Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Gerhart Hauptmann, Biedny Henryk

Gerhart Hauptmann

Biedny Henryk

tłum. Jan Kasprowicz

  1. Bezdomność: 1
  2. Błądzenie: 1
  3. Błoto: 1
  4. Bóg: 1 2
  5. Choroba: 1 2 3 4
  6. Ciało: 1
  7. Cierpienie: 1 2 3
  8. Cud: 1
  9. Dziecko: 1 2
  10. Dziewictwo: 1 2
  11. Grób: 1
  12. Kobieta: 1
  13. Kondycja ludzka: 1 2
  14. Krew: 1
  15. Lekarz: 1
  16. Miłość: 1
  17. Miłość silniejsza niż śmierć: 1
  18. Ofiara: 1 2 3
  19. Okrucieństwo: 1
  20. Pan: 1
  21. Polityka: 1
  22. Poświęcenie: 1
  23. Pozycja społeczna: 1 2
  24. Przemijanie: 1
  25. Przyjaźń: 1
  26. Rozpacz: 1 2
  27. Rycerz: 1 2
  28. Sen: 1 2
  29. Sługa: 1 2
  30. Szatan: 1
  31. Śmierć: 1 2 3 4
  32. Święty: 1 2 3
  33. Ucieczka: 1
  34. Upadek: 1 2
  35. Vanitas: 1
  36. Wierność: 1
  37. Wieś: 1
  38. Zbawienie: 1 2 3 4 5

Uwspółcześniono:

1. Fleksję przymiotników, liczebników i zaimków w N. i Msc., np. tem > tym, np. tem > tym; przytem > przy tym; srebrzystemi > srebrzystymi; jednem > jednym; uduchowionem > uduchowionym; jakiemś > jakimś, wielkiemi > wielkimi; rajskiem > rajskim; owem > owym; swem > swym; Henrykowem > Henrykowym; uporczywem > uporczywym; czemkolwiek > czymkolwiek; niczem > niczym; waszem > waszym; naszem > naszym; największem > największym; nagiem > nagim; długiem > długim; twojem > twoim itp.

2. Pisownię łączną/rozdzielną, np. jaknajmniej > jak najmniej; niemniejszą > nie mniejszą; bylejakich > byle jakich; Cóżto > Cóż to; jakto > jak to; Dla tego > dlatego; dla czego > dlaczego; jakgdyby > jak gdyby; nienawiedziłaby > nie nawiedziłaby; niewiadomo > nie wiadomo; odemnie > ode mnie; pośpiesz że > pośpieszże; zdala > z dala; oddawna > od dawna; rzecby można > rzec by można; Żalby mi było > Żal by mi było; na niem > na nim; przedemną > przede mną; przede wszystkiem > przede wszystkim; przytem > przy tym; nie dobrze > niedobrze; Możebyś > Może byś; Chodu-m zapomniał > Chodum zapomniał; napewno > na pewno; nakształt > na kształt; z pod > spod; na prawdę > naprawdę.

3. Pisownię partykuł, np. niebył-li > nie byłli; pragniesz-li > pragniesz li; nagim-li ciałem będziesz > nagim li ciałem będziesz; bój-że > bójże; powiedz-że > powiedzże itp.

4. Interpunkcję, np. obcych języków i szeptów i gruchań > obcych języków i szeptów, i gruchań; Nie! nie! bez żartów (…) > Nie, nie! Bez żartów (…); czyż przeto godzi się mówić: przebaczcie > czyż przeto godzi się mówić: «przebaczcie»; Bogatszą jesteś, niźli on > Bogatszą jesteś niźli on; bych pomówili z sobą, jako męże > bych pomówili z sobą jako męże; Przecz wy na Boga? chronicie się w pustkę > Przecz wy, na Boga, chronicie się (…); (…) waszym szczęściem? przecz pozostawiacie (…) > (…) waszym szczęściem? Przecz pozostawiacie (…); Weź krawieckie/ do rąk nożyce, i draśnij go w skórę > (…) nożyce i draśnij go w skórę; i szczęściem i bogobojnością > i szczęściem, i bogobojnością; dziś jutro skostnieć > dziś, jutro skostnieć; (…) a zaś gdyby nawet było — na Boga! ja bym to wymazał! > (…) a zaś gdyby nawet było — na Boga — ja bym to wymazał!; Zanim rok przeminie, cierpienie moje zemrze, ach! i ileż spadnie (…) > Zanim rok przeminie, cierpienie moje zemrze! Ach! I ileż spadnie (…); Sza! Sza! > Sza, sza!; Panie! Panie! > Panie, panie!; —: > : —

5. Pisownię joty, np. dyjabłem > diabłem itp.

6. Pisownię dźwięczną/bezdźwięczną: Z pod > Spod; z pośród > spośród; nizkiego > niskiego; blizko > blisko; rzeźko > rześko; znaleść > znaleźć; przemódz > przemóc; strzedz > strzec; ledz > lec; módz > móc.

7. Pisownię wielką/małą literą: Łaski > łaski; Wasza Miłość > wasza miłość.

8. Zapis i pisownię skrótów, np. o. Benedykt > ojciec Benedykt; j.w. > jw.

9. Inne zmiany ortografii, np. Ktoż > któż; tłómaczyć > tłumaczyć; tętęcie > tętencie; puhaczem > puchaczem; ktoż > któż; słyszyć > słyszeć; codzienie > codziennie; oddźwierny > odźwierny.

Poprawiono błędy źródła:

(nagłówki i didaskalia) Hotfryd > Gotfryd; Grygita > Brygita; Brygito > Brygita; Gotfyd > Gotfryd; Ottegeba wchodzi > (…) wychodzi;

(tekst główny) naówczas lekarz pokazał pokazał mu bliznę > naówczas lekarz pokazał mu bliznę; wrzody niobowe > (…) hiobowe; odbiegł go dalego > (…) daleko; zakapturzongo > zakapturzonego; powiedźcie > powiedzcie; uspakającym > uspokajającym; W tym nowym promieniu, który mi błyszczał spod powieki dziecka — żyje! > (…) żyję!; wśród białych śnieżków, obsypanych śniegiem > wśród białych świerków (…); Róbcie co ze ze sobą > Róbcie co ze sobą; samotne dziecko… Daję znaki!/ Dokąd mnie wabią > (…) Daje znaki! (…); chrobliwym > chorobliwym; dwowa > dwoma; O takich rajach niegdyś, lube dziecię, chybaś nie śniło! > O takich rajach nigdyś (…); dzielnie się trzymał się w górach > dzielnie się trzymał w górach; Przynieś je tu do mnie > (…) mnie. (wstawienie kropki: błąd źródła)

Gerhard HauptmannBiedny HenrykBaśń niemieckatłum. Jan Kasprowicz

OSOBY DRAMATU:

  1. Henryk von Aue
  2. Hartmann von der Aue
  3. Brygita
  4. Ottegeba
  5. Ojciec Benedykt, mnich
  6. Ottaker
  7. Rycerze, służba zamkowa

AKT PIERWSZY

Ogródek dzierżawcy Gotfryda. Dom zwrócony szczytem do sceny z drzwiami i schodami po lewej. Opodal stary cis, pod nim stół kamienny z ławką darniową. Spod cisu widać rozległe pola zielone. Na przedzie łany zżęte, na horyzoncie wzgórza leśne. Tu i ówdzie pojedyncze grupy sosen.

SCENA PIERWSZA

Gotfryd

Zmiata liście z kamiennego stołu.

Ottaker

Pachołek w zbroi, lat około czterdziestu, gotów do wsiadania na koń, wchodzi po cichu do ogrodu, starając się jak najmniej czynić hałasu ostrogami i szyszakiem; zobaczywszy Gotfryda, staje zmieszany; blada jego twarz, czarną okolona brodą, mieni się[1] wskutek zaambarasowania[2].

Gotfryd

1
Pochwalon Jezus Chrystus.

Ottaker

Na wiek wieków.

Gotfryd

A dokądże wy tak wczesną godziną?

Ottaker

Ot! Przejechać się, abo[3] i na łowy —

Gotfryd

5
A pan się bez was obędzie… co?…

Ottaker

Drapie się w głowę zaambarasowany.
Z biedą —
A zresztą — może… Wiecie — mam zlecenie…
Pomyślcie tylko o… to niby znaczy,
jeśli Bóg zechce i jakoś się uda,
10
ba — a i wówczas, choćby i najgorzej
miało się wszystko stać, to juścić wrócę —
jednak…

Gotfryd

Ja waści wcale nie rozumiem —
Czyżby się komu z waszych miało zdarzyć
15
jakie nieszczęście?

Ottaker

Sza, sza! Nie inaczej —
muszę pojechać… matka — a i siostra —
tak — trudna rada… Pojmiecie. A zresztą
zmierzę się z diabłem! Gdybyć[4] jeszcze żyli
20
ci, com ich ubił[5] w krainie pogańskiej,
łatwo by mogli to poświadczyć…

Gotfryd

Cóż to
z wami się dzieje? Czyście chorzy? — Mówcie!

Ottaker

Nie! Chroń nas Boże od wszelkiej zarazy,
25
od złych upławów i grzesznych zakażeń.
Jeszczemcić[6] zdrowy i w krwie[7] swojej czysty,
i mam nadzieję, że taki zostanę.
Świat ten zepsuty i pełen szatanów,
ale mą tarczą i opieką Chrystus.
30
Krwią niejednego Turczyna kupiłem
odpust dla siebie — niejedną szmacinę
rzuciłem klechom, a zasię[8] me piersi
chroni kawałek krzyżowego drzewa
ze Ziemi Świętej: ale jakaś groza
35
przychodzi na mnie — tak! Muszę odjechać —
jakieś złe znaki widziałem dziś we śnie —
a człek śmiertelny strzeże swego skórska.
Odchodzi.

Gotfryd

Patrząc za odchodzącym.
Przebóg! Srokosza wyprowadza z stajni —
już go i dosiadł i już — w cwał pogonił.

SCENA DRUGA

Z domu wychodzi Brygita, a za nią Ottegeba. Brygita, poważna, nie bardzo po chłopsku wyglądająca matrona, Ottegeba zaś — to blade, bezkrwiste dziecko, prawie dziewica o wielkich, ciemnych oczach, popielatych włosach z czerwono- i żółto-złotymi połyskami. Matka i córka niosą bieliznę stołową i naczynia.

Brygita

40
Gdzież ja mam nakryć dla jego miłości?
Gotfrydzie!… Słuchaj!…

Gotfryd

Budząc się z zadumy.
Co? Czyś mnie wołała?

Brygita

Juści[9], wołałam: piwo już zagrzane,
ryba gotowa, śmietana ubita…
45
Gdzieżby to nakryć dla jego miłości?…

Gotfryd

Wskazując na stół kamienny.
O — tu jest miejsce od pradawnych czasów…
Prawda, dziecino? — Tu rad on siadywał?…

Ottegeba

Tak, ojcze… warto może trochę miodu…
Miałeś natopić…

Gotfryd

Zdziwiony.
50
Któż ci to we włosy
wplótł tę wstążeczkę?…

Ottegeba

Wstążeczkę?

Gotfryd

Tak, dziecko —
tę — ot! — Czerwoną wstążeczkę…

Ottegeba

Zarumieniona, zmieszana.
55
Gdzie, ojcze!?

Gotfryd

Niecierpliwie.
W włosach…!…?

Ottegeba

Milczy.

Brygita

A widzisz! Czym ci nie mówiła,
że się na ciebie zgniewa, gdy to ujrzy!?

Ottegeba

Blednie, walczy z płaczem, zrywa wstążeczkę z włosów, rzuca ją na ziemię i ucieka.

SCENA TRZECIA

Brygita

Chciała tym uczcić jego miłość… Teraz
60
wstydzi się tego.

Gotfryd

Uważaj na dziecko,
takie natręctwo może mu się sprzykrzyć.
To już nie chłopiec, jak wówczas — przed laty,
kiedy się lubił bawić z nią — z dziewczynką…

Brygita

65
Niewesołego, zda mi się, umysłu
nasz miłościwy…

Gotfryd

Nie wiem. Kto go wczoraj
widział o świcie, jak jeźdźcom, zebranym
na łów, wskazywał rękojeścią szabli,
70
z uśmiechem w oczach, na naszą sadybę
i jak ich potem żegnał przewesoło,
mógł był pomyśleć[10] sobie, że wspaniały,
szlachetny młodzian wzdyć[11] nie wie, co znaczy
choćby cień troski. Za tom dziś zobaczył[12]
75
męża, któregom nie znał[13]

Brygita

Mnieć[14] to dziwno,
że o tym czasie przybył w ten zapadły
kąt nasz — mówiono przecie, że się żeni…

Gotfryd

Wielcy tej ziemi mają swe humory.
80
Co nam do tego.

Brygita

Juści[15]… Tylko, widzisz,
wczorajszej nocy przebrał nieco miarę
jego pachołek i między czeladzią
tajemnym słowem dziwne stroił żarty
85
i o Mojżesza rozprawiał zakonie[16],
według którego myją chore domy,
by je uzdrowić od jadu i trądu.

Gotfryd

Któż to ci mówił?

Brygita

Nasza Ottegeba.

Gotfryd

90
Słuchaj, Brygito, zamknij uszy swoje
dla wstrętnych plotek. Pan nasz miłościwy
w wielkich dotychczas łaskach i honorach,
sługa cesarza[17], a zatem nie bardzo
przez Piotrowego lubian[18] namiestnika[19] —:
95
klechy zakonne roznoszą po ludziach
przeróżne kłamstwa, a nie ma tak płaskich,
by u motłochu nie znalazły wiary.

Brygita

Zda mi się, idzie aleją olchową.

Gotfryd

On…

Brygita

100
Pochylony idzie, nie jak zwykle.

Gotfryd

Nie wpatruj się tak — możeć to wziąć[20] za złe.

Brygita

O! Spójrz! — Jak wryty, w zorzę wlepił oczy.

Gotfryd

On… Ja się teraz oddalę; a ty go
poproś do stołu, wielce obyczajnie,
105
lecz krótko, potem zwolnij się i odejdź.

