]?

WERNYHORA

Taj gromnica[444] gdy się spali
Pod szablicą pana Sawy,
3490
Przyjdzie i franciszkan[445] krwawy,
Pasem się krwi przewiązawszy,
Niosąc pierścień jeszcze krwawszy.

KSIĘŻNICZKA

Ach! pamiętam franciszkana!
Widzę nawet jego rysy.

WERNYHORA

3495
A potem drużka ubrana
W srebrne, podśnieżne narcysy,
Przyjdzie drużka, trupie ciało…

KSIĘŻNICZKA

Ach! pamiętam drużkę białą.

WERNYHORA

A co pierwéj?

KSIĘŻNICZKA

3500
Ach! nie pomnę.

WERNYHORA

Przed mężem, księdzem i druhną?

KSIĘŻNICZKA

Ach! jakieś blaski ogromne,
Dary, świecące jak próchno,
Ślubne moje podarunki!

WERNYHORA

3505
Podobna ty do widunki!
Wszystko sen i prawda szczéra[446]!
Pierwej… moja srebrna lira
Rozbita i odemknięta
Tłucze lirę o podłogę i wyrzucone z niej papiery oddaje Księżniczce.
3510
Wyrzuci te dokumenta,
Które ja krył, póki sądził,
Że Sawa będzie hetmanem.
A teraz ja rozporządził
Wszystkiem[447], nad czem ja był panem:
3515
Lirą, pieśnią, wychowanką
I hetmanem, i hetmanką;
Taj wychodzę z szlachty proga,
Jak wszedł — a nie bez łez, pany,
Bo ja z wami chleb łamany,
3520
Od jednego dany Boga,
Długo jadł — aż zęby stracił.
Bogdaj Pan Bóg wam zapłacił
Za jadło i za gościnę…

REGIMENTARZ

Gdzież idziesz?

WERNYHORA

3525
Na Ukrainę.

KSIĘŻNICZKA

KońCzy to prawda, że po ciebie
Koń jakiś biały przyleci?
Koń, co po mogiłach grzebie,
Okiem rubinowem[448] świeci;
3530
Jakiś dziwny koń piekielny,
Mówią, że koń nieśmiertelny?

WERNYHORA

Ja nie wiem, tak pieśni głoszą.

KSIĘŻNICZKA

Gdzież takie konie unoszą,
Powiedz….? Bo ja będę wiodła
3535
Długo za tobą oczami…
Bo mi w oczy sypnął skrami[449],
Smutkiem napełnił nieznanym
Ten koń z lirą grającą u siodła
I z dumkarzem zapomnianym
3540
Ulatujący na wieczność.
Czy tam jaka półsłoneczność
W tych mgłach? Czy tam ciągle strachy?

Prorok, Poeta, Proroctwo, Chłop, Żebrak, Historia, PolskaWERNYHORA

Każdy kwiat ma swe zapachy,
Każdy duch swój wid pół-jasny,
3545
Każde serce swój strach własny,
Każdy orzeł lot przedlotny;
A ja wiem, że ja samotny,
Jak ty głoskiem to wywiodła,
Przez piekielnego rumaka
3550
Porwan… wściekły… bez czapraka[450],
Z lirą grającą u siodła,
Umarłe trzaskając kości,
Polecę w niespokojności
W strachu, w żalu, ale w mocy.
3555
Aż kiedyś, gdy na godzinie
Stanie miesiąc o północy;
To koń znowu z siodła skinie
Mego ducha na kurhany.
Taj znów zagra dziad z powagą;
3560
Taj znów jęknie… A kto zna go,
A kto słyszał poza światem
Pryde[451] — w łańcuch żurawiany,
Pryde — lirą tchnąć jak kwiatem
Pryde — z serca pić jak z czary,
3565
Pryde — z piersi czerpnąć wiary,
Pryde — iskry wziąć z ogniska.
Ten dziad, co tu lirę ciska
Jak fałszywą sorokówkę[452],
Taj z trupami na wędrówkę
3570
Wietrznym koniem teraz pędzi,
Naprowadzi wam łabędzi
I rycerzy, i hetmanów.
Taj słuchajte, gdy z was panów
Budut' trupy, budut' hłazy[453],
3575
Taj gdy się wasz trup trzy razy,
Pod mogiłą rwąc do sławy,
Znów przewróci na bok krwawy;
I pomyśli, nędzarz boży,
Że i piorun nie otworzy
3580
I nie zdejmie wieka z truny,
Taj świat przeklnie i pioruny;
To jak stanę ja, dziad rzewny,
Jak mu ręce łzą uroszę,
Po żebracku jak poproszę;
3585
Jak ja lirę upokorzę
I na sercu mu położę,
I do czoła mu przycisnę,
I przeszłością w oczy błysnę,
Starych dum nasypię w uszy;
3590
Klnę się na duch! że się ruszy,
Taj swą twarzą księżycową
Spojrzy na was jak upiory…
Otóż macie moje słowo,
Macie dumę Wernyhory.
3595
A stepowe gdzieś miesiące
Wiedzą, o czem ja nie wiedział;
Czemu ja przez usta klnące
Wam przekleństwa nie powiedział.

KSIĘŻNICZKA

Stój… więc Polska?

WERNYHORA

3600
Ja stepowy
Dziad, panienko… Ja nic nie wiem.

KSIĘŻNICZKA

Mówią, że kopiec grobowy,
Gdzie ty zaśniesz pod modrzewiem
Zniknie?

WERNYHORA

3605
Moja panno miła,
Mówią, że zniknie mogiła,
Ja nic nie wiem. Czas pokaże.

KSIĘŻNICZKA

Weźże ty ode mnie w darze
Tę zauszniczkę z turkusa;
3610
Jak twój srebrny koń da kłusa
Tu z powrotem, na kurhany,
Czy po wiekach, czy po latach,
To mi, staruszku kochany,
Dasz ten turkus i przypomnisz pasiekę,
3615
Gdzie ja, bywało, na kwiatach
Pod piastunki się opiekę
Uciekałam… gdyś ty gadał o marach.

WERNYHORA

Ot, panienko… młodość w czarach!
A co dziś? Ja człek grobowy!
3620
Pany! Wasz dom purpurowy
Niech śpi… i ja spaty budu[454].
Odchodzi

KSIĘŻNICZKA

Pierwszy raz duch tego ludu
Słyszałam, jak o łzy żebrze.
Dotąd na miesięcznem srebrze
3625
Malował nic kolorowe.
Dajcie mi księżyc na głowę!
Dajcie mi tęczę pod nogi!
Za tym dumkarzem polecę!
Ach, co widzę? Sawa! Z drogi?
3630
W jakiej on czerwonej rzece
Kąpał się…? Figura krwawa!
Wchodzi SAWA w białym żupanie zbryzganyn krwią, z pałaszem w ręku.

SAWA

Nie udała się wyprawa.
Przebiegłem stepy, kurhany,
Całe mgieł posępnych morze;
3635
A nigdzie o Wernyhorze
W Ukrainie ani słychu.
Co gorsza, że się tu lichu
Diabelskiemu dałem skusić,
I chcąc jeden ogień zdusić
3640
Cały oblałem się krwią;
Dlatego z posępną brwią
Stoję tu, mości panowie.
Wizja, OkrucieństwoJadąc przez wioski ulice,
Spotkałem żywą gromnicę,
3645
Z płomieniskami na głowie,
Ze smołą ogniem kapiącą
Na mnie… w oczy wprost idącą.
Tak, że pomimo harapa[455]
Zlękła, zdębiła się szkapa;
3650
A ja rozjuszony złością,
A może też i litością
Wpół pomieszaną z przestrachem,
(Bo nie myślę czynu krasić[456])
Na koniu, szabli zamachem
3655
Chciałem to światło jarzęce[457],
Tę straszną marę zagasić
I w zamachu uciąłem jej ręce.
A to wszystko w smolnym dymie
Stało się, niby w ukryciu,
3660
Przy żałosnych dzwonów biciu.
Tak, że gdym wyleciał z chmury,
To za mną… widmo olbrzymie,
Ręce podniósłszy do góry,
Biegło, zda się, karku blisko
3665
Lecące pogorzelisko;
Mszczące się samym horrorem
Goniło za mną widziadło.
I aż tutaj, pode dworem,
Na piasek złoty upadło,
3670
Wylawszy dwa koralowe
Strumienie… co zda się piszą
Prześwięte Y Jezusowe[458].

