Przypisy

chaldejscy mędrcy — kapłani chaldejscy (babilońscy) słynęli w starożytności ze znajomości astronomii i astrologii. [przypis edytorski]

chaldejski — babiloński; Chaldea to dawna nazwa terenów Babilonii, tj. środkowej i południowej Mezopotamii; kapłani chaldejscy słynęli w starożytności ze znajomości astronomii i astrologii. [przypis edytorski]

chalet (fr.) — domek, chatka w górach. [przypis edytorski]

chalif — kalif; następca Mahometa, tytuł najwyższych władców świeckich i duchownych w swiecie muzułmańskim. [przypis edytorski]

Chalkis — greckie miasto na wyspie Eubei, przy najwęższym miejscu cieśniny Euripos; ob. Chalkida. [przypis edytorski]

Chalkis — miasto i rzeka w Elidzie. [przypis edytorski]

chaluc (hebr. החלוץ) — pionier, osadnik; por. He-Chaluc: młodzieżowa żydowska organizacja syjonistyczna założona w 1914 w Rosji. [przypis edytorski]

chaluc — żydowski osadnik w Palestynie; członek He-Chaluc, ruchu syjonistycznego, który przygotowywał członków społeczności żydowskiej do osadnictwa w Palestynie. [przypis edytorski]

chaluc — zwolennik He-Chaluc (z hebr.: pionier, osadnik), ruchu syjonistycznego, który przygotowywał członków społeczności żydowskiej do osadnictwa w Palestynie. [przypis edytorski]

Chalybowie (…) kowale — Chalibowie, plemiona zamieszkujące tereny dzisiejszej płd.-wsch. Armenii (staroż. Anatolii), które znały sekret produkcji żelaza; gdy ok. 1200 r. p.n.e. ich państwo zostało rozbite przez Hetytów, Chalibowie opuścili swe siedziby i, wędrując po kontynencie, szerzyli wiedzę dotyczącą metalurgii i kowalstwa. [przypis edytorski]

Chamberlain, dlaczego podpisał układ w Monachium — chodzi o układ podpisany w Monachium 30 września 1938 r. przez szefa rządu Wielkiej Brytanii, Neville'a Chamberlaina wespół z reprezentującymi: Francję Édouardem Daladierem, Włochy Benito Mussolinim i Niemcy Adolfem Hitlerem; układ monachijski (zwany też dyktatem monachijskim) stanowił porozumienie dotyczące przyłączenia do III Rzeszy Niemieckiej części terytoriów Czechosłowacji, mianowicie Kraju Sudetów, na pograniczu z Niemcami i Austrią, zamieszkanego w większości przez ludność niemiecką. Czechosłowacja, której terytorium i suwerenność stanowiły przedmiot obrad i decyzji, nie była reprezentowana; po uzgodnieniu procedur i terminów oderwania regionu sudeckiego od Czechosłowacji (tj. pozbawienia jej 40% potencjału ekonomicznego oraz naturalnej linii obrony w razie niemieckiej agresji), wezwano ją do wysłania do Monachium swojego delegata, którego rola ograniczyła się do przeczytania i podpisania tekstu postanowień wręczonego mu przez premiera Chamberlaina. [przypis edytorski]

Chamberlain, Houston Stewart (1855–1927) — filozof niemiecki pochodzenia brytyjskiego; w swojej głównej pracy Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (1899) głosił poglądy rasistowskie, antysemickie i idee supremacji rasy aryjskiej, które posłużyły za pseudonaukowe podstawy ideologii nazistowskiej. [przypis edytorski]

Chamberlain, Houston Stewart (1855–1927) — uczony i filozof niemiecki pochodzenia brytyjskiego, zięć Richarda Wagnera; znany jako autor książki Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (Podstawy XIX wieku, 1899), głosił poglądy rasistowskie i wyjątkową rolę rasy teutońskiej. [przypis edytorski]

Chambord, Henri Dieudonné, hrabia de (1820–1883) — potomek rodu Bourbonów, wnuk Karola X, pretendent do tronu francuskiego, znany pod imieniem Henryka V; w 1873, po upadku II Cesarstwa i powstaniu III Republiki, otrzymał propozycję objęcia tronu Francji, jednak nie zgodził się na panowanie pod rewolucyjną trójkolorową flagą, żądając powrotu do białego sztandaru z liliami. [przypis edytorski]

cham — człowiek niższego stanu, chłop. [przypis edytorski]

cham (daw., pogard.) — człowiek niższego stanu, chłop; chamstwo: chłopstwo. [przypis edytorski]

chameleont — dziś: kameleon. [przypis edytorski]