Brygita

Nie troszcz się, stary.

SCENA CZWARTA

Henryk von Aue wchodzi powoli i zamyślony; postać to wspaniała, rycerska; włosy spadające w swobodnych kędziorach, broda rudawa, ścieka wskos; wielkie, błękitne, niespokojne oczy w bladym nieco obliczu.

Brygita

Bóg z waszą miłością.

Henryk

Podnosi ku niej oczy, zdaje się, jakby ją dopiero teraz zauważył, mówi prędko i od niechcenia.
Bóg z wami, matko.

Brygita

Stół waszej miłości…
110
Małoć[21] jest na nim — tyle, co dać może
nasz kąt zapadły.

Henryk

Zda się, wczoraj wieczór
słyszałem dzwonki mułów na folwarku.

Brygita

Nie, wasza miłość…

Henryk

115
Nie? Tak o północy?

Brygita

Potrząsając głową.

Henryk

Szkoda, otukno[22] mi do moich książek.

Brygita

Czy wasza miłość ma jakie życzenie?

Henryk

O tak… niejedno!

Brygita

Takie, które zdołam
120
spełnić?

Henryk

Brygito, które spełnić zdołasz?
Nie!… Może później — zobaczym — tak! — Może…
dobrze… dziękuję…

Brygita

Obyć smakowało[23]!…

SCENA PIĄTA

Henryk

Sam, kładzie dłoń na pień wiązu, spogląda ku jego koronie i mówi do siebie z tłumionym wzruszeniem.
125
W koronie jeszcze stoi wiąz i, jakby
ulany z spiżu, strzela nieruchomie[24]
w chłodne powietrze jasnego poranku;
bliskiego mrozu ostre, srebrne tchnienia
już może jutro obedrą go z liści —
130
on się nie ruszy: — wszystko, na czym tylko
spocznie twe oko, zdaje się w pokorze
na wolę Stwórcy — wyjąwszy człowieka,
tak, tak— wyjąwszy mnie!… O wróć, spokoju,
wszak niedalekoś[25]… Na cichych, zielonych
135
leżysz murawach, tchy twe zawiewają
ku moim skroniom od ciemnego runa
jodeł — od czarnych, snać[26] odwiecznych jodeł
mego dzieciństwa… tak, w dziedzinie mojej,
śród gór tych moich i ty przemieszkujesz —
140
przeto mi bratem bądź i przyjacielem!

SCENA SZÓSTA

Gotfryd

Zjawia się we drzwiach swego domu.
Witamy u nas waszą miłość, panie —

Henryk

Dzień dobry, stary.

Gotfryd

Lepszegom nie zaznał[27]
w całym mym życiu, niźli[28] ten, o panie!
145
Wszakże na pierwszym spotyka się kroku
z najmilszym gościem i mym godnym panem.
Lecz wasza miłość wielce nas zawstydza,
a przedsię[29], panie, mnie — bo juścić[30] przy was
tom ci ja[31] śpiochem i złym gospodarzem.

Henryk

Zaczyna śniadać[32].
150
Nie troszcz się o mnie, przyjacielu! — Usiądź,
umiałem sypiać wśród najdzikszej wrzawy —
w obozie, w polu, na dworach książęcych,
gdzie dzień i nocą skrzypiały w zawiasach
wrótnie[33] zamkowe… przy tętencie kopyt,
155
przy knechtów[34] krzykach jak pień takem leżał[35]
i spał… Tu cisza, a przecież w tej ciszy
głośno obzywa[36] się me wnętrze… Widzisz —
gdy tam, na łąki i na trzęsawiska
księżyc rozlewa swe umarłe światło
160
i gdy z nim razem chyba jaki świerszczyk
czuwa pod miedzą, tutaj w mojej głowie
wciąż wre i huczy od harców rycerskich,
od zbrojnych pląsów, od haseł wojennych,
obcych języków i szeptów, i gruchań,
165
których nie zdołam przemóc. —

Gotfryd

SenWasza miłość
niedobrze spali tej nocy?

Henryk

Przytułkiem
jest sen, a gorze[37] tym, co bez przytułku!
170
Żaliż[38] nie prawda? …

Gotfryd

Prawda mocna, panie.

Henryk

Nie, nie! Bez żartów: od dawnych już czasów
przyzwyczajenie wypędza mnie z łoża
zwykle przed świtem, często o północy…
175
A jeśli tutaj doświadczycie tego,
proszę, niech was to nie dziwi, przebaczcie!

Gotfryd

Waszej miłości dom ten, gdzie mieszkamy,
i waszym grunt ten, na którym on stoi —
czyż przeto godzi się mówić: «przebaczcie» —
180
raczej nas zbudźcie, gdy czuwać raczycie.

Henryk

Śpijcie w spokoju — wy, co na ten spokój
zasłużyliście dnia przeciężkim znojem.
Na co wam moje czuwanie? Dziękuję!
Z wdzięcznością dzisiaj poznaję znów w tobie,
185
com jako chłopiec dobrze znał — twe serce!
Alem nie przyszedł, aby kraść to serce
ani rabować jego ustroń złotą —
proszę cię tylko, zechciej mi pozwolić,
bym przy ognisku twoim mógł zostawać
190
samli[39] ze sobą.

Godfryd

Po chwili milczenia.
Może wasza miłość
chce, abym odszedł?

Henryk

Siadaj!
Źle tłumaczysz,
195
com ci powiedział. Chodź tu! Jest mi błogo
na twoje siwe znów poglądać włosy
i znów, po tylu, tylu długich latach —
słyszeć ten miły, luby głos ojcowski.
Nie troszcz się o to, jeśli ci się wydam
200
człowiekiem obcym — na lichym zagonie,
który uprawiasz: tak, jam się powłoszczył[40],
przecież za uścisk — jeśli mi go twoja
dłoń nie poskąpi — niemiecka uściskiem
zapłaci ręka.

Gotfryd

Chce na klęczkach obiema rękami chwycić prawicę Henryka, którą ten gwałtownym cofa ruchem.
205
Co? Tyś się powłoszczył,
panie mój miły? Brońże[41] słodki Chryste!
Jeśli nie wyście[42] wzorem niemieckiego
dziś obyczaju, zwierciadłem niemieckiej
cnoty rycerskiej, to gdzież nam się godzi
210
w krajach niemieckich szukać dziś dworskości,
męstwa i dumy, i tej niewzruszonej
naszej wiernoty[43]?
Was mi zwać niemieckim,
was zwać mi czystym, jak czystą zostanie
215
ta wzrosła z czystej krwi niemieckiej jodła.
Źreniczne gwiazdy namiestnika Rzymu
nie płoną jaśniej od waszych i Frydryk
z nie mniejszą dumą stałby ponad lnianą
przędzą tej waszej głowy niż nad jego.

Henryk

Pochmurniawszy[44].
220
Ha… to być może! Brylant, jak powiadasz,
będzie brylantem, choćby nawet Łazarz
nosił tę obręcz, śród której on płonie.
prędko odbiega od tego
Polityka, WieśDać cesarzowi, co jest cesarskiego!
225
Lecz dosyć na tym… Usiądź, opowiadaj
o innych sprawach. O tym, co tam gdacze
kogut z kurami pomiędzy stodołą
i stajnią — dla mnie słodsza to biesiada,
niżeli pienia królewskie Waltera.
230
Ile masz koni? Krów? Czy się odpłaca
ten łan za ciężki twój mozół? Odpowiedz!
Jakieś miał żniwa? Jakieś zebrał ziarna,
owoce, wino? To, widzisz, są wieście[45],
których dziś łaknę, stary: — o Turczynie,
235
o chrześcijaństwie, Gwelfach, Ghibelinach[46]
i namiestniku rzymskim ty mi nie mów…

Gotfryd

Nieobyczajną wzdyć[47] jest moja mowa —
sam ci[48] to widzę. Lecz gdy was niegodna,
proszę też bardzo — niechże wasza łaska
240
raczy rozważyć, czy chodząc w tym kole
powszednich zajęć, mogłem się zaprawić
w dworski obyczaj?

Henryk

Tam, ten kraj najwyższy,
gdzie się uprawny zagon styka z lasem —
245
czyż to nie pola wyki[49]?

Gotfryd

Tak jest, panie!

Henryk

Gdyśmy się wczoraj — ja wraz z mym konikiem —
spuszczali na dół tuż przy owym skraju,
słyszałem ciche Zdrowaś bądź Maryja,
250
nucone chórem przez głosy dziecięce,
a równocześniem ujrzał nieopodal,
śród zwału głazów, maleńki pożarek.
Pozostawiwszy konia, zbliżyłem się
ostrożnie k'miejscu[50] — i oto com spostrzegł[51]:
255
gromadkę chłopców spostrzegłem i dziewcząt,
jak się sprawiali naokoło ognia —
wydało mi się to wszystko czarownym
jakimś widziadłem. I mówię: a cóż to,
moje panięta małe, tak prażycie,
260
co gotujecie tak po ciemku? Naraz,
ledwiem to wyrzekł[52] — zgrajka się rozpierzchła —
przy ogniu tylko została dzieweczka,
wyprostowana, niepewna, milcząca,
spoglądająca mi w oczy. «Ty — pytam —
265
takeś nuciła?» Lecz ona milczała.

Gotfryd

Wybaczcie dziecku, miłościwy panie —
To była córka moja, Ottegeba,
dziwne stworzonko, które mnie i matce
bezsenną noc już sprawiło niejedną.

Henryk

270
Dziwne stworzonko… masz słuszność!…

Gotfryd

I, panie,
wyście ją znali, na koń ją braliście
nie po raz jeden — o, za dawnych czasów —
bo choć już wtedy lubiła się płoszyć,
275
jak ta przepiórka, gnieżdżąca się w życie,
wy ją umieli wywabić i przy was
swojsko jej było od razu.

Henryk

Tak!.. Wówczas. —
Wówczas — pamiętam dobrze, gdym wieczorem
280
z wesołych wracał łowów, przemęczony,
jednak rozbawion[53], zawsze ta dziewica
pierwsza mi w oko wpadała — radośniem[54]
witał ją wówczas jako moją żonkę.
Tak! Wówczas, wówczas! Jak mi biło serce,
285
jakie mi muszki latały po głowie. —
Wiem, wiem! A teraz takem się oddalił[55]
od owej chwili promiennej młodości,
że Ottegeba, moja żonka drobna,
kiedym ją ujrzał, tak mi była obcą,
290
jakby jej nigdy nie lizała twarzy
i miłych rączek Dyjana, ma suczka,
jakbym ja nigdy nie gładził jej włosów,
jakbym jej nigdy dla miłej rozrywki
nie grał na rogu piosenek myśliwskich,
295
jakem to przecież czynił[56] nie raz jeden!…

SCENA SIÓDMA

Ottegeba

Przynosi plaster miodu.

Gotfryd

Otóż i ona, panie.

Henryk

Cóż to niesiesz?

Ottegeba

Trochę świeżego miodu.

Henryk

Patrzcie tylko —
300
Umie przemawiać — umie, nie jest niema!
Miło mi bardzo, a gdy wiem już o tym,
więc, moje dziecko drogie, musisz usiąść
tam na tej ławie — musisz się tłumaczyć.
Znów zamyślona? Czybyś mnie się bała?
305
O nie bójże[57] się, jestem tak łagodny —
snać[58] nie uwierzysz, jakim ja łagodny[59]!
Jak ci się wiedzie?

Ottegeba

Nie wie, co z sobą począć.
Dobrze.

Henryk

Zawsze dobrze?

Ottegeba

Prawie ginie z zakłopotania.
310
Tak, panie.

Henryk

Tobie wciąż się dobrze wiedzie,
a cesarz Frydryk w złocistej koronie
nad trud i walkę nie zna nic innego.
Bogatszą jesteś niźli on, me dziecię,
315
nie mówiąc o mnie. Nigdy ci się tutaj,
na tym pustkowiu nie dłuży?

Ottegeba

Zaprzecza potrząśnieniem[60] głowy.

Henryk

Co robisz,
aby odegnać nudy? Powiedzże[61] mi!

Ottegeba

Nie odpowiada — odwraca się w wielkim zakłopotaniu, a w końcu mówi.
Modlę się, panie…

Henryk

320
Modlisz?… Bardzo pięknie —
Do której z świętych modlisz się najchętniej?

Ottegeba

jw.
Przyprowadziła już mię raz do zdrowia
nasza Najświętsza Panienka…

Henryk

Do zdrowia
325
przyprowadziła cię już raz? Mnie rani—
zadawa[62] rany! Wierzaj mi, że umie
zadawać rany.

Ottegeba

Nie, panie.

Henryk

Nie — mówisz?
330
Nie?… Pragnieszli[63] mnie pouczyć, więc poucz…

Ottegeba

Czyni głową gwałtowny ruch zaprzeczający.

Gotfryd

Niech wasza miłość wybaczy. Niedawno
powstała z ciężkiej choroby…

Henryk

Dlaczego
chowa swą prawą rękę?

Gotfryd

335
Jak to, panie?…

Henryk

Czemu ją chowasz?

Gotfryd

Pokaż!

Ottegeba

Nie, mój ojcze!

Gotfryd

Ej, uporczywa panienko! Pan każe,
340
więc — proszę — pokaż prawą dłoń…

Brygita

Poza nim.
Gotfrydzie!

Ottegeba

Matka was woła!
Chce się oddalić.

Brygita

Poza nim.
Gotfrydzie!

Gotfryd

Wybaczcie!

Henryk

345
I owszem, zwalniam.

Gotfryd

Odchodzi.

Henryk

Powiedzże[64] mi jeszcze:
znasz mnie?

Ottegeba

Kiwa przesadnie głową.

Henryk

Kim jestem?

Ottegeba

Naszym panem.

Henryk

350
ma swoją dziurę, ptak ma gniazdo swoje,
i lisy mają swe jamy, a człowiek,
którego pragniesz uważać za pana,
jest bez przytułku — ziem[65] się pod nim pali,
355
gdziekolwiek tylko postawi swe stopy,
niby piekielny ogień. — Przecz[66] się śmiejesz?