REGIMENTARZ

Dość… bo uszy moje słyszą
Krzyczącą krew. Niech kto bieży,
3675
Do łba mu lufę przymierzy
I skończy ciała męczarnie.
Wchodzi PAFNUCY przewiązany pasem krwawym mnicha franciszkana.
Cóż to? Czy krwawą latarnię
Duchy postawiły w sieni?
3680
I wpuszczają mi tłum cieni
Skrwawionych do mego domu?

PAFNUCY

W chwilę chłopskiego rozgromu,
Szablą Gruszczyńskiego zbrojny,
Szukałem zemsty… jak mściciel;
3685
Aż mi szabli tej właściciel,
Po śmierci, widzę, spokojny,
Zemsty nad ludem zabronił.
Jakoż, zaraz mię nieznany
Strach ujął, siłęm uronił[459],
3690
Miecz się giął jak ołowiany;
Chłopstwo mię porwało srogie;
I poznawszy po tonsurze[460]
Za księdza, ciało ubogie
Ustroiło w krwawe róże,
3695
W świętego Franciszka pasy.
Bo dziś wiek, że polskie lasy
Dotąd kwiatkami panieńskie,
Od pszczółek by[461] lutnie brzmiące,
Widzą nagoście[462] męczeńskie,
3700
W czaszkach siekier półmiesiące,
Ręce w płomiennych okowach,
Wszystkie męczeństwa oznaki,
Oprócz złotych słońc na głowach;
Bo te płomieniste ptaki
3705
Później na czołach usiędą[463],
Gdy się nam duchy podniosą.
Takem się ja przed komendą
Sawy, krwi okryty rosą,
Meldował, cierpiąc katownie[464].
3710
I miałem to już zasługą,
Że z ran uleczon cudownie
A pomny, żem bożym jest sługą.
Widząc tu dwie wielkie głownie
Zgaszone Sawy szablicą,
3715
Nad tą konającą świécą[465],
Której duch w płomienie spieszył,
Tyle dokazałem słowy,
Że się ten duch purpurowy
Ugiął a jam go rozgrzeszył.
3720
Tak mi dopomogły duchy,
Że wydobyłem akt skruchy,
Jęk spod smolnego płomienia
I rozkaz, dany oczyma,
Które szukając pierścienia,
3725
Na rękę, co jeszcze się zżyma[466],
Krwią leje i w prochu się rusza,
Zwróciły moją uwagę.

REGIMENTARZ

biorąc pierścień krwawnikowy z rąk Pafnucego, obraca się do Księżniczki.
Pierścień… To wielką ma wagę!
Bo to mię, panno, przymusza
3730
Ponowić ci prośby moje.

KSIĘŻNICZKA

A ja zaś przy dumkach stoję.
OdwagaSawa z ust ognistych węża
Jak błędny rycerz szalony
Wyrwał ten pierścień dla żony;
3735
A ja z ręki mego męża
Biorąc, będę go nosiła.

REGIMENTARZ

Sawa? Czyś głowę straciła?
Sawa słuszny kawaler, lecz nowy,
Nie wiem nawet, czy szlachcic herbowy?

KSIĘŻNICZKA

3740
ŚlubDla mnie: rycerz ukraiński,
A dla was już: pan Caliński.
Na co dokumenta składam
I te kościelne dowody.
A sama do nóg ci padam,
3745
Prosząc przyzwolenia i zgody
Na ślub, który ci oszczędza,
Panie, kościelnych wydatków,
Bo dawno już był dany przez księdza.

REGIMENTARZ

Ty ślubna?

KSIĘŻNICZKA

3750
Lecz na kształt kwiatków
Jeszcze, panie, niedotknięta…

SAWA

Na co złoży dokumenta.

REGIMENTARZ

do Sawy
Pamiętaj, że z twoją szkodą
Bierzesz gadzinkę nadobną.
3755
Caliński był tu podobno
Kiedyś naszym wojewodą?

SAWA

Tak, panie, dla tych szpargałów
Ojca mojego zabito
I te dokumenta skryto.

REGIMENTARZ

3760
Życzę wam długich zapałów!
Życzę szczęścia…! Pij nektary
Z tej złoconej filiżanki,
A z trwogą… CiałoCóż to za mary?
Wchodzą dwie popadianki, niosąc za końce prześcieradło białe.

POPADIANKA

My ze stepu popadianki
3765
Przyszły z srebrnym darem w ręku,
Szczob tebe o brata Semenku
Prosyły[467]

REGIMENTARZ

Na tom ja skałą.
Semenko, wasz brat, nie żyje.

POPADIANKI

odkrywając z prześcieradła śpiącą Salomeę.
3770
Witże[468], daj ciało za ciało.

REGIMENTARZ

Co widzę…? Białe lilije!
Moja szlachcianeczka trusia?
W srebrnem prześcieradle Salusia!
Patrzaj, Lwie… dzieciątko miłe!
3775
Ach! mogiła za mogiłę!
Oddać im zwłoki kozacze.

LEON

Ojcze! Puść… Niech ją zobaczę.

REGIMENTARZ

Trzymajcie go! Panie Boże!
On na to patrzeć nie może.

POPADIANKI

3780
Bud' szczasływ[469]… że ty nam ciała
Nie odmówił… My szczęśliwe…
No choć twa ręka wspaniała,
To my wspanialej wyrosły,
Bo wam dały ciało żywe
3785
A od was trupa wyniosły.
Wychodzą.

REGIMENTARZ

RadośćCo mówicie? Synu! synu!
Patrzaj, kolorek rubinu
Wystąpił z ust bladziuteńki…
Jeden paluszek u ręki
3790
Ruszył się… Słońce w nią wpływa…
Patrzajcie! ach! żywa, żywa!
Żywa w moich rękach… o! widzicie!
Podnosi ją w rękach.
Moje ukochane dziecię!
3795
W rękach moich żyć zaczyna
Bijąca sercem ptaszyna.

SALOMEA

Co się ze mną biedną stało?
Czy ja w gorączce, czy chora?
SenWczora usnęłam z wieczora
3800
I śniłam coś biało… biało…
Przez te dziewczyny spojona,
W krainie jakiejś bez brzegu,
Gdzie jedna tylko na śniegu
Plama… okropna… czerwona…
3805
Ach! strach mówić, com ja śniła!

REGIMENTARZ

RadośćW naszycheś ty rękach była,
Ciągleśmy widzieli śpiącą,
Duszkę twoję latającą
Ciągleśmy, panno, widzieli;
3810
Teraz jaśniej nam, weseléj[470],
Że jesteś z nami, dziewczyno!
A nim dwie pory przeminą,
Na świętego klnę Franciszka.
Z weselnego pociągniem kieliszka.

LEON

klękając przed Salomeą.
3815
Narcysie mój…

REGIMENTARZ

Już różowy!
Już nie narcyz, ale róża.

SALOMEA

Pobożność, Anioł, SenDla mego Anioła stróża
Ten wianuszek zdejmę z głowy,
3820
Bo mię skrzydłami osłonił,
Stał ciągle nad mojem łożem
I narcysem łoża bronił,
Kiedym ja tam spała — z nożem
Skrytym pod moją poduszką.