Chamfort, Sébastien-Roch de (1741–1794) — francuski literat epoki Oświecenia, autor licznych maksym i złotych myśli. [przypis edytorski]

Chamfort, Sébastien-Roch de (1741–1794) — francuski literat epoki Oświecenia. [przypis edytorski]

Chamfort, Sébastien-Roch de (1741–1794) — fr. literat epoki Oświecenia, autor licznych maksym i złotych myśli. [przypis edytorski]

Chamici — dawna umowna nazwa grupy ludów niesemickich zamieszkujących północną i północno-wschodnią Afrykę przed ekspansją ludów semickich (potocznie także: czarni Afrykanie, potomkowie biblijnego Chama); obecnie zarzucona, gdyż ludy te należą do kilku równorzędnych językowo rodzin, znacznie różnią się również kulturowo i rasowo. [przypis edytorski]

Chamisso, Adelbert von (1781–1838) — niemiecki poeta, przyrodnik i podróżnik. [przypis edytorski]

chamois (fr.) — giemza, zamsz; koloru giemzy, jasnobrązowy. [przypis edytorski]

Champagne — Szampania, historyczna prowincja francuska, położona w płn.-wsch. części kraju. [przypis edytorski]

Champaigne, Philippe de (1602–1674) — francuski malarz pochodzenia flamandzkiego; nadworny artysta Ludwika XIII i kardynała Richelieu. [przypis edytorski]

Champcenetz, Louis René Quentin de Richebourg de, zwany kawalerem de Champcenetz (1760–1794) — francuski dziennikarz, znany z dowcipu. [przypis edytorski]

Champfleury, właśc. Fleury-Husson, Jules François (1821–1889) — pisarz fr., pracował jako dziennikarz i krytyk sztuki, był zwolennikiem realizmu; przyjaźnił się Victorem Hugo i Gustave'em Flaubertem; autor m.in. powieści Chien-Caillou, fantaisies d'hiver, Pauvre Trompette, fantaisies de printemps i Feu Miette, fantaisies d'été (1847); Confessions de Sylvius (1849); Les Aventures de Mademoiselle Mariette (1853); Les Oies de Noël (1852); Les Souffrances du professeur Delteil (1853); Les Bourgeois de Molinchart (1855); La Succession Le Camus (1858); Le Violon de faïence (1862); La Comédie Académique — La Belle Paule (1867). [przypis edytorski]

championat — tytuł championa; prymat, czołowe miejsce, przywództwo. [przypis edytorski]

Champollion, Jean-François (1790–1832) — francuski archeolog i językoznawca; w roku 1822 odczytał egipskie hieroglify, opierając się m. in. na wielojęzycznej inskrypcji na kamieniu z Rosetty. [przypis edytorski]

Champollion, Jean-François (1790–1832) — francuski językoznawca i orientalista; w roku 1822 odczytał egipskie hieroglify, opierając się dwujęzycznej inskrypcji na kamieniu z Rosetty. [przypis edytorski]

cham (pot.) — ordynarny człowiek, prostak. [przypis edytorski]

Champs Élysées (fr.: Pola Elizejskie; pot.), właśc. Avenue des Champs-Élysées (Aleja Pól Elizejskich) — reprezentacyjna aleja Paryża. [przypis edytorski]

Cham-sam-merer-amen-Ramesses-neter-hog-an — właśc. Ramessisu Chaem-Uaset Meri-Amon Neczer-Heka-Junu („Syn-Re, Który-ukazał-się-w-Tebach, Umiłowany-przez-Amona, Bóg-Władca-Heliopolis”), pełne imię faraona Ramzesa XI, dawniej przez egiptologów uważane za imię Ramzesa XIII, którego istnienie jest dziś negowane. [przypis edytorski]

chamsin — gwałtowny, gorący i suchy wiatr pustynny wiejący w północnej Afryce i na Półwyspie Arabskim, pojawiający się najczęściej od kwietnia do czerwca. Porywy chamsinu wywołują burze piaskowe i pyłowe. [przypis edytorski]

chamstwo (daw.) — pogardliwie określenie chłopów. [przypis edytorski]