Ottegeba

Która wybuchnęła krótkim, chorobliwym śmiechem, opanowuje się i znowu blada i zalękniona pyta się z bojaźliwymi oczy[67].
Ja?…

Henryk

Powiedzże mi, jak ja się nazywam?

Ottegeba

Drżąco.
Henryk.

Henryk

360
Tak — dobrze — Henryk — a jak jeszcze?

Ottegeba

Zowiesz się Henryk grabia z Aue, panie.

Henryk

Bóg wie to jeden — tak — tak się nazywam,
tak! — A od kiedy znasz mnie — co?

Ottegeba

Drżąc.
Od kiedy?
365
Od… od dwóch lat już…

Henryk

Od dwóch lat?… Zda mi się
iże[68] się mylisz, bo ostatnim razem —
— na moje słowo twierdzę to rycerskie —
byłem w tym domu przed laty dziesięciu,
370
zasię[69] od tego czasu ani chwili…

Ottegeba

W największym zakłopotaniu.
Ja byłam jeszcze mała…

Henryk

A tak — byłaś
mała! Więc z czasem nie bardzo się liczysz.
Przed dwoma laty, moje dziecko drogie,
375
ten gość ubogi, którego tu widzisz
przy kromce chleba, legał[70] w marmurowych,
pięknych przybytkach, przy szemrzących studniach,
gdzie złote rybki spływały w baseny,
a jeśli kiedy chciał oszołomioną
380
wodzić źrenicą, to ją zwracał w stronę,
skąd się przewonne kłębiły kadzidła —
o tam! W Azzahry[71] czarowne ogrody.
O takich rajach nigdyś, lube dziecię,
chybaś nie śniło[72]! O rajach, gdzie ginąć
385
z upajającej rozkoszy, gdzie bambus
chwieje się w schroni[73] samotnej pod ciemnym
sklepiskiem[74] cedrów, gdzie krzaki azalii
niby kwieciste ścielą się poduszki.
Kwiecia błękitną krwią zda ci się morze,
390
ach, całujące marmurowe stopnie,
na nim się lekkie kołyszą gondole,
lśniące od złota, klejnotów, purpury. —
Śpiew jakiś słyszysz — śpiewa niewolnica —
i w tym jest tęskne, smętne rozkwiecenie —
395
nad cyprysową schyla się cysterną
i z zdroja[75] czerpie srebrzystymi wiadry[76]
I opływają cię obce wyrazy,
stopione w duszy spłomienionej fali.
Chłoniesz je w siebie z wszystkimi woniami,
400
które zachodni wiatr przywiewa k'tobie[77],
z coraz to słodszą pieszcząc cię miłością.
Lecz dosyć o tym! Teraz jestem tutaj
a nie w Palermie[78] ani też w Granadzie —
i proszę ciebie, opowiadaj dalej,
405
co li wiesz[79] o mnie po tak długim czasie,
który tak krótką zdaje ci się chwilą.

Ottegeba

Przerażona.
Nic więcej, panie, nic!

Henryk

Nie wierzę temu —
Nic nadto więcej, tylko nic?… Jak mało!
410
niemal za mało na twe piękne oczy —
a teraz pytam ci się na sumienie,
ty Ottegebo mała, ty ma święta
z świętych jasnością ze lnu i jedwabiu:
jakże ja ciebie zwałem w owych czasach?
415
Jakże ja ciebie zwałem — powiedzże mi —
wówczas, gdyś do mnie lgnęła stokroć bardziej
niźli do matki — jakżeż ja cię zwałem?

Ottegeba

Stoi odwrócona od niego w największym zakłopotaniu, wije się, gryzie fartuch lub chustkę, wybucha śmiechem, który jednak w tej chwili tłumi przerażona. Przy tym kurczy się i dopiero po ponownych zachętach wydobywa z siebie z trudem i po cichu następujące słowa.
Ty — moja — mała — żono!

Henryk

Owszem! Owszem!
420
Ty moja mała żono!… Nuż naprawdę
zwać cię tak będzie jakiś dzielny wieśniak,
jak ja cię wówczas nazywałem żartem.

Ottegeba

Przerażona, śmiertelnie pobladła, ucieka.

Henryk

Dokąd?

Ottegeba

Staje drżąca.
Zdawało mi się, że mnie ojciec
425
woła.

Henryk

Pozostań, siadaj. Albo może…
straciłem przez co twą łaskę? Co? Powiedz! —
Żal by mi było.

SCENA ÓSMA

Ottegeba odchodzi. Gotfryd wraca.

Gotfryd

Wzdycha.
Trudno przyjść do ładu
430
z taką dziewczyną! Pomyśl wasza miłość:
matka ją zaszła przy krajaniu plastrów —
ot, zabawiła się sama w bartnika —
skłute ma ręce, piersi i ramiona.
Szalony wybryk ten spełniła przez to,
435
żem ja zapomniał stawić dzban na stole,
o co błagała mnie już dzisiaj w nocy.

Henryk

Równocześnie zdumiony i rozweselon[80].
Jak to? Więc gwoli[81] drobinki słodyczy
dla mnie pozwala na to, aby pszczoły
skłuły jej ciało? —
440
śmieje się w głos
Zatem idź, Gotfrydzie,
sprowadź mi tutaj mojego pachołka,
niechże mi z sakwy przyniesie łańcuszek
z złotym księżycem — dam go mojej żonie.
445
Mówię bez żartów! — Czemu jeszcze stoisz?

Gotfryd

Wahająco.
Panie, pachołek wasz pojechał.

Henryk

Jak to?
Pojechał — mówisz? Kto?…

Gotfryd

Ottaker, panie.

Henryk

450
Cóż to ma znaczyć — pojechał? Kto śmiał go
wysłać?

Gotfryd

Myślałem, panie, że wy o tym
wiecie.

Henryk

Opanowawszy się z głębi wnętrza.
Winienem wiedzieć, ale nie wiem.
455
wstaje, przechadza się powoli, pobladły, tłumiący w sobie wielkie wzruszenie
Tak… cierpliwości! Miej i ty cierpliwość
ze mną! Posłuchaj! Dlaczegom powrócił[82]
do tej tu waszej, zielonej, balsamem
jodeł pachnącej mogiły — ty kiedyś
460
musisz dowiedzieć się o tym, lecz jeszcze
nie dziś!… Na Boga! Przyjmij mnie tymczasem,
jakbym Henrykiem nie był von der Aue —
raczej pielgrzymem, który o przytułek
błaga was dzisiaj, o schron — i o spokój.

Gotfryd

465
Wasza miłości!…

Henryk

Gdybym miał tu przybyć
panem, nie byłbym przychodził… Czyż wierny
zawsze pachołek może odbiec pana?
Ni go uduszę za to, ni go zelżę! —
470
Nie! Łaski tylko pożądam od ciebie!
Nie po dzierżawnem[83] zjechał[84] w twą zagrodę
ni dziesięciny: błagam o jałmużnę,
o datek z łaski, o twe miłosierdzie!

Godfryd

Żali[85] mię[86] uszy zawodzą, o panie?!
475
Bogaty Henryk grabia von der Aue
prosi lichego wieśniaka i sługę
o datek z łaski i o miłosierdzie? —

Henryk

Bogaty Henryk von der Aue stał się
biednym Henrykiem von der Aue — oto,
480
co ci na teraz wystarczyć powinno.
Ale nadejdą dzionki i godziny!
Ach! Długie dzionki i długie godziny!
Wówczas na harfy jednostajnych strunach
pieśń ci wyśpiewam — bez końca: do syta
485
i do przesytu znajdziesz w niej odpowiedź,
gorżką[87] odpowiedź na to wszystko, o co
pytać mnie będą oczy twe i słowa.
Zostanę z wami — tygodnie! Miesiące!
Lata!… A jeśli opuszczę was kiedy —
490
lecz o tym cicho… Nie ma takich ciemni,
aby się kiedyś nie porozpraszały…
Niech ci to starczy… Cierpliwości!… Serce,
zbawione ciszy, musi szukać ciszy!
Dajże mi, zacny człowieku, co leży
495
na twojej skroni! Obsyp mnie bogactwem
z skarbca twojego spokoju: bo tego
łaknie ma dusza więcej niźli skarbów
Saladynowych[88].
Odchodzi wolnym krokiem.

Gotfryd

Głębokim wzrokiem śledzi kroki odchodzącego. — Wchodzi Brygita.

Brygita

Pan odszedł w tej chwili?

Gotfryd

500
Pojmujeszli[89] to?

Brygita

Ni jego, ni dziecka!
Leży i płacze, jęczy i przysięga:
jako[90] wyzwolić go musi.

Gotfryd

Od czego?

Brygita

505
Pytajcie — mówi — ojca Benedykta.

AKT DRUGI

Kuchnia w domu dzierżawcy Gotfryda. Wielki, sadzą okryty kominek. Na ścianach czyste naczynia metalowe i gliniane, prócz tego kilka sztuk zbroi i miecze. W kącie krucyfiks i obrazy świętych. Długi stół z ławkami. Na prawo od kominka fotel skórzany z podłożem skóry jeleniej. Nad kominkiem i na lewej ścianie skóry jelenie, turze, łuki. Pora zimowa.

SCENA PIERWSZA

Brygita

Z zakasanymi rękawami napełnia podaną jej przez ojca Benedykta sakwę chlebem, serem itd. Ojciec Benedykt nie ma jeszcze lat pięćdziesięcia[91]; energiczną, ogorzałą twarz okalają siwe włosy; habit na nim wytarty.

Benedykt

Nie wiem o niczym. I dajcie pytaniom
spokój. Pan, Sługa, WiernośćJa jedno wiem, że ojciec jego
człek był rycerny. Gdy ojciec mój konał,
wieśniak, lecz wielce czczony i zamożny,
510
rzekł mi przy końcu: «A bądź wierny panu»,
nie tylko temu, który jest na niebie —
to chciał powiedzieć — lecz i kochanemu,
ziemskiemu panu, który mu przez lata
spory pomagał zebrać mająteczek,
515
pił razem wino i z odkrytą głową
za jego trumną szedł jak pielgrzym jaki.

Brygita

Powiedzcie jedno: czy on jest pod klątwą?

Benedykt

Nic wam nie powiem, nic a nic, boć przecie
i wy powody macie — tak, powody,
520
by mu być wdzięcznym. Widzicie, my tutaj
prawie nie żyjem[92] na świecie — nikt o nas
tu się nie troszczy, bądźmy więc głuchymi
w naszej wierności.

Brygita

Kiedyż znów mam dziecku
525
kazać przyjść do was?

Benedykt

Kiedy tylko chcecie.
Ilekroć ona zawita w me progi,
jasność napełnia mą celę ponurą
i rozszerzają się ściany mej leśnej,
530
ciasnej kapliczki, Zbawiciel oddycha
i uśmiech zjawia się na uściech[93] Maryi,
a ja, przytłoczon[94] ciężarem mych grzechów,
znów się podnoszę i, jakby rozszerzon[95],
mogę znów patrzeć w dobrotliwe oczy
535
naszego Stwórcy.

Brygita

Potrząsając głową.
Ojcze, rada słucham,
ale ja nie wiem — tak, nie umiem pojąć,
co wy mówicie. Dziecko się zmieniło;
jakiś ją dziwny trzyma duch w uwięzi —
540
nawet i tutaj, w tych ostatnich czasach,
tylko to nie jest owy[96] duch pobożny,
o którym prawisz.

Benedykt

Być może. Nas biednych,
kiedy archanioł z snu grzesznego budzi,
545
i pan ciemności również nie próżnuje —
on i na waszą naciera dziecinę.
Dziecko, ŚwiętyLecz ona czuwa, ona jest zbudzoną!
Dlatego, proszę — drogi do świątyni,
drogi do łaski i opieki bożej
550
wy dziecku temu dziś nie zagradzajcie!
Tak to wygląda, jak gdyby aniołów
nieprzeliczone, niewidzialne ręce
ciągły[97] ją z sobą do ołtarza; wówczas
gdy tak spoczywa w rajskim zachwyceniu,
555
w jedno się z Bogiem stapiając w najgłębszych
tajniach swej duszy — wówczas — ja to czuję —
spełnia się tutaj jeden z owych cudów
które nas, ludzi, wiodą do innego,
do prawdziwego życia.

Brygita

560
Niech się dzieje —
niechże się dzieje wola Boga. Amen.
Ach! Gdyby tylko była więcej święta
pomiędzy nami. Lecz tu jest ponura
i zamroczona w duchu, tak że nieraz
565
myślę ze strachem, czy też Bóg w tym dziecku
nie chciał mnie skarać? Ja nie mogę, ojcze,
na żadną dobyć się skruchę, niczego
nie mogę dziś już żałować, tak kocham
to moje dziecko; wiem to — zatwardziałość
570
grzechu jest wielką. Niech Bóg mnie ukarze —
mnie niech ukarze, nie dziecko.

Benedykt

Nieco zakłopotany.
Tak, prawda!
Myśmy grzesznicy. Grzesznymi jesteśmy
już z łona matki. Ale Bóg, gdy zechce,
575
może ku chwale swojej wszystko zmienić,
wszystko obrócić na dobre, chociażby
w największej było poczęte słabości
i grzechu: dziecka tego czysta dusza
i nieskalane usta niechaj będą
580
przed jego tronem nie oskarżycielem,
lecz pośrednikiem.
Oboje odchodzą.

SCENA DRUGA

Wchodzi Ottegeba, blada, cicha. Kładzie na stos gałązki jedliny, które przyniosła ze sobą. Kilka z nich odrywa, podchodzi do krucyfiksu, całuje go i wieńczy. Wchodzi ponownie Brygita, spostrzegłszy Ottegebę, bada ją wzrokiem, nadsłuchuje szmeru za sceną i mówi.

Brygita

Cóż te nasze dziewki
tak hałasują na klepisku? —

Ottegeba

Zamyślona, po cichu, z wewnętrznym wyrażeniem.
Biedak,
585
trądem dotknięty, żebrze na podwórzu.