REGIMENTARZ

3825
Nie myśl o tem, moja duszko…
Wszystko dobrze się skończyło.
A kto tam już pod mogiłą,
Dowiesz się… Jesteś sierotą…
Aleś moją gwiazdą złotą,
3830
Swaty, RadośćJesteś moją córką drugą,
A syn mój będzie twym sługą,
Choćby na lat sto tysięcy;
Lecz jeśli zechcesz, czem więcéj
Tobie mój chłopczyna będzie.
3835
Ot, daj mu rękę, bo prosi.
Salomea rzuca się klęczącemu Leonowi na ramiona.
O, tak! Jako dwa łabędzie,
Jeden na swym grzbiecie nosi
Drugiego głowę w upały;
3840
Tak mi dziatek[471] tych dwie pary
Szczęsne za ręce pobrały,
A ja w środku jak dziad stary.

LEON

Błogosław mi, ojcze, z żoną.

REGIMENTARZ

Błogosławieństwo, Pokuta, Modlitwa, RajChodźcie tu na moje łono.
3845
A za te przestrachy senne,
Dziatki, odprawcie nowennę[472]
Za dusze w czyścu będące;
A potem niechaj wam płyną
Słodko miodowe miesiące
3850
I raj utracony winą
Odkwitnie; a ja odnowię
Przez obchody bardzo świetne
Te dwa małżeństwa sekretne,
Które wczoraj bym surowie
3855
Karcił, a dzisiaj pochwalam.

SAWA

do Księżniczki.
Więc nie jeszcze?

KSIĘŻNICZKA

Nie pozwalam,
Aż tę nowennę odprawię.

SAWA

Gołąbku z tęczowym pasem!
3860
To ja pójdę ku Warszawie
I porwę króla tymczasem?

REGIMENTARZ

A wy się już tam kłócicie?
Sawa czegoś jak dziad żebrze!

KSIĘŻNICZKA

Chce mu się miesiąca w cebrze,
3865
Chce się gwiazdy na błękicie.

REGIMENTARZ

do Sawy.
Nie znasz jej — a nie proś ładnie,
To sama ci na nos spadnie.
Alkohol, RadośćSawo, chodźmy do kielicha,
Spłukać z ust proch i krwawiznę.
3870
A weźmy i tego mnicha,
Który się bił za ojczyznę;
Obaczym, czy dobrze pije…
Pierwsze zdrowie: Salomea niech żyje!
A polećmy kraj i siebie
3875
Tej Salomei na niebie,
Której święto nam przypada
W przedostatnim listopada.

1843.

Przypisy

[1]

regimentarz — w daw. wojsku polskim zastępca hetmana. [przypis edytorski]

[2]

waćpan — daw. skrót od zwrotu grzecznościowego: waszmość pan. [przypis edytorski]

[3]

wici — dawny sposób zwoływania wojowników na wyprawę wojenną. [przypis edytorski]

[4]

Moskal (daw., pogard.) — Rosjanin; obywatel państwa moskiewskiego, szczególnie urzędnik a. żołnierz. [przypis edytorski]

[5]

pierwej (daw.) — najpierw; tu: prędzej. [przypis edytorski]

[6]

mocanie — daw. skrót od zwrotu grzecznościowego: mości panie, waszmość panie. [przypis edytorski]

[7]

wacan — daw. skrót od zwrotu grzecznościowego: waszmość pan. [przypis edytorski]

[8]

dziadowski — należący do dziada (przodka), odziedziczony po nim. [przypis edytorski]

[9]

krwawnik — daw. określenie ozdobnego kamienia barwy czerwonej, rubinu a. granatu. [przypis edytorski]

[10]

kurhan — rodzaj daw. mogiły. [przypis edytorski]

[11]

hajdamacki — związany z hajdamakami, tj. uczestnikami zbrojnych i krwawych rebelii przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1730–1770. [przypis edytorski]

[12]

czerń — chłopstwo. [przypis edytorski]

[13]

przydybać — złapać; zaczaić się na kogoś i spotkać go. [przypis edytorski]

[14]

mentes (łac.) — umysły. [przypis edytorski]

[15]

kord — krótka szabla, używana zazwyczaj przez niższe warstwy społeczeństwa. [przypis edytorski]

[16]

żupan — staropolska szata męska w kształcie długiej sukni z długimi rękawami, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]

[17]

lama — tu: ozdobny materiał. [przypis edytorski]

[18]

kontusz — staropolska szata wierzchnia z rękawami rozciętymi od pach do łokci, tak aby widać było żupan. [przypis edytorski]

[19]

kapający — dziś: kapiący. [przypis edytorski]

[20]

berberys — krzew o opadających gałęziach, w okresie dojrzewania cały pokryty podłużnymi, czerwonymi jagodami. [przypis edytorski]

[21]

tanquam drago (łac.) — jak smok. [przypis edytorski]

[22]

de caeteris (łac.) — o innym; o czym innym; o innych sprawach a. pozostałych osobach. [przypis edytorski]

[23]

popy — dziś popr. forma D.lm: popów. [przypis edytorski]

[24]

proskura — chleb pszenny pełniący w cerkwiach rolę hostii (ofiary). [przypis edytorski]

[25]

aurora — jutrzenka, zorza, brzask. [przypis edytorski]

[26]

Wernyhora — lirnik kozacki z XVIII w., który przepowiedział rozbiory Rzeczypospolitej, a następnie jej odrodzenie się. [przypis edytorski]

[27]

futor a. chutor — przysiółek stanicy kozackiej na ukraińskich stepach. [przypis edytorski]

[28]

fama — sława. [przypis edytorski]

[29]

czem — dziś popr.: czym. [przypis edytorski]

[30]

augur — starożytny kapłan, który wnioskował wolę bogów z lotu dużych ptaków drapieżnych. [przypis edytorski]

[31]

Trofoniuszowa jama — Trofoniusz był murarzem, który miał wybudować niezwykle bogatemu człowiekowi jamę, w której będzie on mógł trzymać złoto; wiedząc o tym, pozostawił jeden kamień na tyle luźno, że nocami zakradał się tam i kradł cenny kruszec. [przypis edytorski]

[32]

nie umył się — nie umywa się; jest bez porównania gorszy. [przypis edytorski]

[33]

lira — instrument muzyczny szarpany. [przypis edytorski]

[34]

Doroszenko — hetman ukraiński w latach 1665–1676. [przypis edytorski]

[35]

de propriis (łac.) — własne; tu: o rzeczy mnie dotyczące. [przypis edytorski]

[36]

szlaga (z niem. schlagen: bić, uderzać) — rębajło; por. szlagon: prowincjonalny, zasiedziały na wsi, niewykształcony szlachcic, hreczkosiej. [przypis edytorski]

[37]

afekt (daw.) — miłość, uczucie. [przypis edytorski]

[38]

na respekcie (…) służy — być na utrzymaniu; por. panna respektowa: kobieta niezamężna, mieszkająca stale u bogatszego krewnego lub u pracodawcy i będąca na jego utrzymaniu. [przypis edytorski]

[39]

huf (daw.) — zastęp, hufiec. [przypis edytorski]

[40]

Lew — dosł. tłumaczenie z łac. i wschodniosłowiański odpowiednik imienia Leon. [przypis edytorski]

[41]

Kozak Sawa — Józef Sawa-Caliński, wybitny dowódca konfederacji barskiej. [przypis edytorski]

[42]

wczora — dziś popr.: wczoraj. [przypis edytorski]

[43]

ekspedycja — tu: wysłanie listu, przesyłki. [przypis edytorski]

[44]

Złotyj Lach — tu: iron. o bogatym Polaku. [przypis edytorski]

[45]

bodiak — roślina stepowa o kolczastych łodygach i liściach. [przypis edytorski]

[46]

toj — ten. [przypis edytorski]

[47]

chłopy — dziś popr. forma B.lm: chłopów. [przypis edytorski]