Chanaan a. Kanaan — starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego; jej płd. część wskazywana jest w Biblii jako ziemia obiecana Izraelitom przez Jahwe; siedmiom narodom Chananejskim: po przybyciu do Kanaanu Izraelici mieli pokonać i zniszczyć siedem potężnych narodów, by zająć ich ziemie (Pwt 7, 1). [przypis edytorski]

chan a. chana — karawanseraj, zajazd (w krajach muzułmańskich). [przypis edytorski]

Chanamel — inaczej Chanameel, kuzyn Jeremiasza (Jr 32,6–7). [przypis edytorski]

chananejski a. kananejski — związany z Kanaan, biblijną Ziemią Obiecaną, krainą obfitości, szczęścia i bogactwa; (pot.) zamożny, obfity, bogaty. [przypis edytorski]

chancelier d'ambassade (fr.) — szef kancelarii ambasady, wyższy urzędnik zajmujący się paszportami i dokumentami dyplomatycznymi. [przypis edytorski]

Chanctonbury Ring — fort ziemny, usypany przez ludzi w epoce brązu, a następnie służący jako obóz rzymski, położony w hrabstwie West Sussex, ok. 60 km na zachód od miejsca akcji powieści. [przypis edytorski]

chandra — przygnębienie, zły nastrój. [przypis edytorski]

changez les dames (fr.) — zmiana partnerek. [przypis edytorski]

Chanina ben Chachinai — tannaita trzeciej generacji, uczeń rabbiego Akiby. Zaliczany do Dziesięciu Męczenników żydowskich. [przypis edytorski]

Chanisko — zgrubienie od słowa chan. [przypis edytorski]

chanson d'actualité (fr.) — piosenka na tematy aktualne. [przypis edytorski]

chanson — francuska odmiana popularnej piosenki. [przypis edytorski]

chanson rosse (fr.) — piosenka satyryczna, uszczypliwa, złośliwa. [przypis edytorski]

Chansons de geste — średniowieczne starofrancuskie poematy rycerskie, mówiące o przygodach historycznych i legendarnych bohaterów. [przypis edytorski]

chantage (fr.) — szantaż. [przypis edytorski]

chan — tytuł panującego w niektórych krajach Wschodu; też: osoba, której przysługuje ten tytuł. [przypis edytorski]

chan — tytuł władcy u plemion mongolskich i tureckich. [przypis edytorski]

Chanuka (hebr.: Poświęcenie) — w judaizmie Święto Poświęcenia, Ognia lub Świateł; jego obchody trwają osiem dni i wiążą się z zapalaniem oliwy lub świec umieszczonych w specjalnym chanukowym świeczniku. [przypis edytorski]

Chanuka — święto upamiętniające wznowienie kultu religijnego w odnowionej Świątyni Pańskiej po zwycięstwie nad wojskami grecko-syryjskimi w 165 r. p.n.e. [przypis edytorski]

Chaon — miał być przyjacielem czy bratem Helenusa i poświęcić życie dla dobra ziomków. [przypis edytorski]

Chaosa bytnost' dowremiennu iz biezdn Ty wiecznosti wozzwał — fragment ody Bóg Gawriły Dierżawina (1743–1816), poety rosyjskiego, przedstawiciela klasycyzmu. [przypis edytorski]

Chaosa bytnost' (…) iz wiekow wiecznosti wozzwał — chłopiec miesza tekst i gubi sens ody Dierżawina. [przypis edytorski]

Chaos — podziemie, jako czeluść ziejąca pustką i pochłaniająca (gr. chainein) wszystko. [przypis edytorski]

Chaos wiekuiste — w mit. gr. stan Kosmosu przed powstaniem świata. [przypis edytorski]

Chaos — z którego wyszedł świat, zalega wraz z ciemnością podziemie. [przypis edytorski]

chapać (pot.) — chwycić, zjeść naprędce, ukraść. [przypis edytorski]

chapeau à huit reflets (fr.) — rodzaj błyszczącego cylindra. [przypis edytorski]

chapeau (fr.) — kapelusz. [przypis edytorski]

Chapelle, Jean de la (1651–1723) — francuski pisarz i dramaturg, członek Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]

Chaplin, Charlie — właśc. Charles Spencer Chaplin, (1889–1977), aktor komiczny i reżyser, gwiazda kina niemego. Urodzony w Londynie, karierę zrobił w USA. Stworzył postać trampa Charliego, biedaka o złotym sercu, wyposażonego w melonik, muszkę i laseczkę. W filmie Dyktator (1940) parodiował Adolfa Hitlera. [przypis edytorski]