Brygita

Kto znowu żebrze? Mów wyraźniej… Słyszysz?

Ottegeba

Tak, moja matko, jeden z ludzi bożych.

Brygita

Jego to słychać kołatkę? — Niech idzie,
by go nie spotkał pan Henryk…

Ottegeba

590
Dlaczego?

Brygita

Co? Cóż ty myślisz?…

Ottegeba

Nic… Dlaczego, matko,
ma się nie spotkać z nim nasz pan?

Brygita

Dla tego
595
i dla owego… Milcz, nie pytaj więcej.

Ottegeba

Pan Henryk, matko, pisze w swej komorze.
cisza
Ojciec Benedykt mówi: gdyby ludzie
nie buntowali się przeciwko Bogu,
600
nie odpychali jego łaski świętej
i jego świętej miłości, i gdyby
nieposłuszeństwem i mową bluźnierczą
nie wyszydzali jego miłosierdzia
i bezgranicznej dobroci, przenigdy
605
nie nawiedziłaby ziemi ta klęska.

Brygita

Krząta się koło talerzy i garnków, przy tym badawcze rzuca spojrzenie na Ottegebę.
Złe dzisiaj czasy. Wiara oraz wierność
znikły ze świata. I w tym ma on słuszność.

Ottegeba

Powiada, matko, iże jad szatana
całe dziś toczy chrześcijaństwo. Pan Bóg
610
chciał to pokazać w obrazie i stąd też
ciało każdego dotkniętego trądem
jest tego — mówi — zwierciadłem.

Brygita

Być może…

Ottegeba

Nieraz też płacze nasz ojciec Benedykt,
615
smaga swe plecy i mówi, że znać już
Bóg się w swym gniewie na zawsze odwrócił
od tego świata…

Brygita

Żegna się.
Niechże pochwalony
będzie nam Jezus Chrystus, nasz Zbawiciel.

Ottegeba

Z większym niepokojem.
620
Ojciec Benedykt mówi, że już bliskim
Sąd Ostateczny i że koniec świata
czyha już na nas. Nie lękasz się, matko?

Brygita

Lęku i trwogi doznajemy wszyscy
na tym podole[98]

Ottegeba

625
Żar i dym, i duszne —
mówi — wapory[99], wojny i zarazy
zieją ze studzien przepaści… Anioły
moru[100] po wszystkich kroczą miastach… Grzesznik
nie ujdzie żaden miecza ich mściwości.

Brygita

630
Przyjdzie zapłata, przyjdzie w samą porę —
po co już teraz trwożyć się i lękać?…

Ottegeba

Czarna zaraza[101] — mówi — nie oszczędza
nawet i książąt.

Brygita

Nie.

Ottegeba

635
Żaden zamkowy
mur, żadna baszta nie chroni od trądu.

Brygita

Nie.

Ottegeba

Pozycja społeczna, ChorobaBył raz jeden hrabia — słyszysz, matko,
tenże z cesarza córką tańczył w sali —
640
onać[102] już była jego potajemną
oblubienicą! Wtem lekarz cesarski
cicho na niego zawoła i kazał
iść mu za sobą. Weszli do komnaty
i rzekł mu lekarz — rzekł: «pokaż mi rękę!»
645
A gdy mu rękę dał ten pan i książę,
naówczas lekarz pokazał mu bliznę
na jego białej ręce i powiedział —
to mu powiedział: «panie, twa najcięższa
przyszła godzina — bądźże teraz mężny —
650
jesteś nieczysty!»

Brygita

Cóż to są za bajki.
Śnisz?

Ottegeba

Nie! I fletni nie słyszał już więcej
ani fujarek…

Brygita

655
Nie pleć, nie pleć, dziecko!
Niechcący rzuca ze stołu, przy którym jest zajęta, długi nóż kuchenny. Ottegeba drży z przerażenia i stłumiony wydaje okrzyk.

Brygita

Co ci się stało? Cóż to?

Ottegeba

Nic! Nic, matko.

Brygita

Daj… podnieś nóż ten…

Ottegeba

Nachyla się, cała się trzęsąc i dzwoniąc zębami, podnosi nóż z ziemi i kładzie go na stole.

Brygita

Czyś może niezdrowa?

Ottegeba

Potrząsa głową, jakby nieobecna.
660
Matko, ty wierzysz… by Izaak wiedział,
kiedy go ojciec chciał dać na ofiarę,
co z nim Abraham zamierzał uczynić?

Brygita

Nie, on nie wiedział… Ale na cóż ci to?
Przecz[103] się w tak strasznych zatapiasz powieściach?
665
Dziękować Bogu, że dzisiaj już od nas
krwawych nie żąda ofiar jak naówczas.

Ottegeba

Krew, Poświęcenie, Ofiara, ChorobaChryste!… Czyż Pan Bóg sam na śmierć krzyżową
nie wydał syna swego, by odkupił
nasze przewiny — czyż nie patrzał na to,
670
jak nasz Zbawiciel kroczył na Golgotę?
Komu Bóg daje siły, by za bliskich
choćby najcięższe ponosił cierpienia,
ten — jak powiada nasz ojciec Benedykt —
spośród tysiąca wybran[104] jest i szczęśliw[105].
675
A zaś potęga ludzkiej krwie[106], niewinnej
i dobrowolnie wylanej, jest — mówi —
czystą krynicą ludzkiego zbawienia
i ma już tutaj taką moc cudowną,
że, widzisz, nawet skóra trędowatych,
680
krwią tą skropiona, staje się w tej chwili
niepokalaną i czystą…

Brygita

Być może…

Ottegeba

A czy wiesz, matko, co opowiadają
nasi parobcy?

Brygita

685
Nie.

Ottegeba

Gdyby na świecie
wszystko się działo po sprawiedliwości,
wówczas on dawno już powinien żebrać
z kołatką i o kiju…

Brygita

690
O kim
mówisz?…

Ottegeba

Na polu mieszkać, opuszczony
i odepchnięty przez wszystkich…

Brygita

Idź, dziecko,
695
idź przygotować podwieczerz[107]… Pan chory,
ale na duszy… A gdyby na sobie
miał ten okropny śnieg trądu, to któż go
mógłby ocalić?… Ani ksiądz, ni lekarz,
ani ofiarna krew…

Ottegeba

Płacząc z wzruszenia.
700
A jednak, matko,
w krainie włoskiej, daleko, w Salernie[108],
żyje mnich taki, który krwią uzdrawia.

Brygita

Któż to powiada?

Ottegeba

Ottaker. Poprzysiągł,
705
a brat Benedykt to potwierdził.

Brygita

Dobrze,
wszystko być może… Ale dość już tego.
Nie chcę już o tym słyszeć — ani słowa.
A ty spokojnie idź do swej roboty…
710
Nikt tu nie chory — nie trzeba ofiary.
Cokolwiek mógł ci, łatwowierne dziecko,
ten rozpuszczony nagadać parobek,
pan stąd niebawem wyjedzie uzdrowion[109].

Ottegeba

Rozpaczliwym wybucha płaczem.
Ach! Matko, matko! Gdy on nas opuści!

Brygita

715
Kto? Hrabia Henryk?… Daj Boże… I czego
płaczesz? Czy sądzisz, że nasza chatyna,
nasz kaczy stawek i ogród warzywny
to w sam raz miejsce dla takiego pana?

Ottegeba

Łkając.
Ja, matko, pójdę… pójdę do klasztoru…
720
Myślisz, że mogę zostać żoną chłopa…

Brygita

Na wszystko, córko, będzie czas i rada.
Wszystko się stanie według woli Boga,
który z latami pychę tę przytłumi…
Lecz ja ci mówię: gdy się kiedyś zjawi
725
dzielny młodzieniec ze krwią chłopską w żyłach
i o twą rękę poprosi rodzica,
winnaś pokornie podziękować Bogu…

SCENA TRZECIA

Dzierżawca Gotfryd wprowadza Hartmanna von der Aue. Prosty to rycerz, o kilka lat starszy od Henryka, z posiwiałą już brodą. Ubrany w lekki pancerz, miecz, ostrogi, z zawieszonym przez ramię długim płaszczem futrzanym.

Gotfryd

Wejdźcie, rycerzu! Rozgrzejcie się, panie!
Wesoły tutaj płonie ogieniaszek —
730
a wam potrzeba ciepła…
do Brygity
Gdzie już pan nasz?
Matko, to, widzisz, jest pan Hartmann z Aue,
pana Henryka sługa i powiernik…
735
Spora to jazda dotąd z zamku z Aue
o takiej porze… Siadajcie.

Hartmann

Dziękuję.
Powietrze ostre i wiatr od północy
miałem wprost siebie, tylko że mój gniadosz
740
dzielnie się trzymał w górach; w mgłach staliśmy
niejednokrotnie, śród tumanów śniegu
nie widać było ani śladu drogi,
myśmy się jednak przedzierali naprzód —
ot, krok za krokiem. Rozkosz to jedyna
745
tak się na wiernym przedzierać koniku
i zamyślony pchać się naprzód w góry
wśród białych świerków, obsypanych śniegiem,
kiedy żadnego nie usłyszysz głosu
prócz zimnych, ostrych poświstów i skrzypień
750
zlodowaciałych gałęzi.
do Ottegeby, przyjaźnie
A chociaż
umilkły małe, wesołe ptaszęta,
śnieg pod kopytem dźwięczy trzaskający,
755
tak że człek słucha i duma, i słucha,
i prawie do cna gubi się w zamysłach
jak Piotr Badawiec, kiedy mu nuciła
rajska ptaszyna, a zasię lat tysiąc
tak ci[110] mu przemknął niby jedna chwilka.

Brygita

760
Siądźcie, rycerzu!

Hartmann

To młodziutkie dziewczę
to wasza córka?…

Brygita

Jedna i jedyna.

Hartmann

I (wszak mam słuszność?) pana Henrykowa
765
mała małżonka?…

Brygita

Tak, za dawnych czasów,
gdy większym była dzieckiem, niż jest dzisiaj,
a jego miłość, pan nasz, był chłopięciem,
do krotochwili i żartów jedynym,
770
nieraz tym mianem raczył ją nazywać.

Gotfryd

I dzisiaj robi to samo… Toć wczoraj,
tu, przy kominku, gdy mu Ottegeba,
dała stołeczek pod nogi, powiedział —
wszak słyszeliście: — «dzięki, Ottegebo,
775
moja ty mała małżonko!»… Nieprawda?

Brygita

Prawda.

Hartmann

Tak, prawda! A ty, moje dziecko,
nie pozwól sobie zabierać tej nazwy —
onać przystoi[111]. Nie z urągwiska,
780
nie z żadnej pychy, jak wy znać mniemacie[112],
dobra kobieto, zwie ją pan nasz swoją
małą małżonką; lecz ważko i szczerze,
w tych oto listach, wielbiących to dziewczę
i jej troskliwość, i opiekę nad nim.

Ottegeba

Chwyta rękę matki i tak ją ściska z zakłopotania i zdumienia, że Brygita omal nie krzyczy.

Brygita

785
Co ci się stało, dziecko? Tak ściskałaś
rękę, że aż mi ścierpła.

Ottegeba

Śmieje się, zasłania sobie oczy łokciem i ucieka.

Gotfryd

Tak, przyznaję,
że warta skromnej pochwały — ot dawniej
były już w głowie same krotochwile…

Brygita

790
Dolejże wody do wina, Gotfrydzie —
wiesz, jak ten trunek idzie jej do głowy.
Brygita odchodzi.

SCENA CZWARTA

Hartmann

A teraz powiedz: jakże mu się wiedzie?

Gotfryd

Patrzy na Hartmanna, wzdycha i mówi.
Jak mu się wiedzie? Zbyt duże pytanie,
a i odpowiedź, panie wzdyć[113] trudniejsza,
795
niźli[114] sądzicie… Zresztą nie wiadomo:
nieraz wygląda rześko i ochoczo,
jak w owych czasach, gdy jeszcze był zdrowy,
a potem znowu wydaje się chory,
o, bardziej chory, niżby kto przypuścił.
800
Niejednokrotnie myślę, że go skryty
ból jakiś szarpie, o którym wy może
macie wiadomość; innym znowu razem,
kiedy przypadkiem wzrok mnie jego spotka,
rozpłomieniony chorobliwym żarem,
805
tak mi się serce ściska i głos jakiś
mówi mi w wnętrzu, że Pan Bóg pokarał
tego człowieka najstraszliwszą karą.

Hartmann

Wiecie, że pan mnie tu przyzwał?

Gotfryd

Nie, panie.

Hartmann

810
Więc przyzwał mnie tu — a wam, mój Gotfrydzie,
nic nie wyjawił zresztą[115]?…

Gotfryd

Nic, nic, panie.
Wiedzcie, że pan nasz żyje jak pustelnik —
a i samotny, pod wielką klauzurą:
815
gdy Ottegeba przyniesie mu obiad,
to czasem powie do niej dwa słóweczka —
i to jest wszystko przez dzień cały… zresztą
szpera po księgach, mało sypia w nocy,
a tylko za dnia; a jeśli go kiedy
820
spotkam na miedzy albo gdzie śród jego
niemych przechadzek i zdejmę kapelusz,
za pozdrowienie dziękuje mi z dala
i baczy na to, bym się nie przybliżył.
Tak schodzą całe tygodnie — i nikt z nas,
825
ani Brygita, ani ja, nie mamy
sposobu mówić z nim, prócz Ottegeby.
Lecz i ja nieraz usłyszę od niego
jakoweś szorstkie słowo.

Hartmann

Mnie się widzi —
830
a mówię o tym do was w zaufaniu…
tak ja przynajmniej sądzę z jego listów:
że policzone są już dni, Gotfrydzie,
które pod waszym ma przepędzić dachem.

Gotfryd

Spostrzegłem ja to, że tu coś się święci —
835
myśmy to czuli… toć wczoraj dopiero
tu na tym krześle siedział pan nasz miły
i tak ponuro mówił i tak dziwnie,
a potem znowu naraz tak przyjaźnie,
iże byliśmy bliżsi łez — prawdziwie,
840
niby w godzinie pożegnania… tak więc
ma się to spełnić, cośmy przeczuwali.
W którym z swych zamków myśli pan zamieszkać?