[48]

nahaj — skórzany bicz. [przypis edytorski]

[49]

porać — tu: bić. [przypis edytorski]

[50]

graf — tytuł arystokratyczny. [przypis edytorski]

[51]

szczyglic — syn szczygła; tu: ptaszek. [przypis edytorski]

[52]

gach (daw., gw.) — kochanek [przypis edytorski]

[53]

barwinek — roślina o niebieskich kwiatach; tu: bukiet ślubny. [przypis edytorski]

[54]

rzezuń (z ukr. rezun) — zabijaka, hajdamak. [przypis edytorski]

[55]

rom — rum. [przypis edytorski]

[56]

skoczywby — dziś popr.: skoczyłby. [przypis edytorski]

[57]

wyrezać — wyrżnąć. [przypis edytorski]

[58]

alkowa — ustronna izba; sypialnia. [przypis edytorski]

[59]

widun — szaman, jasnowidz, opowiadacz baśni. [przypis edytorski]

[60]

oblask — odblask. [przypis edytorski]

[61]

bohaterny — dziś: bohaterski. [przypis edytorski]

[62]

czasza — tu: kielich. [przypis edytorski]

[63]

laszy — polski. [przypis edytorski]

[64]

pany Lachy — panowie Polacy. [przypis edytorski]

[65]

taj — toć; przecież. [przypis edytorski]

[66]

szczo panna (z ukr.) — co, panienko; słucham panienko. [przypis edytorski]

[67]

każdem — dziś popr.: każdym. [przypis edytorski]

[68]

czart — diabeł. [przypis edytorski]

[69]

Laszka — Polka. [przypis edytorski]

[70]

spanoszyć się — stać się panem; zyskać bogactwo, władzę, panowanie. [przypis edytorski]

[71]

acan (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: waszmość pan. [przypis edytorski]

[72]

twojem rozwidnionem licem — daw. formy dla r.ż. i r.n.; dziś: twoim rozwidnionym licem. [przypis edytorski]

[73]

iść zapaśnie — iść w zapasy, stawać do walki. [przypis edytorski]

[74]

śmiecie — dziś popr. forma B.lm: śmieci. [przypis edytorski]

[75]

acanna (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: miłościwa panna. [przypis edytorski]

[76]

hymen — tu: płomień zapalany podczas uroczystości zaślubin. [przypis edytorski]

[77]

o tem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: o tym. [przypis edytorski]

[78]

kropla z Dejaniry koszuli (mit. gr.) — Dejanira nieświadomie podarowała swojemu mężowi, Heraklesowi, zatrutą jadem (umoczoną we krwi centaura Nessosa) koszulę, przez którą heros zginął. [przypis edytorski]

[79]

wiosczana ulica — wiejska droga; droga przez wioskę. [przypis edytorski]

[80]

lewada (daw.) — łąka, polana. [przypis edytorski]

[81]

rozczuchać się — rozczmuchać się, otrząsnąć się z senności, rozbudzić. [przypis edytorski]

[82]

czyli — konstrukcja z partykułą pytajną -li; czy też. [przypis edytorski]

[83]

popowicz — syn popa (kapłana Cerkwi prawosławnej). [przypis edytorski]

[84]

proklaty (z ukr.) — przeklęty. [przypis edytorski]

[85]

zadławić — tu: udusić. [przypis edytorski]

[86]

budesz ty sto hroszy warta (z ukr.) — Będziesz ty sto groszy warta. [przypis edytorski]

[87]

lewada (daw.) — łąka, polana. [przypis edytorski]

[88]

pałasz — broń do walki wręcz z prostą, długą i szeroką głownią (częścią broni służącą do zadawania ciosów). [przypis edytorski]

[89]

powstański — powstańczy. [przypis edytorski]

[90]

krucy — dziś popr. forma M.lm: kruki. [przypis edytorski]

[91]

eksord (z łac.) — wstęp. [przypis edytorski]

[92]

Dominus vobiscum (łac.) — Pan z tobą; zwyczajowe słowa powitania używane przez osoby duchowne w kościele katolickim. [przypis edytorski]

[93]

hasło konfederackie — chodzi o konfederację barską, zbrojny związek szlachty polskiej w latach 1768–1772, zawiązany w Barze na Podolu pod hasłem obrony wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim; jednym z gł. celów konfederacji było zniesienie narzuconych przez Rosję ustaw dających równouprawnienie innowiercom. [przypis edytorski]

[94]

rozparać — rozpierać. [przypis edytorski]

[95]

o odwrócenie kielicha modli się — nawiązanie do Ewangelii, według której Jezus miał tuż przed uwięzieniem, które w efekcie doprowadziło do jego męczeńskiej śmierci, modlić się do Boga tymi słowami („odwróć ode mnie ten kielich”) o uniknięcie okrutnego losu, który przeczuwał. [przypis edytorski]

[96]

aści — skrót od daw. formy grzecznościowej: waszmości. [przypis edytorski]

[97]

waść — skrót od daw. formy grzecznościowej: wasza miłość; używany popularnie między szlachtą i mający wydźwięk poufałości. [przypis edytorski]

[98]

pasu — dziś popr. forma D.lp: pasa. [przypis edytorski]

[99]

widomie — w sposób oczywisty; widocznie, widzialnie. [przypis edytorski]

[100]

na domie — dziś popr. forma Msc.lp: domu. [przypis edytorski]

[101]

dziatki (daw.) — dzieci. [przypis edytorski]

[102]

patrzały — popr.: patrzyły. [przypis edytorski]

[103]

świécę — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[104]

niespokoić — niepokoić. [przypis edytorski]

[105]

zmaluchleć (neol.) — zmaleć. [przypis edytorski]

[106]

toć (przest.) — wszakże, przecież. [przypis edytorski]

[107]

rosochaty — rozgałęziony. [przypis edytorski]

[108]

roztruchan — wielki, ozdobny kielich w kształcie zwierzęcia, służył do wznoszenia toastów. [przypis edytorski]

[109]

chimera (mit.) — potwór z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża. [przypis edytorski]

[110]

cugi — dziś popr. forma N.lm: cugami; cug tu: zaprzęg. [przypis edytorski]

[111]

Psyche (mit. gr.) — personifikacja duszy ludzkiej. [przypis edytorski]

[112]

Kupid właśc. Kupidyn (mit. rzym.) — bóg miłości. [przypis edytorski]

[113]

selenit — kamień księżycowy o specyficznym połysku. [przypis edytorski]

[114]

wzroki — dziś tylko forma lp: wzrok. [przypis edytorski]

[115]

płeć (daw.) — cera; twarz. [przypis edytorski]

[116]

gors (daw.) — dekolt. [przypis edytorski]

[117]

Włochy — dziś popr. forma M.lm: Włosi. [przypis edytorski]

[118]

matrona — tu: zamężna i niemłoda kobieta. [przypis edytorski]

[119]

robron — szeroka, kloszowa suknia. [przypis edytorski]

[120]

kornet — daw. kobiece nakrycie głowy; wysoki czepiec o dwóch rogach (stąd nazwa), zwykle bogato zdobiony koronkami, woalkami itp. [przypis edytorski]

[121]

kobiétach — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[122]

ślipie — oko; zazwyczaj rzeczownik ten występuje w lm: ślipia. [przypis edytorski]

[123]

witrom (z ukr.) — wiatrem. [przypis edytorski]

[124]

urągać — drwić, szydzić. [przypis edytorski]

[125]

charaktery — tu: litery. [przypis edytorski]

[126]

aść (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: waść; waszmość (ten zaś od: wasza miłość). [przypis edytorski]

[127]

Acheront (mit. gr.) — jedna z rzek Hadesu. [przypis edytorski]

[128]

jar — dolina, wąwóz. [przypis edytorski]

[129]

obuszek (zdr.) — obuch, tępa część siekiery; pałka. [przypis edytorski]