Chaplin, Charlie, właśc. Charles Spencer Chaplin (1889–1977) — brytyjski aktor i reżyser okresu kina niemego, później także filmów udźwiękowionych; scenarzysta i producent filmowy; od 1914 występujący filmach w Stanach Zjednoczonych, stworzył postać tragikomicznego bohatera: włóczęgi Charliego; współzałożyciel wytwórni United Artists w 1919. [przypis edytorski]

Chappe, Claude (1763–1805) — francuski wynalazca; w 1792 zaprezentował system łączności optycznej opartej na specjalnym układzie semaforów, który wkrótce został wprowadzony w całej Francji. [przypis edytorski]

Chapsal Noel — niezwykle popularny w XIX w. podręcznik gramatyki języka francuskiego Nouvelle Grammaire française avec Exercices autorstwa Charles-Pierre'a Chapsala (1787–1858) i François Noëla (1756–1841), wydany po raz pierwszy w 1823 r. [przypis edytorski]

characterem [łac.]… mają — mają odrębną, specjalną formę. Chodzi tu zapewne o próbę przystosowania rytmiki wiersza polskiego do metrum antycznego. [przypis edytorski]

charakter a. częściej charakternik (daw.) — czarownik a. osoba zaklęta, której się kule nie imają. [przypis edytorski]

charakter (daw.) — litera. [przypis edytorski]

charakter (daw.) — tu: litera, znak. [przypis edytorski]

charakter (daw.) — znak, litera. [przypis edytorski]

charakter (daw.) — znak. [przypis edytorski]

charakternik — czarownik. [przypis edytorski]

charakternik (z ukr.) — czarownik. [przypis edytorski]

charakterologia — nauka o charakterze. [przypis edytorski]

charaktery — tu: litery. [przypis edytorski]

charaktery — tu: litery, znaki. [przypis edytorski]

charaszo (ros.) — dobrze. [przypis edytorski]

charaszo, skażu (ros.) — dobrze, powiem. [przypis edytorski]

Charbin (Harbin) — miasto w Mandżurii. [przypis edytorski]

charchocą (pot.) — dziś popr.: charkoczą a. charkocą. [przypis edytorski]

charci (starop. forma) — dziś M.lm: charty. [przypis edytorski]

Charcot, Jean-Martin (1825–1893) — francuski lekarz neurolog, twórca nowoczesnej neurologii. [przypis edytorski]

Charcot, Jean-Martin (1825–1893) — fr. lekarz neurolog, w szpitalu w Salpêtrière zajmował się przypadkami epilepsji i histerii, tam też przeprowadzał sławne publiczne pokazy wywoływania poprzez hipnozę napadów histerii u swych pacjentek; należał do prekursorów psychiatrii. [przypis edytorski]

charcze — dziś popr. forma 3.os.lp: charczy. [przypis edytorski]

charcze — dziś popr. forma: charczy. [przypis edytorski]

Chardin, Jean (1699–1779) — francuski malarz, mistrz scen rodzajowych i martwej natury. [przypis edytorski]

Charell, Eric, właściwie Löwenberg (1894–1974) — aktor i tancerz niemiecki, organizator rewii w Berlinie. Od 1932 r. na emigracji, od 1937 r. w Stanach Zjednoczonych. Powrócił do Niemiec w r. 1945. [przypis edytorski]

chargée d'affaires — pełnomocnik dyplomatyczny, dyplomata niższego stopnia. [przypis edytorski]

charge d'affaires (fr.) — szef misji dyplomatycznej najniższej rangi (niższej niż ambasador lub minister pełnomocny). [przypis edytorski]

chargot — dziś: charkot. [przypis edytorski]

Charing Cross — dworzec kolejowy w centrum Londynu, zbudowany w 1864 r. [przypis edytorski]

Charitas (gr. cháris, łac. caritas: miłość) — w chrześcijaństwie jedna z trzech cnót: miłość bliźniego i Boga, miłosierdzie. Współcześnie używana jest forma caritas. [przypis edytorski]

charivari (fr.) — zgiełk, wrzawa. [przypis edytorski]

charivari — rodzaj prześmiewczej pieśni, kakofoniczna parodia serenady. [przypis edytorski]

chark — dziś popr.: charkot a. charczenie. [przypis edytorski]

charłać — chorować, słabować. [przypis edytorski]

charłactwo — wyniszczenie organizmu; znaczny spadek masy ciała wskutek utraty podskórnej tkanki tłuszczowej oraz zmniejszenia objętości mięśni. [przypis edytorski]