Hartmann

Dokąd się udać zamierza, ja nie wiem —
ale powinien pokazać się ludziom,
845
do swego zamku w Aue wrócić winien,
bo snać[116] uchodzi już za straconego.
Ludzie naokół głużą[117], przebąkują,
a krewniak jego, Konrad, nazbyt głośno,
rozprawia o tym, kark do góry pręży,
850
pod bramą Aue dzwoni ostrogami
i tak się sprawia[118], jakby już od dawna
imię Henryka stało obok grobu
Wilhelma Grave w zamkowym krużganku.

Gotfryd

My, panie, wielce stracim[119], gdy on pójdzie —
855
a wierzyć trzeba, że pójdzie… Patrzajcie:
byt nasz to wieczna jednostajność w ciasnym,
ograniczonym kole; precz[120] od świata,
w tę gorżką[121], leśną wtłoczeni dolinę,
której nam dzięki dobroci Henryka
860
nikt nie zaprzecza, żyjemy jednako
dzisiaj i jutro, te same słyszymy
dźwięki i głosy, a jeśli w zieleni
zamknięta dusza zawoła na człeka,
echo li[122] z ciemnych odpowiada borów.
865
Dziwnym, co mówisz, a przecież to prawda:
ten chory człowiek i gość, tak ponury
niejednokrotnie, uroczystym blaskiem
napełnia dom mój, pokąd u nas bawi.
A teraz znowu czeka na nas z dala
870
ziejące widmo powszedniości w szarej,
powłócznej[123] szacie. Przy troskach i trudach,
przy wszystkich naszych gorzkich udręczeniach
był to jednakże szczytny czas i górny,
który się teraz kończy.

Hartmann

875
RycerzMnie to mówić?
Mnie, co mu byłem towarzyszem w polu
i przyjacielem? Com przebył z nim morza,
nie odstępował go przez całe lata?
Wyście go w świetnym nie widzieli blasku —
880
tego słodkiego, wspaniałego męża,
jaśniejącego cesarza Frydryka
łaską promienną. Kiedy się cisnęły
wyniosłe damy w śmiejących piorunach
jego błękitnych źrenic, niemal zmysły
885
tracąc z miłości — księżne i grafinie —
naokół jego poręk: rękawice,
borty[124] i chustki — tak się rozsierdziły
pomiędzy sobą, że trzy krewne[125] dwory
nie mogły znowu pojednać zwaśnionych.
890
Był jako gwiazda, opromieniająca
boską światłością głowę Fryderyka,
a myśmy wszyscy używali darów,
które płynęły na nas z jej obrzasków[126]
Ba — rzec by można: w cesarskim obozie
895
mówiono nieraz więcej o Henryku,
o Henrykowym słowie, jego pieśni,
o Henrykowym strzelcu i lekarzu,
o jego koniu, charcie i sokole,
niż o cesarza świętym majestacie,
900
który przenigdy nie zasiadł do stołu,
gdy Henryk z Aue nie był mu u boku.

Gotfryd

Zaniepokojony znowu.
Idzie…

SCENA PIĄTA

Henryk

Wszedł prędko i znienacka, zaniedbany, opuszczony, blady.

Hartmann

Który był przedtem usiadł, zrywa się na nogi, przerażony wyglądem Henryka.
Łaskawy, najmilejszy panie!

Henryk

Czyni mimowolnie ruch powstrzymujący, przy tym ściąga twarz, jak gdyby głośne zachowanie się Hartmanna sprawiało mu ból fizyczny. Potem mówi z wymuszonym chłodem.
Jesteś?

Hartmann

905
Tak, panie!

Henryk

Nie wiedziałem tego…

Hartmann

Źle ukrywając głębokie wzruszenie.
Jak wam się wiedzie, najmilejszy panie?

Henryk

Krótko.
Dank[127] ci!
do Gotfryda
Gotfrydzie! Gdzie jest Ottegeba?

Gotfryd

910
Pójdę poszukać.

Henryk

Owszem, idź poszukać.
Gotfryd wychodzi.

SCENA SZÓSTA

Henryk

Siada na krześle, odwraca twarz przez pół, rzuca przelotne spojrzenie na pasującego się z wzruszeniem Hartmanna i mówi ochrypłym, jak gdyby z długiego milczenia zardzewiałym, spokojnym, wymuszonym głosem.
Dlaczego stoisz? Siadaj przyjacielu!
Jak się masz, Hartmann?… Jakie wieści, druhu?

Hartmann

Mój najmilejszy, mój łaskawy panie…

Henryk

Głębokim, cichym, drżącym głosem, który czasami przechodzi w powściągane przemocą wzburzenie.
915
Co? — Najmilejszy i łaskawy panie?…
Na cóżże mi to? Mniemasz, żem cię po to
przyzywał tutaj, abyś, łamiąc ręce,
zwał mnie łaskawym, najmilejszym panem.
Jeśli masz dla mnie wolną jednę chwilę,
920
przysuń to krzesło do ognia i siadaj,
bych[128] pomówili z sobą jako męże.

Hartmann

Przysuwa krzesło, ale zanim usiadł, przyklęka, chcąc ucałować rękę Henryka.

Henryk

Gwałtownie cofa rękę.
Dajże mi spokój. To błazeństwo, siadaj!

Hartmann

Wstaje, odwraca się przez pół i niepostrzeżenie ociera sobie oczy.

Henryk

PrzyjaźńA więc przybyłeś, zacny przyjacielu,
Kiedy ode mnie dawno stronią inni!…
925
Więc się nie boisz? Nie lękasz?
przelotnym mierzy Hartmanna spojrzeniem
I cóżeś
pomyślał sobie, dzielny mój Hartmannie,
gdyś list otrzymał? Czy może sądziłeś,
930
że jakąś nową wręczę ci piosenkę
i że posłańcem będziesz mej tęsknoty
do którejś z czystych białogłów?… Przenigdy,
mój druhu! Wielem przebolał z miłości
srogo, lecz dzisiaj to wszystko minęło!
935
Ból ten utonął dzisiaj w innym bolu —
ba! Jakichkolwiek doznałem udręczeń,
wszystko to dzisiaj na dnie tego bolu,
tak że o owej zatoniętej męce
muszę dziś myśleć jak o utraconym,
940
wielkim bogactwie!… Ale dosyć tego!
Nieźle mi idzie! A cóż tam kochani
mówią krewniacy o tym, że już całe
żyję miesiące w głębi Czarnolasu[129],
niby ten jamnik, ukryty w swej jamie?
945
Cóż oni na to? W jakimże też świetle
widzą to wszystko?

Hartmann

O panie Henryku!
Jeżeli można ran i mnie, i sobie
oszczędzić proszę wyliczania wszystkich
950
zajść i wydarzeń, które się spełniły —
które się spełnić musiały od chwili,
gdyście tak nagle zerwali ze światem.

Henryk

Mówią zapewne, że będąc pod klątwą,
jako przyjaciel cesarza[130], ponoszę
955
także przekleństwo boże… Czy nie prawda?

Hartmann

Nie żądaj tego ode mnie!

Henryk

Mów śmiało!
Kłamstwo z wszystkimi zatrutymi strzały[131]
nie sięgnie prawdy, dlatego też — wierzaj —
960
wolno mi kłamstwu urągać… ty jednak
zda mi się, tego nie rozumiesz…
wchodzi Ottegeba
Jeśli
zechce ktoś mówić, że Henryk pan chodził
965
niby pohaniec Turczyn, że na głowie
lśnił mu jedwabny turban, a zaś czystej
krwi był arabskiej jego mleczny ogier,
kroczący dumnie pod znakiem proroka,
pod rozdźwięczonym, w złociste księżyce
970
zdobnym buńczukiem — i że chrześcijański
Pan Bóg go za to ubrał w znak z Aleppo[132]: —
gdyby tak, widzisz, zechciał ktoś powiedzieć,
nie nakłamałby dosyć!…

Hartmann

Cóż to, panie
975
ten znak z Aleppo?

Henryk

Nic! Znajdziesz to w księgach,
czytaj — dość tego…
do Ottegeby
Bliżej, Ottegebo…
980
Pospieszże[133], dziecko, do mojej komory —
na moim stole znajdziesz pergaminy,
moją pisane ręką, opatrzone
w moje pieczęci… Przynieś je tu do mnie.

Ottegeba

Tak, panie, idę. —
Ottegeba wychodzi.

Henryk

985
To dziecko jest, widzisz,
nieokupionym dla mnie niewolnikiem —
wszystkie najlichsze moje poddańczuchy,
wszyscy rzezańcy, wszystkie moje ciury
nie mogły większej pełnić dla mnie służby,
990
niż ona co dzień dobrowolnie sprawia.
I gdybym co dnia miał sto… O nie! …tysiąc
przeróżnych życzeń, tak byłyby one
pustą igraszką dla jej gorliwości,
która, niesyta, patrzałaby na mnie
995
żebraczym wzrokiem psiego przywiązania.
Na czym mi zbywa? Ot, że moja broda
podobna nieco, jak mówią, do wiechcia?
Że nie wonieje ambrą ani piżmem,
jak to bywało na cesarskim dworze?
1000
Tym ci jest lepsza moja woń przed Bogiem,
co snać[134] arabskich nie lubi zapachów!…
Żem jest podobien[135] raczej do zwierzęcia?…
Owszem! Więc może kiedyś zacznę lenieć[136]
i, już to nieraz bywało, z zwierzęcia
1005
naraz wyłoni się święty…

Hartmann

Mój panie
i przyjacielu, mój ty najmilejszy,
łaskawy panie! Dajcie się nakłonić
i ogłoście się wolnym ode klątwy.
1010
Jeżeli jakieś ukryte katusze
żrą wasze serce, raczcie, miłościwy
i najmilejszy panie, kres położyć
tajemniczościom, abych[137] razem z wami
mógł się uzbroić przeciwko ukrytym
1015
nieprzyjaciołom… Cóż was nawiedziło?

Henryk

Z odpierającym, uspakajającym ruchem, z trudem.
Nic, przyjacielu… powiedz, czy Gehazes[138]
nie byłli[139] sługą Elizeuszowym?

Hartmann

Mój miłościwy panie!

Henryk

Wiesz, dlaczego
1020
o to się pytam?

Hartmann

Nie, za mało, panie,
biegły ja w piśmie…

Henryk

Owszem, będziesz wiedział
do Matki Boskiej Gromnicznej.
1025
cisza
Miej tylko
cierpliwość ze mną, ty waleczny mężu!
Wszakże spowiednik musi mieć cierpliwość.
Wiedz tylko o tym, że szybkimi kroki[140]
1030
spieszę z pielgrzymką, jak pątnik do Mekki —
ale nie pytaj, do jakiego celu.

Hartmann

Panie Henryku! Nie jako przyjaciel
do przyjaciela, przemawiacie do mnie,
lecz ja chcę wniknąć w was i nie ustąpić
1035
ani na włosek z mej obranej drogi;
nie myślę spocząć, póki się nie dowiem,
co wam tak skrycie, tak wyżera z duszy.
Co wam się stało? Co was wytrąciło,
panie Henryku, tak nagle z kolei?
1040
W tryumfującym jaśnieliście blasku
wielkiej radości! A dziś…? Ledwie ziemi
dotykaliście stopą, a zaś anioł
trzymał nad wami swój puklerz[141] we wszystkim,
coście czynili — w gonitwie i boju. —
1045
Wracacie, sławą okryci, z podróży
na chwałę Boga — pył spieszył przed wami,
częstszy biegł rozgłos!… A wy, zamiast zbierać
żniwo z posiewu tej waszej dzielności,
dopuściliście, aby w polu gniło
1050
zboże złociste!… Żali[142] szczodrobliwa
nie kierowała k'wam[143] się dłoń cesarza?
Nie biło dla was jego wdzięczne serce?
Żali łaskawość jego nie obraca
przenajpiękniejszej[144] dla was wynagrody[145]
1055
książęcych Staufów latorośli[146]? Mówcie:
przecz[147] wy, na Boga, chronicie się w pustkę
przed waszym szczęściem? Przecz pozostawiacie
to, co się nigdy powrócić nie może?

Henryk

Odwraca się i patrzy nań długo i z wielką boleścią. Chce mówić, lecz głos mu zamiera — musi kaszleć i zaczyna na nowo.
Kondycja ludzka, Przemijanie, ŚmierćŻycie, mój druhu, jest jako naczynie
1060
wielce łomliwe[148] — tak Koran powiada
i tak naprawdę jest — i tegom doznał[149]!
Nie chcę ja dłużej mieszkać w wydmuchanej
skorupie jaja… A może byś zechciał
chełpić się, bracie, swoim człowieczeństwem?
1065
Może byś pragnął powiedzieć o człeku,
że jest obrazem Boga?… Weź krawieckie
do rąk nożyce i draśnij go w skórę,
a krew pocieknie. Szewskie wbij mu szydło
ot — puls — na włosek — tu lub tam — gdziekolwiek,
1070
a bezustannie, jak woda ciekąca
sączyć się będzie twa duma, twe szczęście,
szlachetny umysł i złuda boskości,
twoja nienawiść, miłość i bogactwo,
i twoja żądza czynu, i nadgroda[150]
1075
tak, jednym słowem, wszystko, co, obłudnej
sługa pomyłki, zwałeś swym dobytkiem!
Czy będzie w tobie cesarz, sułtan, papież —
nic to: w grobowy zawinięty całun,
nagim li ciałem będziesz[151], które musi
1080
dziś, jutro skostnieć…

Hartmann

Ponury w ten sposób
przemawia umysł.