[130]

głębokiem — dziś popr.: głębokim. [przypis edytorski]

[131]

nezabudka — niezapominajka (kwiat). [przypis edytorski]

[132]

najprościejszy — dziś popr.: najprostszy. [przypis edytorski]

[133]

kałkuł — kalkulacje, rachuba. [przypis edytorski]

[134]

ewikcjonować (z łac.) — gwarantować. [przypis edytorski]

[135]

giesty — dziś popr. forma N.lm: gestami. [przypis edytorski]

[136]

słowy — dziś popr. forma N.lm: słowami. [przypis edytorski]

[137]

kobiéty — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[138]

gwiaździe — dziś popr.: gwieździe. [przypis edytorski]

[139]

widny — wyraźny, widoczny. [przypis edytorski]

[140]

biédna — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[141]

ty jest narzędzie — dziś popr. forma N.lp: (…) narzędziem. [przypis edytorski]

[142]

którem — dziś popr.: którym. [przypis edytorski]

[143]

najwyraźniéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[144]

wsiękła — dziś popr.: wsiąkła a. wsiąknęła. [przypis edytorski]

[145]

krocie (daw.) — wielka ilość czegoś. [przypis edytorski]

[146]

patrzała — dziś popr.: patrzyła. [przypis edytorski]

[147]

siejo-hreczka (reg.) — ktoś kto sieje hreczkę, czyli grykę; hreczkosiej; ubogi, pospolity szlachcic. [przypis edytorski]

[148]

atłas — błyszcząca tkanina. [przypis edytorski]

[149]

boskiéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[150]

zaranie — chwila wschodu słońca. [przypis edytorski]

[151]

stecka — ścieżka. [przypis edytorski]

[152]

druta — dziś popr. forma D.lp: drutu. [przypis edytorski]

[153]

twem — dziś popr.: twym. [przypis edytorski]

[154]

węda — linka zakończona haczykiem z umocowaną na nim przynętą; dziś raczej zdr.: wędka. [przypis edytorski]

[155]

udarowany — tu: obdarzony. [przypis edytorski]

[156]

aktorskiem — dziś popr.: aktorskim. [przypis edytorski]

[157]

skaży (z ukr.) — powiedz (raczej). [przypis edytorski]

[158]

niéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[159]

dumka — ludowa pieśń ukraińska w formie ballady. [przypis edytorski]

[160]

torban — teorban, bandurka; instrument strunowy szarpany, pochodny od liry, o strunach basowych i sopranowych, używany od XVIII w. w muzyce dworskiej; uważany za ukraiński instrument narodowy. [przypis edytorski]

[161]

zapłonić się — oblać się rumieńcem. [przypis edytorski]

[162]

adamaszek — tkanina jedwabna o błyszczącym wzorze na matowym tle; tu: znak zamożności i luksusu. [przypis edytorski]

[163]

chwat — człowiek energiczny, dzielny, śmiały. [przypis edytorski]

[164]

asawulstwo — pełnienie służby oficerskiej u Kozaków zaporskich. [przypis edytorski]

[165]

kontent — zadowolony. [przypis edytorski]

[166]

chudoba — skromny dobytek, ubogie gospodarstwo. [przypis edytorski]

[167]

liman — płytka zatoka rzeczna a. morska. [przypis edytorski]

[168]

Nech tobi Boh! (z ukr.) — Niech ci Bóg (w domyśle: błogosławi). [przypis edytorski]

[169]

klawikord — prototyp fortepianu. [przypis edytorski]

[170]

krwawnik (daw.) — ozdobny kamień czerwonej barwy; rubin a. granat. [przypis edytorski]

[171]

horrendum — coś przerażającego; okropność. [przypis edytorski]

[172]

zachcenie — zachcianka. [przypis edytorski]

[173]

poziewać — ziewać. [przypis edytorski]

[174]

krosno — maszyna włókiennicza do wytwarzania tkanin. [przypis edytorski]

[175]

nieśmiertelniczka — tu: kwiat. [przypis edytorski]

[176]

adonis — tu: kwiat o żółtych lub czerwonych płatkach. [przypis edytorski]

[177]

malwa — roślina o dużych barwnych kwiatach. [przypis edytorski]

[178]

opal — kamień szlachetny o charakterystycznym, mieniącym się połysku; dziś popr. forma D.lm: opali. [przypis edytorski]

[179]

koralów — dziś popr. forma D.lm: korali. [przypis edytorski]

[180]

Oceanidy (mit. gr.) — nimfy morskie. [przypis edytorski]

[181]

zawarować — zastrzec; zapewnić coś komuś lub sobie. [przypis edytorski]

[182]

zarzewie — żarzące się węgle. [przypis edytorski]

[183]

pohaniec (z rus.) — poganin; nazwa członków oddziałów tatarskich (a więc muzułmańskich); z czasem obraźliwa nazwa, znacząca tyle co: nikczemnik. [przypis edytorski]

[184]

kaganiec (daw.) — kaganek; oświetlenie. [przypis edytorski]

[185]

trzy koronek — dziś popr. forma B.lm: trzy koronki. [przypis edytorski]

[186]

panięcie — panicz, panienka. [przypis edytorski]

[187]

Cypryda (mit. gr.) — jeden z przydomków Afrodyty, bogini miłości, piękna i płodności. [przypis edytorski]

[188]

Hebe (mit. gr.) — bogini młodości. [przypis edytorski]

[189]

stągiew — naczynie o szerokim dnie, służące do przechowywania np. wody. [przypis edytorski]

[190]

ukusić — ugryźć, skosztować. [przypis edytorski]

[191]

hardy — dumny, wyniosły. [przypis edytorski]

[192]

słowy — dziś popr. forma C.lm: słowom. [przypis edytorski]

[193]

febra — gorączka połączona z silnym dreszczami, malaria; dziś popr. forma D.lm: febr. [przypis edytorski]

[194]

kobiéto — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[195]

liszka (daw.) — lis. [przypis edytorski]

[196]

fantastka — marzycielka, idealistka. [przypis edytorski]

[197]

wasan (daw.) — asan, waćpan. [przypis edytorski]

[198]

rozpasan — skrócone od: rozpasany; nieokiełznany. [przypis edytorski]

[199]

podżegnięty — namówiony do zrobienia czegoś złego. [przypis edytorski]

[200]

surowie — dziś popr.: surowo. [przypis edytorski]

[201]

jary — tu: jarzący się. [przypis edytorski]

[202]

słonecznem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: słonecznym. [przypis edytorski]

[203]

kwietna miedza — pas ziemi oddzielający pola uprawne, zasiany kwiatami. [przypis edytorski]

[204]

wróblów — dziś popr. forma D.lm: wróbli. [przypis edytorski]

[205]

czerech — drzewo będące połączeniem czereśni i wiśni. [przypis edytorski]

[206]

suplikacja — katolicka pieśń błagalna. [przypis edytorski]

[207]

rajtaria — lekka jazda. [przypis edytorski]

[208]

rekonesans — rozpoznanie sił nieprzyjaciela na jakimś terenie. [przypis edytorski]

[209]

czereda — gromada, grupa. [przypis edytorski]

[210]

spisa — włócznia. [przypis edytorski]

[211]

kanonier — żołnierz mający najniższy stopień wojskowy w artylerii; dziś popr. forma B.lm: kanonierów. [przypis edytorski]

[212]

nimfa (mit. gr.) — boginka mająca postać młodej, pięknej dziewczyny, uosabiała żywotne siły przyrody. [przypis edytorski]

[213]

rusałka — nimfa wodna. [przypis edytorski]

[214]

świątnica — świątynia. [przypis edytorski]

[215]

biorę was za krwawe świadki — dziś popr. forma B.lm: krwawych świadków. [przypis edytorski]

[216]

sotkiem — setką. [przypis edytorski]

[217]

podchmielać (pot.) — upijać. [przypis edytorski]

[218]

miesiąców — dziś popr. forma D.lm: miesięcy. [przypis edytorski]

[219]

votum — tu: ofiara składana (dziękczynna, przebłagalna) na ołtarzu a. uroczyste zobowiązanie. [przypis edytorski]

[220]

alkowa — wnęka sypialniana bez okna. [przypis edytorski]

[221]

z włoski — dziś popr. forma N.lm: z włoskami. [przypis edytorski]

[222]

ciecza — dziś popr. forma M.lp: ciecz. [przypis edytorski]

[223]

torban — teorban; instrument muzyczny strunowy. [przypis edytorski]

[224]

owe straszne napisy ogniowe u Babilonii mocarza — nawiązanie do opowieści z Księgi Daniela z Biblii; napis „mane tekel fares”, tłumaczony jako: „policzone, zważone, rozdzielone”, będący zapowiedzią śmierci oraz rychłego upadku państwa, ukazał się ognistymi literami na ścianie podczas uczty wydanej przez władcę babilońskiego Baltazara. [przypis edytorski]

[225]

dokumenta — dziś popr. forma M.lm: dokumenty. [przypis edytorski]

[226]

jurysta — człowiek znający prawo. [przypis edytorski]

[227]

zmażem — skrócone od: zmażemy. [przypis edytorski]

[228]

bandura — ukraiński instrument strunowy szarpany; teorban. [przypis edytorski]

[229]

Bajda — Dymitr Wiśniowiecki, zwany przez Kozaków Bajdą; sławny awanturnik. [przypis edytorski]

[230]

dwie gwiazdek — dziś popr. forma M.lm: dwie gwiazdki; tu: łzy. [przypis edytorski]

[231]

ferezja — męskie okrycie wierzchnie noszone w Polsce w XVII w. [przypis edytorski]

[232]

narcys — dziś popr.: narcyz. [przypis edytorski]

[233]

zakisy — zakisły; skwaśniały. [przypis edytorski]

[234]

naszem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: naszym. [przypis edytorski]

[235]

statek (daw.) — stateczność, stałość, niezmienność (uczuć itp.). [przypis edytorski]

[236]

kredytor — wierzyciel. [przypis edytorski]

[237]

diabelskiem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: diabelskim. [przypis edytorski]

[238]

bachur — młodzieniec żydowski. [przypis edytorski]

[239]

bohomaz — tu w pierwotnym znaczeniu: wizerunek bóstwa; dziś: nieudolnie namalowany obraz. [przypis edytorski]

[240]

utyski — utyskiwania, narzekania, lamenty. [przypis edytorski]

[241]

kornalina — klejnot. [przypis edytorski]

[242]

Sybilla (mit. gr.) — wieszczka przepowiadająca przyszłość pod wpływem środków odurzających. [przypis edytorski]

[243]

ojce — dziś popr. forma M.lm: ojcowie. [przypis edytorski]

[244]

poosobno (neol.) — osobno. [przypis edytorski]

[245]

saskiéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[246]

Meduza (mit. gr.) — kobieta, która swoim spojrzeniem zamieniała ludzi w kamień, miała węże zamiast włosów. Została pokonana przez Perseusza, który odciął jej głowę, która następnie została umieszczona na tarczy Zeusa. [przypis edytorski]

[247]

szelma — osoba sprytna, umiejąca sobie poradzić z trudnymi sytuacjami, nie zawsze w uczciwy sposób; tu: nikczemnik. [przypis edytorski]

[248]

wrzasła — dziś popr.: wrzasnęła. [przypis edytorski]

[249]

bielmo — zmętniona rogówka w oku. [przypis edytorski]

[250]

Panie Leon! — dziś popr. forma W.lp: Panie Leonie! [przypis edytorski]

[251]

wieszli — konstrukcja z partykułą pytającą -li; czy wiesz. [przypis edytorski]

[252]

wierutny — prawdziwy, całkowity, odznaczający się daną cechą w najwyższym stopniu. [przypis edytorski]

[253]

obrótny — dziś: obrotny; zwinny, sprytny, zaradny. [przypis edytorski]

[254]

moję — dziś: moją. [przypis edytorski]

[255]

pomięszanie — dziś: pomieszanie. [przypis edytorski]

[256]

mospan (daw.) — forma grzecznościowa, skrót od: mości pan (miłościwy pan), równoważna dzisiejszemu zwrotowi pan. [przypis edytorski]

[257]

kirys — pancerz okrywający sam korpus rycerza. [przypis edytorski]

[258]

erudycją — dziś popr. forma B.lp: erudycję. [przypis edytorski]

[259]

szablica — szabla. [przypis edytorski]

[260]

Parka (mit. rzym.) — bogini przeznaczenia. [przypis edytorski]

[261]

przędziwo — przędza. [przypis edytorski]

[262]

okolny — dziś: okólny, czyli okoliczny, sąsiedni. [przypis edytorski]

[263]

kiep (daw.) — człowiek nierozgarnięty, dureń. [przypis edytorski]

[264]

spozierać — spoglądać. [przypis edytorski]

[265]

rozpoznawać — tu: rozpatrywać, zastanawiać się nad czymś. [przypis edytorski]

[266]

lichtarz — świecznik. [przypis edytorski]

[267]

swem — dziś popr.: swym. [przypis edytorski]

[268]

świegotanie — świergotanie, ćwierkanie. [przypis edytorski]

[269]

talenta — dziś popr. forma B.lm: talenty. [przypis edytorski]

[270]

rotmistrz — dowódca szwadronu. [przypis edytorski]

[271]

na uboczy — dziś popr.: na uboczu. [przypis edytorski]

[272]

omen — znak, wróżba. [przypis edytorski]

[273]

czeladź (daw.) — służba we dworze. [przypis edytorski]

[274]

werbunek — powoływanie do służby wojskowej. [przypis edytorski]

[275]

wczora — dziś popr.: wczoraj. [przypis edytorski]

[276]

swoję — dziś popr.: swoją. [przypis edytorski]

[277]

dwora — dziś popr. forma D.lp: dworu. [przypis edytorski]

[278]

irdyniecki bród — mowa o Irdyniu, lewym dopływie rzeki Taśminy na Ukrainie, który płynie przez ogromne bagna. [przypis edytorski]

[279]

kwietnem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: kwietnym. [przypis edytorski]

[280]

rozłóg — tu: rozległy obszar. [przypis edytorski]

[281]

szulak (gw.) — jastrząb. [przypis edytorski]

[282]

rota — daw. jednostka piechoty polskiej, licząca do trzystu żołnierzy. [przypis edytorski]

[283]

karabela — szabla z rękojeścią w kształcie głowy orła. [przypis edytorski]

[284]

furie (mit. rzym.) — demony świata podziemnego, z czasem utożsamione z greckimi boginiami zemsty (Eryniami). [przypis edytorski]

[285]

prześcieradły — dziś popr. forma N.lm: prześcieradłami. [przypis edytorski]

[286]

stecki — dziś popr. forma N.lm: steckami; stecka a. steczka: dróżka. [przypis edytorski]

[287]

ogrojec — ogród. [przypis edytorski]

[288]

spisa — broń drzewcowa kawalerii; włócznia. [przypis edytorski]

[289]

zbójce — dziś popr. forma B.lm: zbójców. [przypis edytorski]

[290]

wyreżą się wzajemnie — tu: wytną się wzajemnie. [przypis edytorski]

[291]

teatrum (z łac.) — teatr; przedstawienie teatralne. [przypis edytorski]

[292]

ciały — dziś popr. forma N.lm: ciałami. [przypis edytorski]

[293]

wiekuistem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: wiekuistym. [przypis edytorski]

[294]

próżnem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: próżnym. [przypis edytorski]

[295]

swojem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: swoim. [przypis edytorski]