Henryk

Ongi[152] był on lekki!
Chodum zapomniał[153] od pląsów tanecznych —
1085
mowy się niemal zbyłem[154], rozśpiewany
tryumfalnymi hymny[155] — może życie
ramiona miało wzniesione do góry
w wielkiej ufności i wierze — modlitwą
było i szczęściem, i bogobojnością…
1090
Ale gdym wrócił, czczą przepełnion[156] złudą,
że Bóg mi blisko, kiedym seraficzną[157]
rozbrzmiewał pieśnią z wewnętrznej uciechy,
iżem dokonał[158] pobożnego czynu —
tak więc z niewiernym gdym powrócił[159] mieczem:
1095
na moim tropie kładły się już brudne
psy mego losu i krwi pożądliwe,
powietrze w okrąg rozdzierały wyciem…
Gdzieś ty, myśliwy, coś mi to uczynił?
Chodź, zdaj mi sprawę!…
Wstaje i przechadza się.

Ottegeba

Przynosi pergaminy i czeka w milczeniu.

Henryk

Bierze pergaminy z rąk Ottegeby.
1100
Słuchaj!…

Hartmann

Panie, panie!
Anim ja klechą[160], ani sługą klechów,
wszak wy to wiecie… Ale moją duszę
dziwnie i strasznie ranią wasze słowa.
1105
Cokolwiek wam się przydarzyło, panie,
czymkolwiek dotknął was przedwieczny Sędzia: —
z pokorą, panie, znieście ten krzyż ciężki.

Henryk

Jestem lennikiem cesarza i ongi[161],
posłuszny słowu kardynała z Ostii[162],
1110
wziąłem z nim razem krzyż… I krzyż ten odtąd
został mi wierny. Ongi był wyszyty,
na moim płaszczu, a dzisiaj głęboko
wżarł mi się w krzyże, w krew i szpik — i tylko
śmierć mnie od niego uwolni — cóż więcej,
1115
mój przyjaciela, możesz chcieć? Poniechaj
wszelkich litanij — dla mnie szkoda czasu.
do Ottegeby
Idź, moja mała małżonko! Dziękujęć[163],
ale się oddal! Chcesz mi białe
1120
zgotować ręce z wełny[164] — spiesz się, spiesz się,
bo może będzie za późno! Co teraz
wyjawić muszę temu rycerzowi,
dla jego tylko jest ucha.
Ottegeba odchodzi
1125
Patrz, druhu,
w tym pergaminie kryje się mniej więcej
to, co od świata jeszcze żądać może
wasz Henryk z Aue… Cicho… Nie przerywaj
i bacz[165] uważnie na wszystko, co powiem…
1130
Posłańcem będziesz moim i to pismo
w ręce Bernarda złożysz, mego stryjca.
To moja wola ostatnia… Bądź cicho,
mój przyjacielu. Człek jest zbyt kwapliwy[166]
tak mówi Koran. Co mnie nawiedziło,
1135
czego doznałem — nie badajcie tego!
Myślcie, że wiedny byłem i widzący,
lecz nie badajcie, com widział i jakem[167]
stał się widzący… Nie dociekaj tego…
Bo nie poniesie tak cię duch twój zbożny
1140
w głębi tej głuszy, byś mógł ją przeniknąć.
To, co dla waszej potrzebne jest wiedzy,
tom wam napisał[168] — zresztą pozostawcie
mnie co mojego[169]… Ja znów dobrowolnie
i bez wahania pójdę swoją drogą,
1145
bo iżbym miał się wzorem innych kalek
targać, jak Łazarz, w ulicznej kałuży,
chełpić się hańbą swoją, swymi wrzody,
chrapliwym jękiem wabić psy, ażeby
lizały rany moje — tego nie ma
1150
w księdze mych losów, a zaś gdyby nawet
było — na Boga — ja bym to wymazał!…
Żegnaj, mój druhu! Zanim rok przeminie,
cierpienie moje zemrze! Ach! I ileż
spadnie już wonnych, balsamicznych deszczów
1155
na grób mej nędzy!… Żegnaj! Żegnaj! Żegnaj!
po krótkiej, straszliwej przerwie, gwałtownie
A teraz, druhu, podnieś płaszcz swój czysty
i — precz! — Uciekaj!… Mówię ci: uciekaj!…
Z trzewików strząśnij prochy i uciekaj!
1160
A jeśli kto cię pochwyci za suknię,
by cię zatrzymać, zostaw mu ją w ręku
i — precz!… Uciekaj!…

Hartmann

Przerażony.
Panie! Co mówicie?

Henryk

Mówię ci: nie patrz poza siebie,
1165
tylko uciekaj!… Nie dotykaj mnie się!
Bo tak niebiosa mnie uszczęśliwiły,
że cieczą zionę naokół zatrutą!
Takim bohater, że bohaterowie
precz uciekają przed moją niezbrojną
1170
ręką: dotknięcie tej ręki gotuje
coś straszniejszego niźli śmierć… Ta dziewka,
moim przelotnym dotknięta spojrzeniem,
umiera z wstrętu, gdy mnie zauważy.

Ottegeba

Weszła na scenę blada jak wosk, wargi jej drżą, wzrokiem osłupiałym śledzi szalejącego Henryka.

Henryk

Choroba, Rozpacz, UpadekWeź jaką kłodę, chwyć, co masz pod ręką,
1175
miecz podnieś głownią do góry i ubij,
ubij mnie, mówię, ubij!… Uwolnijcie
mnie i was razem ode mnie… A cóż wy
czynicie wówczas, kiedy w wasz podwórzec
wściekły pies wpadnie?… Czemu się wahacie?
1180
Miejcie odwagę!… Bijcie!… Bez namysłu!…
wpada Gotfryd i Brygita
Wy — wszyscy! Wszyscy chodźcie tu i patrzcie!
Pan Henryk z Aue, co po trzykroć na dzień
mył sobie ciało, co z rękawa każdy
1185
zdmuchiwał proszek, możny diuk i grabia,
zdobywca podwik[170] i strojniś, ma dzisiaj
szczęście posiadać wrzody hiobowe,
okrywające go od stóp do głowy.
Stał się, żyjący, odrobiną ścierwa,
1190
porzuconego na wstrętnym śmiecisku[171],
gdzie może sobie poszukać skorupy
i zeskrobywać trąd…
Na twarzy Ottegeby objawia się wewnątrz jakieś dziwne, radosne, prawie niebiańskie zachwycenie. Gdy Henryk upadł, z duszy wyrywa się tryumfalny okrzyk wewnętrznego wyswobodzenia; rzuca się do stóp Henryka i ręce jego okrywa pocałunkami.

Ottegeba

Najdroższy panie!
Pomnijcie, panie, o baranku bożym[172]!
1195
Ja wiem… ja pragnę… mogę dźwigać grzechy…
Jam ślubowała… Musisz być okupion.
Zasłona.

AKT TRZECI

Dzika puszcza. Olbrzymie drzewa iglicowe i drzewa liściaste o zabarwieniu jesiennym. — W głębi jaskinia, do której prowadzi polana. Wejście obramione ociosanymi z gruba słupami. Pod słupami suche liście, narzędzia kuchenne, siekiera, łuk etc. — Wieczór jesienny.

SCENA PIERWSZA

Henryk von der Aue, opuszczony, zdziczały, z nieobciętym włosem, z zaniedbaną brodą, kopie rydlem głęboki dół na polanie. Lewą rękę ma zawiązaną.
Ottaker (knecht Henryka), w rynsztunku, tak jak zeskoczył z konia, zjawia się na krawędzi skały, trzymając się bacznie w pewnym od Henryka oddaleniu.

Ottaker

Woła.
Hej-że! Hej! Hola!… Słuchaj no ty!… Hejże!

Henryk

Słucha. Pod nosem.
Hejże! Hej! Hola! Daj mi święty spokój!

Ottaker

Co ty tam robisz, kosmaty niedźwiedziu?

Henryk

jw.
1200
Dół sobie kopię na wieczne zbawienie.

Ottaker

Czy może szukasz wody?… Może skarbów?

Henryk

Do siebie.
Nigdym nie kopał za bogatszym skarbem.
głośno
Chodź, przypatrzże się[173], jeśli masz odwagę!

Ottaker

Waha się.
1205
A może jesteś jednym z ludzi bożych?
Hej żołędniku! Kwap się[174]! Bardzo proszę!

Henryk

Chwyta łuk i mierzy w Ottakera.
Tak się pokwapię, że mnie popamiętasz!

Ottaker

Milcz, ty ropucho!

Henryk

Kuternoga!

Ottaker

1210
Szara
wesz!… Jadowity ukąsił cię pająk!
Strzelaj, jeżeli chcesz skwitować z życia.

Henryk

Z życia i śmierci. Będę strzelał, drabie!

Ottaker

Jedno słóweczko: czart niech się rozprawia
1215
z tobą, gdy zdechniesz! Powiedz: czy tu mieszka,
w tej dzikiej puszczy, biedny Henryk?

Henryk

Jaki
zwierz?

Ottaker

Ano taki — zwierz z parszywą skórą —
1220
poza tym lwom on krewny i sokołom.

Henryk

Ktoś ty?

Ottaker

Ktom[175], brachu, nie ma nic do rzeczy,
Rycerz, iż burzęm już przebył[176] niejedną.

Henryk

A tchórz największy pod słońcem.

Ottaker

1225
Co mówisz?

Henryk

To.

Ottaker

Co powiadasz? Zmówże no Ojcze Nasz.
Udaje, jakby chciał się rzucić na Henryka.

Henryk

Dwa Ojcze Nasze! Czemu nie przychodzisz? —

Ottaker

Gdzież bym mordował taką nędzę?!… Słuchaj,
1230
idź swoją drogą, a ino[177] mi powiedz,
czy tu nie ugrzązł trędowaty grabia
z Aue, co uszedł z swojego folwarku?

Henryk

Co, grabia z Aue — zbiegł — z swego folwarku?
Czy tarantula ukąsiła ciebie?

Ottaker

Z dzikim śmiechem, wskazującym, że jest podchmielony.
1235
Nie oszalałem! Gdyż bym go inaczej
przecie nie szukał!

Henryk

Zbliż się!

Ottaker

E, nie!

Henryk

Zbliż się! —
1240
Chodź! Dam ci spokój! Bez podstępu, szczerze!
Hm! Trędowaty grabia?… Opowiadaj!

Ottaker

Siada na cyplu skały.
A zatem spokój i zgoda… A ino
wara ode mnie… uważaj… SługaO jakie
siedem mil drogi stąd, na trzęsawiskach,
1245
leży folwarczek — w ręku czynszownika
trędowatego mego pana — wiecie,
któremu godnie dochowuję wiary.
Tak!… Nie wyłupiaj tak ślepiów!… Z nim razem
w kraj cim ja ongi pojechał[178] murzyński,
1250
ogniam się mnogo nakrzesał[179] z pohańczych[180],
wiecie, szyszaków[181] i turban niejeden
zwaliłem z konia, niejedna też stalka
prysła na stronę dzięki mnie, powietrze
krając, miast szyi mojego panicza.
1255
Tak jest! Na koniec dotknęło go wstrętne,
wiecie, choróbsko. A czemu? Ot, z mego
kpił amuletu, drwił z wszelkich zamawiań
i zażegnywań! Ale o tym cicho!
Ja mu zostałem wierny! Tak! Z nim razem
1260
ugrzązłem w chłopskiej sadybie, aż oto
on się ulotnił, zbiegł mi, uciekł w góry.

Henryk

Teraz go szukasz?… Czego chcesz od niego?

Ottaker

Jezus-Maryja-Józef! Głupi jesteś —
Nie chcę niczego!… Chroń mnie Panie Boże
1265
od jego jadów… Niech sobie zatrzyma
to, co posiada… Jadę z nowinami.
rzuca mu pieniądze
Masz tu miedziaka! A jeśli go spotkasz,
to coś mu powiesz, bo juścić[182] hołota
1270
z hołotą zawsze się zetknie.

Henryk

Zatrzymaj
swoją sakiewkę… Marny tchórz cię oblazł —
drżysz, abyś czasem, broń Boże, nie spotkał,
którego szukasz. Ja mam za trzy grosze
1275
być twym posłańcem?!

Ottaker

Pociągnąwszy głęboko z skórzanego worka.
Co?… He?… Ja — Ottaker —
niby się boję?… Patrzcie go!… Toć przecie
właśnie onegdaj[183] mówił nam pan Hartmann —
rycerz bez trwogi, rycerz nienaganny —
1280
który na Aue dzierży dzisiaj władztwo
w imię naszego pana — oto mówił:
«kto też pomiędzy wami ma najwięcej
niby kurażu[184], aby iść wytropić
niedźwiedzia w jamie?». Tak ci[185] ja, wyszedłszy,
1285
roześmiałem się: «ja — powiadam — ja mam
dosyć kurażu i ja go wytropię».

Henryk

Cicho, z ponurą ironią.
Wierny pachołku, chodź w moje objęcia.

Ottaker

Gdy Henryk poszedł ku niemu na kilka kroków, skoczył na równe nogi, cofając się.
Piekła! Kim jesteś?…

Henryk

Nie bój się niczego!
1290
Ja ci[186] to jestem, twój oparszywiały
pan z Aue.

Ottaker

Panie! Łaski! Nie potępiaj!
Po wszystkie czasy wszak ci wierny byłem
waszej miłości, oprócz tej godziny,
1295
kiedym odjechał od was. My chronimy
włady wasz zamek w Aue! Noc niejedną
leżałem ongi przed waszym namiotem
z ręką do miecza przymarzniętą, panie,
aby spokojnie mogła i bezpiecznie
1300
spać wasza miłość. Nigdym od waszego
nie uciekł[187] boku! Błagam: skruszonemu
przebaczcie winę grzesznikowi! Wyście,
panie, pod klątwą, ale rycerz Hartmann
mówi, iż żaden klecha nie ma władzy,
1305
by wam zagrodzić drogę łaski. Chora
jest wasza miłość, więc rycerz powiada,
że gdy Bóg zechce, to będziecie zdrowy.
Zginąłeś, panie, bez wieści… Umarłym
świat was ogłosił i wasz krewniak Konrad,
1310
ale nas tysiąc i dwustu przysięgło
sobie i naszej Przenajświętszej Pannie,
że staniem murem za was, bo żyjecie…

Henryk

Z udaną serdecznością.
Jużem zapomniał[188] wszystko i przebaczył —
ni słowa więcej — jużem ci darował!…
1315
Wierny mi byłeś i wierny zostałeś…
Chodź, ty mój dzielny! Znam twoją odwagę!
Niby wilk jaki szarpałeś na kęsy
ciało twych wrogów — bez drżenia. Chodź, druhu,
w te moje progi; stalą i krzemieniem
1320
rozniecę chrust ten, będę ci nie panem,
lecz twoim sługą…

Ottaker

W gwałtownej z śmiesznością graniczącej walce.
Do czarta! Nie mogę.