[296]

wrogi — dziś popr. forma B.lm: wrogów. [przypis edytorski]

[297]

klinga — ostrze. [przypis edytorski]

[298]

rusy (daw.) — jasny. [przypis edytorski]

[299]

skamieniony — skamieniały. [przypis edytorski]

[300]

rozogniścić (neol.) — tu: sprawić, że las będzie wyglądał, jakby płonął. [przypis edytorski]

[301]

świéce — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[302]

lilije — dziś popr.: lilie. [przypis edytorski]

[303]

tem wielkiem — dziś popr.: tym wielkim. [przypis edytorski]

[304]

mogilnik (daw.) — cmentarz. [przypis edytorski]

[305]

więcéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

[306]

poruczyć — powierzyć wykonanie czegoś. [przypis edytorski]

[307]

bliżéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

[308]

zlężenie (daw.) — poród. [przypis edytorski]

[309]

pudor (łac.) — wstyd. [przypis edytorski]

[310]

sotnik — kozacki dowódca pułku konnego. [przypis edytorski]

[311]

szczob tyje huzary (z ukr.) — żeby ci husarze. [przypis edytorski]

[312]

moje husarze — dziś popr. forma B.lm: moich husarzy. [przypis edytorski]

[313]

pika — daw. bardzo długa broń drzewcowa, o drzewcach sięgających sześciu metrów, zakończonych metalowymi grotami. [przypis edytorski]

[314]

dawne męczenniki — dziś popr. forma M.lm: dawni męczennicy. [przypis edytorski]

[315]

czarnem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: czarnym. [przypis edytorski]

[316]

trąby (…) z Jozafatowej doliny — Dolina Jozafata w Biblii (por. Księga Joela) ma być miejscem kaźni, ostatecznej zagłady, która rozpocznie się na głos trąby podczas Sądu Ostatecznego. [przypis edytorski]

[317]

walka nierządna — tu: niedowodzona przez nikogo; taka, podczas której nikt nie sprawował rządów nad oddziałami. [przypis edytorski]

[318]

stawią — stawiają (zwykle). [przypis edytorski]

[319]

zasieki — rodzaj zapory. [przypis edytorski]

[320]

Sałynka — ukr. zdr. od imienia Salomea. [przypis edytorski]

[321]

boleśne — dziś popr.: bolesne. [przypis edytorski]

[322]

chor — dziś popr.: chór. [przypis edytorski]

[323]

współką — dziś popr.: spółką. [przypis edytorski]

[324]

kontrefekt — wizerunek, portret, obraz. [przypis edytorski]

[325]

rapt — napad, najazd, porwanie, zdarzenie gwałtowne. [przypis edytorski]

[326]

mojem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: moim. [przypis edytorski]

[327]

Gonta, Iwan (1705–1768) — chłop ukraiński, w 1768 r. sprawował funkcję setnika nadwornej milicji wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego; pod Humaniem (skąd pochodził) przeszedł wraz ze swoim pułkiem na stronę hajdamaków Maksyma Żeleźniaka i wziął udział w rzezi humańskiej, stając się jednym z przywódców koliszczyzny; chłopi ukraińscy obwołali go księciem humańskim; został schwytany podstępem przez wojska rosyjskie i wydany w ręce wojewody halickiego Franciszka Ksawerego Branickiego, na jego rozkaz torturowany (obdzierany żywcem ze skóry) i stracony we wsi Serby k. Mohylowa; jest bohaterem poematu Tarasa Szewczenki Hajdamacy z 1841 r. [przypis edytorski]

[328]

rozczarować — tu: odczarować. [przypis edytorski]

[329]

proskura — chleb ofiarowany podczas mszy w kościele prawosławnym; hostia. [przypis edytorski]

[330]

łysnąć — błysnąć. [przypis edytorski]

[331]

budem (ukr.) — będziemy. [przypis edytorski]

[332]

szczo bude (ukr.) — co będzie. [przypis edytorski]

[333]

Rizat'! Taj że bude strach to na te pany (z ukr.) — Wyrżnijcie! Tak, żeby padł strach na panów. [przypis edytorski]

[334]

zaniespokoić — zaniepokoić. [przypis edytorski]

[335]

szczob (ukr.) — żeby. [przypis edytorski]

[336]

kryła (z ukr.) — skrzydła. [przypis edytorski]

[337]

czuhunny (gw.) — żelazny. [przypis edytorski]

[338]

Idte sotniki (z ukr.) — Idźcie sotnicy. [przypis edytorski]

[339]

popadianka — córka popa. [przypis edytorski]

[340]

kokosznik (daw.) — nakrycie głowy noszone na Ukrainie i w Rosji przez kobiety. [przypis edytorski]

[341]

przekinie — tu: przemieni się. [przypis edytorski]

[342]

nie kłopota — dziś popr. forma: nie kłopocze. [przypis edytorski]

[343]

zbędzie malowania — straci barwy. [przypis edytorski]

[344]

senne znachory — dziś popr. forma M.lm: senni znachorzy. [przypis edytorski]

[345]

mary — tu: miejsce, w którym kładzie się zmarłych, katafalk. [przypis edytorski]

[346]

lubo — z lubością, z upodobaniem, chętnie. [przypis edytorski]

[347]

ślozy (daw., rus., gw.) — łzy. [przypis edytorski]

[348]

Trzy Króle — dziś popr. forma B.lm: Trzech Króli. [przypis edytorski]

[349]

na Trzy Króle Święcicie wodę Jordanu — szóstego stycznia w kościele prawosławnym święci się wodę, na pamiątkę chrztu Jezusa w rzece Jordan. [przypis edytorski]

[350]

by — tu: niby. [przypis edytorski]

[351]

runo — tu: wełna owcza. [przypis edytorski]

[352]

łuno — łuna, poświata. [przypis edytorski]

[353]

takiem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: takim. [przypis edytorski]

[354]

o dzieciątku (…) rozpytując się — dziś popr. z B.: rozpytując się o dzieciątko. [przypis edytorski]

[355]

by — tu: niby. [przypis edytorski]

[356]

kolesa właśc. kolasa — odkryty powóz ciągnięty przez konie. [przypis edytorski]

[357]

liberia — strój służby będącej na posłudze u szlachty. [przypis edytorski]

[358]

Laszok — Polaczek. [przypis edytorski]

[359]

przepędzić — tu: spędzić. [przypis edytorski]

[360]

znitować — tu: połączyć coś za pomocą ołowiu. [przypis edytorski]

[361]

połonka — polanka, łączka. [przypis edytorski]

[362]

korowaj — ciasto weselne wypiekane tradycyjnie na Ukrainie. [przypis edytorski]

[363]

laszy — polski. [przypis edytorski]

[364]

niepardonowany — tu: nie prosząc o litość a. bez litości, bez ulgi. [przypis edytorski]

[365]

spowinowacony — tu: powiązany więzią podobną do rodzinnej. [przypis edytorski]

[366]

weźmijcie — dziś popr.: weźcie. [przypis edytorski]

[367]

chłopy — dziś popr. forma B.lm: chłopów. [przypis edytorski]

[368]

czworogranny — czworoboczny. [przypis edytorski]

[369]

działy — dziś popr. forma N.lm: działami. [przypis edytorski]

[370]

negocjatory — dziś popr. forma M.lm: negocjatorzy. [przypis edytorski]

[371]

diak — tu: prawosławny kleryk. [przypis edytorski]

[372]

wertep — tu: szopka. [przypis edytorski]

[373]

jasełka — tu: figury przedstawiające postaci związane z narodzinami Jezusa. [przypis edytorski]

[374]

węgrzyn — słodkie wino. [przypis edytorski]

[375]

hospodarzanka — gospodyni. [przypis edytorski]

[376]

Zaporożów — dziś popr.: Zaporoża. Chodzi o krainę położoną na Ukrainie nad Dnieprem. [przypis edytorski]

[377]

nożów — dziś popr. forma D.lm: noży. [przypis edytorski]

[378]

olśnia — dziś popr.: olśniewa. [przypis edytorski]

[379]

żywem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś popr.: żywym. [przypis edytorski]

[380]

horodyszcze — miejsce, w którym stał gród. [przypis edytorski]

[381]

truna — tu: trumna. [przypis edytorski]

[382]

jucha (pot.) — krew. [przypis edytorski]

[383]

bladéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

[384]

smutniéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[385]

wyżéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

[386]

mglistem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś popr.: mglistym. [przypis edytorski]

[387]

hakownica — rodzaj daw. broni palnej. [przypis edytorski]

[388]

gont — mała, odpowiednio uformowana deska; z gontów sporządzano dawniej pokrycia dachów. [przypis edytorski]

[389]

afront — zniewaga. [przypis edytorski]

[390]

kobiétom — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[391]

panienka — dziś popr. forma W.lp: panienko. [przypis edytorski]

[392]

blech — miejsce, w którym bieli się płótno. [przypis edytorski]

[393]

szturmak — strzelba z rozszerzaną lufą. [przypis edytorski]

[394]

Szczo ty za duch (z ukr.) — Co ty za duch. [przypis edytorski]

[395]

czerwonem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś popr.: czerwonym. [przypis edytorski]

[396]

puskać (daw., gw.) — puścić. [przypis edytorski]

[397]

dusysz mene, panyczu (z ukr.) — dusisz mnie, paniczu. [przypis edytorski]

[398]

brwie — dziś popr. forma M.lm: brwi. [przypis edytorski]

[399]

charchocą (pot.) — dziś popr.: charkoczą a. charkocą. [przypis edytorski]

[400]

aniwersarz (z łac.) — rocznica. [przypis edytorski]

[401]

trąd — zakaźna choroba skóry. [przypis edytorski]

[402]

beze — bez. [przypis edytorski]

[403]

kurenny — oddziałowy, należący do oddziału; por. kureń: oddział kozacki, pułk; stanica kozacka. [przypis edytorski]

[404]

jarzącem — dziś popr.: jarzącym. [przypis edytorski]

[405]

mołodyca — młoda mężatka na Ukrainie. [przypis edytorski]

[406]

gwoździki — goździki. [przypis edytorski]

[407]

herszt — przywódca. [przypis edytorski]

[408]

waszę — dziś popr.: waszą. [przypis edytorski]

[409]

Taj szczob (…) czarny (z ukr.) — A żeby diabły przeklęły twój dom czarny. [przypis edytorski]

[410]

egzekwować — tu: zastosować tortury. [przypis edytorski]

[411]

ambaras — kłopot. [przypis edytorski]

[412]

znałem cię za — tu: miałem cię za. [przypis edytorski]

[413]

Pawołocz — wieś na Ukrainie. [przypis edytorski]

[414]

sicz — rodzaj obozu kozackiego zakładanego nad Dnieprem; tu: Sicz Zaporoska, Zaporoże; wolne osady Kozaków nad dolnym Dnieprem. [przypis edytorski]

[415]

tabuńczyk — człowiek strzegący stada koni. [przypis edytorski]

[416]

majdan — tu: plac. [przypis edytorski]

[417]

cherubin — potężny anioł. [przypis edytorski]

[418]

kir — czarny materiał zakładany jako symbol żałoby. [przypis edytorski]

[419]

świéca — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[420]

zadawalniać (daw.) — zadowalać. [przypis edytorski]

[421]

istynni — istotni, rzeczywiści. [przypis edytorski]

[422]

zabójce — dziś popr. forma M.lm: zabójcy. [przypis edytorski]

[423]

szruba — śruba. [przypis edytorski]

[424]

delinkwent (daw.) — dziś popr.: delikwent; osoba, której los jest od kogoś zależny a. przestępca oczekujący na wyrok. [przypis edytorski]

[425]

szlachetniéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[426]

kum (pot.) — kolega a. powinowaty. [przypis edytorski]

[427]

butny — pewny siebie. [przypis edytorski]

[428]

świadki — dziś popr. forma B.lm: świadków. [przypis edytorski]

[429]

niéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[430]

rekuza — odmowna odpowiedź na oświadczyny. [przypis edytorski]

[431]

odezwała'ś — tu: odezwała się. [przypis edytorski]

[432]

zasmętnić — zasmucić. [przypis edytorski]

[433]

Wże ja teraz ne zahraju, Pany (z ukr.) — już teraz nie zagram, panowie! [przypis edytorski]

[434]

chyży — szybki. [przypis edytorski]

[435]

posążnica — pieśń ludowa, dumka. [przypis edytorski]

[436]

jaśniéj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[437]

Teraz, pane, Boh ze mnoju (z ukr.) — Teraz, panie, Bóg ze mną. [przypis edytorski]

[438]

duchom, szczo was proklinaje — duchem, który was przeklina. [przypis edytorski]

[439]

Szczo? Ja, bat'ku? (z ukr.) — Co? Ja, ojcze? [przypis edytorski]

[440]

poswetył (ukr.) — poświecił; poprowadził. [przypis edytorski]

[441]

Szczo heto za Anhełyca? (z ukr.) — co to za anielica. [przypis edytorski]

[442]

świéca — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[443]

daléj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[444]

gromnica — duża świeca zapalana podczas ważnych uroczystości religijnych, w tym pogrzebowych. [przypis edytorski]

[445]

Franciszkan — dziś popr.: franciszkanin. [przypis edytorski]

[446]

szczéra — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

[447]

wszystkiem — dziś popr.: wszystkim. [przypis edytorski]

[448]

rubinowem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: rubinowym. [przypis edytorski]

[449]

skra — iskra. [przypis edytorski]

[450]

czaprak — podkładka pod siodło. [przypis edytorski]

[451]

pryde — przyjdę. [przypis edytorski]

[452]

sorokówka — czterdziestka; pieniądz. [przypis edytorski]

[453]

Taj słuchajte, gdy z was panów budut' trupy, budut' hłazy (z ukr.) — więc posłuchajcie, gdy z was panów będą trupy, będą głazy. [przypis edytorski]

[454]

spaty budu (z ukr.) — spać będę. [przypis edytorski]

[455]

harap — bicz o długim rzemieniu. [przypis edytorski]

[456]

krasić — ozdabiać, upiększać. [przypis edytorski]

[457]

jarzęce — jarzące. [przypis edytorski]

[458]

prześwięte Y Jezusowe — taki kształt przybrało ciało Jezusa przybite do krzyża. [przypis edytorski]

[459]

siłęm uronił — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: siłę uroniłem; straciłem siłę. [przypis edytorski]

[460]

tonsura — charakterystyczne dla mnichów kółko wygolone na czubku głowy. [przypis edytorski]

[461]

by — tu: niby, jak. [przypis edytorski]

[462]

nagoście — dziś popr. forma B.lm: nagości. [przypis edytorski]

[463]

usiędą — dziś popr.: usiądą. [przypis edytorski]

[464]

katownie — tu: katusze. [przypis edytorski]

[465]

świécą — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[466]

zżymać się — tu: niecierpliwie się poruszać, wzdragać się gniewnie. [przypis edytorski]

[467]

szczob tebe o brata Semenku prosyły (z ukr.) — żeby poprosić cię o brata Semenkę. [przypis edytorski]

[468]

witże — tu: więc. [przypis edytorski]

[469]

Bud' szczasływ… (z ukr.) — bądź szczęśliwy. [przypis edytorski]

[470]

weseléj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

[471]

dziatki (daw.) — dzieci. [przypis edytorski]

[472]

nowenna — nabożeństwo poprzedzające ważne święta, zawsze rozłożone na dziewięć dni (rzadziej dziewięć tygodni). [przypis edytorski]

x