Henryk

Jak gdyby nic nie zauważył.
Co?

Ottaker

Muszę odejść, panie.

Henryk

jw.
1325
A to czemu?

Ottaker

Rycerz, pan Hartmann…

Henryk

Jest mym sługą! Zostań
taki mój rozkaz.

Ottaker

Po ponownej ciężkiej walce.
Na Boga! Nie mogę!
1330
Weź, panie, łuk ten i wpakuj mi strzałę
w ciemię.

Henryk

Co? Strzałę? Tobie, pielucharzu,
ścierki na ciebie, paska albo końskiej
derki, nie strzały!
1335
podnosi obie ręce do góry
Raz! Dwa! Trzy i cztery!
Umykaj!

Ottaker

Panie! Róbcie co ze sobą,
leczcie się, panie, umaczajcie ręce
1340
we krwi dziecięcej, jak to czynią inni —
miejcie odwagę!…

Henryk

— Pięć i sześć!… Dość tego!
Bohater! Pyskacz! Popatrz się, jak umiesz
zmykać!
Biegnie z podniesionymi rękami w stronę Ottakera, który w panicznym ucieka strachu.

SCENA DRUGA

Henryk

Sam, dzikim wybucha śmiechem, śmiech ten o mało że nie przybiera bolesnego, prawie łkającego piętna; atoli Henryk mityguje się, milczy, a potem mówi.
1345
Tak! Cisza! Dobrze!… To me państwo… dzielny mnie chroni pancerz — świat mój znowu dla mnie się tylko otwiera… Tak, dla mnie… jam nie samotny… Nie, samotność serca mego nie zmiażdży! Nie zdusi mnie! Nigdy!… Być pogrzebionym w lodowym krysztale pustej przestrzeni!… Nie jestem samotny!… Milczenie… cisza… w okrąg ani głosu… Nie zberczą dzwonki, nie chrupią czerepy… Morze wszechświata… swoboda!… Wyżyny i wszystkie głębie — przeczyste, rozległe, milczące — w chłodnej jasności… Grób, Śmierć, VanitasI cóż mi
jeszcze potrzeba?…
Do dzieła!
kopie dalej grób
Z zgniliznyś
1350
powstał i znów się obrócisz w zgniliznę —
O śnie żywota! O głębszy śnie śmierci…
O ty żebraku i królu!… O śmierci,
wiecznie milcząca, wiecznie zadumana,
ty w tej brunatnej szacie sypkich grudek,
1355
cóżże[189] ty możesz wiedzieć? Czyż na oślep
nie pcha nas w życie straszna ręka kata,
nas, bezlitośnie spłodzonych w lubieżnym,
jurnym szaleństwie? Czyż zdradliwy poszept
grzechu nie wabi co noc w sieć rozkoszy
1360
tysiące głupców?… Życie czyż jest kaźnią?
Czy my chodzimy w jarzmie? Czy ty, śmierci,
jesteśli[190] groźnym dozorcą tej kaźni
i furtyjanem, który li zagradza[191]
wyjście!?… A!… Szczebiot! Myśmy wszyscy niemi,
1365
od urodzenia my niemi, na szlaku
niemi wojennym — niemi wobec człeka
i — alboż głazy mówią?… Głazy krzyczą!…
Bracia!… Jam nic jest… nic — nawet w cierpieniu!…
droga krzyżowa i… szczęście!

SCENA TRZECIA

Ojciec Benedykt

Pustelnik, zjawia się na krawędzi polanki.
1370
Bóg wspieraj,
biedny Henryku!

Henryk

Nadsłuchuje, do siebie.
Zberkający dzwonku!
Czerepie! Głosie ludzki!

Benedykt

Wchodzi z wolna polaną i Henrykowi, spokojnie kopiącemu dalej, kładzie z tyłu rękę na ramieniu.
Przyjacielu!

Henryk

1375
Któż tam?

Benedykt

Co robisz?

Henryk

Kopię grób!… Ty czego
pragniesz?

Benedykt

Uczynek spełnić dobry… Masz tu
1380
wino, owoce, mąkę, świeży bochen
pszennego chleba.

Henryk

Wynoś się! Uciekaj,
bo cię, mój klecho, przygwożdżę, jak sowę,
nad mą chałupą. Syp się — w mysią dziurę,
1385
jak szczur brunatny!

Benedykt

Miłościwy panie —
trafiłeś w sedno.

Henryk

Rozwiej się w powietrzu,
bym cię już więcej nie widział, lub spraw to,
1390
bym ja się rozwiał i tyś mnie już więcej
na swoje oczy nie ujrzał… Nie jestem
ni tym ni owym, ni panem ni sługą —
dla ciebie — słyszysz? Nie jestem ni zdrowym
ani też chorym; nie jestem dla ciebie
1395
niepostrzyżonym ani postrzyżonym,
ty postrzyżeńcze — rozumiesz: ja jestem
niczym! Rozumiesz? Niczym!

Benedykt

Cobykolwiek[192]
myślał o sobie człek zbłąkany, zawsze
1400
będzie on dzieckiem Boga.

Henryk

Nagle podskoczywszy, odkłada rydel na bok.
Co ty mówisz?
Chodź no[193] tu do mnie, księżuniu, i siadaj,
jeżeli lubisz paskud, plug i wrzody…
Uwierzę w tego, kto mnie dziś rozśmieszy!…
1405
Witam…. hm… dziecko Boga… co ty mówisz?!
Ktoć to powiedział[194]?… Wyłóż to dokładniej!
Ja jestem dzieckiem, a to ma kołyska…
na pergaminie wszystko to zapiszę[195].

Benedykt

W ciężkim strapieniu jesteś, biedny mężu —
1410
wiem — gorzka ciebie nawiedziła dola…

Henryk

Zowiesz mnie biednym… Któż tu, mój księżuniu,
może być nazwan[196] biednym?… Chodź tu bliżej —
do tego głogu — tutaj w te pokrzywy
i te krwawniki — wybałusz te ślepie
1415
i patrz: gdzie tylko dojrzeć jesteś mocen[197],
to wszystko moje, ty marny żebraku!
Od Hozzenwaldu aż po Raumuenzachthal,
od cesarskiego stołbia[198] aż po morze
szwabskie — te lasy górskie, te dolinne
1420
zboża — to wszystko moje! A choć dzisiaj
wszystko sprzątnięte i puste, owoce
w moich się piętrzą spichlerzach[199]. Mym las ten —
mą trawa, ryba w strumyku, iglica
i liść na drzewie; w liściu każda żyła
1425
i każde włókno. Patrz — to babie lato
na twym habicie mój ci[200] uprządł pająk.
Żądło komara, kiedy mnie ukąsi,
jest moim żądłem, wziętym z moich komór.

Benedykt

Prawda! A jednak…

Henryk

1430
W tym jest sęk! W tym właśnie!
Znudziło mi się grać pana, w jedwabiach
chodzić i ciasnych butach, wyprostowan[201],
niewolnik służby, błaznów, przyjacieli[202],
nie widzieć garnka, z którego jadałem…
1435
Znudziło mi się stać na szczycie góry,
uginać krzyży, kiedym chciał przemawiać
i, niby ślepiec, nie widzieć człowieka,
z którym mówiłem. Biedny, w jarzmie skuty
rab[203] do wolności zrywa się — do świata:
1440
lecz gdy pan jakiś chce być uczestnikiem
swobody, świata, musi wejść w głąb jego —
tak jak ja — patrzaj!…
Wskakuje, w grób.

Benedykt

Podnieście się, panie,
lub gdy nie chcecie, to uklęknę z wami,
1445
by razem serca wznieść w górę, ku Temu,
co był i jest dziś, i będzie — na wieki.

Henryk

Wyskakuje z grobu.
On sam podnosi! Ani ty, mój księże,
ni ja! — Podnosi, jeżeli sam zechce,
a nie na skutek jęków ani według
1450
twej mózgownicy! Bo gdyby inaczej
dziać się to miało, gdyby załamane
mogły Go wzruszać ręce, wskazujące
na pogryzione paznokcie, na zżarte,
bezwargie[204] twarze — gdyby Go nakłonić
1455
mogły ku temu krwawe, szukające
Jego litości puste oczodoły
i bełkocące języki, daremnie
usiłujące ukształtować wyraz,
który by zamknął Jego imię: mnichu,
1460
raj by naówczas powstał na tej ziemi,
my byśmy byli bogami lub Pan Bóg
nie zmarłby z bolu tylko raz jedyny —
nie! Dziesięć razy marłby i sto razy
i zapomniany leżałby na wieki
1465
w trumnie naszego świata… Czy pojmujesz?

Benedykt

Wierzcie mi, panie! Pan Bóg żyw jest — wierzcie!
I jeślibyście chcieli Go naprawdę
szukać…

Henryk

Przychodzisz do mnie, by mi mówić,
1470
iże Bóg żywie[205]? Dobrze! Dzięki! Odejdź!
Bo to, co mówisz, tom sam zgłębił w ciszy…
dla mnie samego: wiem ci[206], wiem, że żywie
a i zaprawdę! Był on u mnie przedtem,
nim się tu zjawił mnich i Go wypędził.
1475
Tak jest — zaprawdę! Choć potrząsasz głową:
Bóg był i jest tu ze mną. Ale Bóg ten
niszczy to oko, co go dostrzec może,
rozdziera serce, co go kochać pragnie,
łamie dziecięce ramiona, co k'Niemu[207]
1480
wznoszą się biedne, a kiedy On przeszedł,
to, co ktoś, uszy mający, usłyszał —
to śmiech szyderczy…
z dzikim śmiechem
Tak jest! Bóg się śmieje!
1485
O Bóg się śmieje!
zmieniony, opanowawszy się, szorstko
Kogo szukasz tutaj?

Benedykt

Ciebie! Twojego łagodnego serca
z czasów minionych… szukam rady twojej…
1490
miejże[208] cierpliwość…

Henryk

A więc spraw się krótko:
Muszę się zająć mym małym puchaczem
i mym pajączkiem, co tak skrzętnie przędzie —
zaczynaj.

Benedykt

1495
Panie, jestem wysłannikiem,
upoważnionymli[209] przez ten mój habit
i przez dzierżawcę Gotfryda.

Henryk

Zrywa się i rzuca kamieniem.
Uciekaj!
Po coś tu przylazł w dziedziniec biednego
1500
Henryka? Po co? Strzelcy! Wartownicy!…
Puść psy z obroży!… Nauczę ja ciebie
słuchać!…

SCENA CZWARTA

Gotfryd

Dzierżawca folwarku Henrykowego, wychodzi z krzaków, za które się był ukrył[210].
Najdroższy panie, ja jestem —
to ja, dzierżawca Gotfryd.

Benedykt

1505
On, naprawdę!
I nie przychodzisz tutaj po próżnicy —
ból nas tu przygnał i gorzka niedola.

Henryk

Patrzy na niego osłupiałym wzrokiem, potem spokojnie.
Wstań! Co się stało? Wstań! Któż to ci umarł?
Jakaż to gwiazda spaliła nareszcie
1510
swym jadowitym światłem twoje skromne
gniazdo?

Gotfryd

Prawie z płaczem.
Ma córka, panie…

Henryk

Dym mi oczy
żre — co? Umarła?

Gotfryd

1515
Nie!

Benedykt

Gotfrydzie, pozwól!
Ja będę twoim tłumaczem i wszystko
powiem pokrótce… Wszak ci[211] ja dotychczas
twojego dziecka byłem spowiednikiem!
1520
Żyje! — Tak, żyje! Ale od tej pory,
kiedyście, panie, rzucili zagrodę,
prowadzi życie wielce osobliwe —
inne, niż zwykle… strasznie przemienione,
życie, jak gdyby poza krańcem świata,
1525
pośród którego oddychamy — życie
nie do pojęcia, niesycone niczym,
a tylko jakby wewnętrznym płomieniem,
który wydrąża jej ciało…

Gotfryd

Nic nie je —
1530
odpycha wszelki pokarm, nieruchoma
leży i leży z utkwionymi w niebo
szklanymi oczy[212], obstając przy jednym —
przy tym jednym — — —

Benedykt

Odpychając Gotfryda.
Cierpliwości, panie!
1535
Tak jest — w tej chwili, gdy myśmy tu przyszli,
spowodowani ciężkim jej uporem,
ona, wzgardziwszy trunkiem i jedzeniem,
od pięćdziesięciu spoczywa już godzin
bezwładna, sztywna jak łoże drewniane,
1540
które, prócz słomy, nie ma ani krztyny
jakiegoś pierza.

Henryk

Siada i zaczyna skrobać marchew.
Gadajcie wyraźniej!
Jeżeli chora, sprowadzić lekarza…
Będąc lekarzem, sam bym się uzdrowił,
1545
Po cóż więc do mnie, bracie łysa-pało?
Weźcie rumianku albo rozchodniku[213]:
choroby dzieci, chociażby największe,
w rzeczywistości śmieszne mają źródło.
Jestli[214] czymś więcej ona niźli dzieckiem?
1550
Ha! Wówczas idźcie i połóżcie przy niej
to, co dziewice przemienia w niewiasty
kipiące zdrowiem.

Benedykt

Miłościwy panie!
Znam ci[215] ją dobrze, byłem przy jej łożu…

Henryk

1555
Ja znam ją lepiej — wiesz?

Benedykt

Przychodzi do mnie
z wszystkim, co tylko jej dolega.

Gotfryd

Bywał
u mnie codziennie od chwili, gdy ona,
1560
ta córka moja, przyszła na świat…

Henryk

Zatem
mówcie!

Gotfryd

Prawdziwie, pan ma słuszność: lata,
wszystkiego tutaj lata są przyczyną.
1565
I dawno wszystko byłoby sprawione,
gdyby nie wy tu, ojcze, i Brygita…

Benedykt

Pomyślcie tylko, coście uczynili —
jak owa próba spełzła wam na niczym.

Gotfryd

Wiem i przed Boga zanosić mi skargi!
1570
Gdybym był córkę wychował jak dziewkę
wiejską, czyż oczy spuściłaby na dół,
kiedym jej przywiódł zalotnika?… Panie,
czemu odeszła od nas wasza miłość?
Złe rozpoczęło szaleć z całą mocą
1575
owego rana, gdy przyszedłszy do was,
jak zwykle, z dzbankiem świeżutkiego mleka,
łóżko zastała próżne… I jeżeli
dziś nie wrócicie z nami, ona umrze.

Benedykt

W lesie do zimy czekać nie możecie…
1580
wszakże ja nawet, jakkolwiek przywykły
do wszelkiej doli, schron mający lepszy
w mojej pustelni i w kaplicy, muszę
ogniska szukać u poczciwych ludzi,
posadnych[216] murów i pewnego dachu.

Henryk

1585
Łysy rajfurze! Błaźnie! I ty stary,
siwy głuptasie! Czego wy tu chcecie?
Żądacie wina z głogów, figi z ostów?
Kimże ja jestem? Gdzież nadmiar mych bogactw,
że przychodzicie, wy, marni żebracy,
1590
by się nim dzielić ze mną. Mnie tu szukasz,
szalony trutniu?… Pusty śmiech mnie bierze!
Czy cię śmiertelna nie trafiła trwoga,
kiedym przebywał pod twym dachem? Powiedz!
Czyż przerażenia twego nie widziała
1595
czeladź? Czyż z oczu twych i twojej żony
nie biły zgroza i przestrach, i waszych
serc najtajniejsze życzenie? Te serca
czyż nie jęczały z ukrytej kryjówki:
«Idź stąd! Idź sobie, byśmy znowu mogli
1600
zacząć oddychać?»…

Gotfryd

Przebóg! Wasza miłość
myli się, panie, myli!

Henryk

Nie! Nie myli!
Dosyć słów pustych, kłamliwych zarzekań,
1605
czczej paplaniny dosyć mi w mój kojec
narzucało się wasze miłosierdzie!
Na krótką chwilę pokarm ten wystarczył,
lecz nie na długo… Uciekłem, zabrałem
ostatnie resztki, zgarnąłem to wszystko,
1610
co jeszcze ze mnie zostało, i zbiegłem —
zbiegłem przed sobą… tak, książę uciekał,
a za nim poszedł, gnan[217] straszliwą trwogą,
zmiażdżony sługa, który dotąd żyje.
Krzyczał ci[218] za mną i jęczał, i młode
1615
ofiarowywał mi ciała na sprzedaż —
ciała dziecięce… Wyrażam się jasno…
Czy rozumiecie, co mówię?… Odejdźcie!
Precz mi! Precz z drogi! Wyrażam się jasno!…
Wy — przychodzicie do mnie — przychodzicie —
1620
wy jako czyiś spólnicy? — Powiedzcie!
Po co stoicie! Posłuchajcie! Ona
była tu u mnie — zaraz — dnia trzeciego…
Wywęszyła mnie, bo węch ma charcicy…
Tak! Była tutaj… tak! Ja ją widziałem,
1625
i to wam mówię, wam — na tego Boga,
który mnie nie zna i na me katusze
żadnej nie zwraca uwagi: to była
najgorsza sztuczka szatana… Lecz podstęp
ten się nie udał!… Śmiałem się, gwizdałem,
1630
jak gdyby była drzewem tam, na skraju
tej dzikiej puszczy — takem się zachował[219],
jakby mnie wcale nie podeszła, w oczy
całą jej nędzę rzuciłem, szalałem
i kamieniami trzymałem ją z dala…

Benedykt

1635
Chce was ocalić, panie — oto powód,
że was tu przyszła nawiedzić. Dotarła
wieść do tej biednej — sługa wasz, Ottaker
przyniósł ją pierwszy — że lek krwi uzdrowić
może was, panie. Jakiś mistrz w Salernie
1640
chełpi się, panie, że gotów wytępić
waszą zarazę, jeśli młode dziewczę,
jeśli dziewica dobrowolnie, z wiarą
pójdzie pod ostrze jego noża…

Henryk

Jak to?
1645
Wy w to wierzycie?

Gotfryd

Ja nie wierzę, panie —
ja nie! Lecz dziecko moje uporczywie
trzyma się tego obłędu — na włosek
nie chce odstąpić od niego… Pomóżcie —
1650
pomóżcie, panie, wyrwać ją z obieży[220]
złego…

Benedykt

Zbyt jesteś pochopny w swym sądzie:
któż tu odgadnąć może, co się dzieje
z wszechmocnej woli Boga, a co zasię
1655
idzie z podszeptu szatana… W jej łonie
święta się toczy walka, jakaś siła
pcha ją z ciasnego życia ku ofiarnej
śmierci — zaprawdę, na oścież ku wiecznej
pcha ją światłości w tajemniczy sposób,
1660
a któż odgadnie, dla czyjego szczęścia
i wybawienia?

Gotfryd

Nie, dla niczyjego!
Natomiast, ojcze, dla jej własnej zguby.

Benedykt

Bóg nie opuszcza tych, co go szukają!
1665
A choćby była w pazurach szatana
zbawienia żądna grzesznica, to jeszcze
na dnie przepaści dostrzeże ją boże
ojcowskie oko. Nie dajcie się zgnębić
małoduszności! Miejcie wiarę w sercu!
1670
Prawda: jest upór w niej! I to jest prawda,
że walczy z Bogiem, ażeby z rąk Jego
wymóc dla siebie męczeńską koronę —
ale poza tym: gratia praeveniens[221]!
Któż śmiałby z góry zaprzeczać wszystkiemu,
1675
co widzi w swoich wizjach. Leviticus[222]
mówi: «Krwią człowiek okupuje życie»…
To samo wszakże szepce coś w jej wnętrzu.

Henryk

Hm! Tak sądzicie? Ona śni… ma wizje…
Mniema, że Bogu miłe są opary
1680
krwi, ona wierzy, wierzy, iż zdołamy
krwią utargować cośkolwiek z procentu
od tej lichwiarskiej pożyczki, ciążącej
na naszym wnętrzu. Mylicie się: idźcie!
Ona się myli! Słyszycie? Prócz tego:
1685
z czasów, gdym jeszcze błąkał się po księgach,
gdym nie posiadał tej niemej mądrości
duszy, jak dzisiaj, wiem, że jest błazeństwem
takie lekarstwo….
Trzeba jej to rzeknąć[223]
1690
idźcie! Widzicie: zupełniem spokojny[224];
w tym przepaścistym tchnieniu głupstwa byłem
— rzecz dziwna — chłodny od razu i zimny
i oto patrzcie, to co teraz mówię,
zdrowe i zimne jest, jakby leżało
1695
o tam, w strumieniu, a nie pochodziło
z mojej gorącej piersi: jam bez grzechu!
Powiedzcie to jej, że bez grzechu jestem,
że czysty jestem i niepokalany
i że zaraza w mojej krwi dotychczas
1700
ani na chwilę nie umiała splamić
sukni mej duszy. Powiedzcie jej — proszę —
iż krwią nie można prać czystego płótna
i że ktokolwiek chciałby to uczynić,
jest służebnikiem prastarego węża:
1705
błędu, nie Boga!

Benedykt

Z zaprzeczającym ruchem głowy.
Chcieć jej to powiedzieć,
to znaczy, panie, niecić ją do tego,
ku czemu rwie się z bolesną rozkoszą,
bo sądzić będzie, jak i ja to sądzę,
1710
że tymi słowy pomnażacie winę,
gdyż tylko skrucha i wielka pokora
do wybawienia otwiera wam drogę.

Henryk

Nie wierzcie swojej pokorze, albowiem
zbyt jeszcze pyszni jesteście! Na karku
1715
pycha ci siedzi, jak dziewka bezczelna,
kiedy się chylisz i w prochu się tarzasz
przed Bogiem. Czymże ty jesteś, odpowiedz —
że On ma pomnąć[225] ciebie i twej śmiesznej,
mój przyjacielu, skruchy? Żali[226] mniemasz,
1720
żeś czegokolwiek dokonał bez Niego?
Spójrz! Częstokrotnie staję na tym szczycie
skały i bluźnię, i echo bluźnierstwem
wraz odpowiada i szydem[227]: my oba —
i ja, i echo — mniemamy przekrzyczeć
1725
głosy płaczące i liści szelesty,
i rozhuk[228] wody — a jednak, a jednak:
o ile my się znajdujemy niżej
popod[229] poziomem tego, coby można
nazywać grzechem przeciw Bogu.

Gotfryd

1730
Panie!
Sam to jej powiedz — — mów z nią sam…. Głos jeden
z waszego łona może ją orzeźwić,
jak chleb, jak woda orzeźwia spragnionych.
Nie wiem, kto dał wam tę czarowną siłę,
1735
kto tak przywiązał ku wam to jej serce…
Dosyć, że ona całuje stóp waszych
samotne ślady na polnej ścieżynie,
którąście kiedy chodzili; we waszej
sypia komorze; waszego nazwiska
1740
dźwięk ma tę siłę, że od kurczów zbawia
drętwe jej członki… Jeśli przeklinacie,
jak ja przeklinam, leki przeklętego
mistrza, tak chodźcie[230]: powróćcie jej życie.
Oświadczcie biednej, że lekarz jest kłamcą,
1745
że żadna wiedza na świecie i… — — —

Henryk

…żadna
potęga w świecie zdurzyć[231] mnie nie może —
że saraceński ten lekarz to chłystek,
podlec, poganin, żądny mego złota —
1750
i że to wszystko jest kłamstwem!… Jam chory,
ale ja jeszcze nie stałem się głupcem,
co leci w sidła byle jakich głupców
i chce korzystać z krwawego obłędu
dziecka… Tak, wiem ja to i jeszcze więcej…
1755
Jam to powiedział — i jeszcze coś więcej.
Cóż tak patrzycie na mnie? Tak jest, mówię —
albowiem była u mnie drugim razem…
Tak, jam ją widział… I ja, niewiedzący,
jak się odgrodzić od piekła, wrzeszczałem,
1760
plułem, kamieniem rzucał[232] i wyciągał
oskorupiałe ku niej ręce, z zgrozą,
przerażon[233] w tajniach duszy, że niedługo
mógłbym wytrzymać, by się jej nie dotknąć,
by jej nie schwycić, by jej nie pokazać
1765
ramion i szyi z tym pulsem bijącym…
Idźcie, powiadam, idźcie! Nie ma rady —
Koniec wszystkiemu!… Wiecie, kiedy na mnie
tak zawołała — głosem, co mi z duszy
wyrywał łkanie: «ja, biedny Henryku
1770
chcę cię ocalić» — tak krzyknąłem: «odejdź —
jam trędowaty!»… Lecz w tej chwilim upadł[234]
i leżał, nie wiem, jak długo… A kiedym
znów się przebudził[235], ona była przy mnie —
i tak! Bliziutko — stała tu, siedziała,
1775
opowiadając, że jest lekarz… lekarz…
że jest… O Jezu!… I że ta ofiara
będzie niebiosom miła… i tak dalej…
i że na świecie niedługo pobawi,
że chce umierać, ja zaś nie mam prawa
1780
zamykać przed nią bramicy niebieskiej
i żem powinien podążyć z nią razem
co tchu — w te tropy — do Salerny[236]. Potem
kiedy już wszystko wyrzuciła z duszy,
kiedy w prostaczej naplotła mi wierze
1785
o potępieńczym tym leku, tak byłem
całkiem bezradny. Od razum się zerwał[237]
i przez wykroty i potok uciekłem —
biegłem i biegłem, aż mi dech zaparło,
aż gdzieś milami od niej — gdzieś daleko
1790
padłem na ziemię. I to było dobrze.
Pomyślcie sobie, panowie, rozważcie,
com ja uczynił, żem uciekł! Nie jestem
ubezpieczony od najgorszej klątwy,
zbawion od wszelkiej słabości? Wypędzon
1795
z waszego świata, wolny od prawideł,
wiążących nawet książąt… Czyż nie jestem
więcej niż książę?… Rozważcie, pomyślcie:
przybyła do mnie samotna i w moim
wnętrzu wygrzane bije serce: — straszny,
1800
przeklęty anioł, który po rycersku
słabiznę Boga ochrania!… Co więcej
chcecie ode mnie? Dobrze! Precz stąd! Ze mną
koniec!… Skończona już moja litania…
Głód mi doskwiera, trza pożywić trupa,
1805
którego włóczy za sobą ma tchórzem
oblazła dusza: sam Bóg wie, dlaczego?!
Sam Bóg wie, dokąd?! Dosyć…

Benedykt

Wstrząśnięty i po długim milczeniu.
Żegnaj, panie.
Szukaj przytułku!
1810
po cichu i litośnie
Panie, zima będzie
ciężka… Szukajcie przytułku! …
do Gotfryda
Tak, chodźmy,
1815
chodźmy, Gotfrydzie.

Gotfryd

Szukajcie przytułku!
Odchodzą.

SCENA PIĄTA

Henryk

Sam.
Odeszli… zamęt… wir… wzburzone kręgi…
nic więcej… dziecko… świat… bohaterowie:
1820
wszystko więdnieje, a w zwiędłej pustyni
czaszek samotne dziecko… Daje znaki!
Dokąd mnie wabią na onej dolinie
chrzęszczących kości?… Nic!… nic!… Stawię czoło
zasadzie… Rydel!… Mój rydel?… Sen… Mara…
1825
Tam coś leżało… Około południa…
Sam… Ach!… Ja nie wiem… Świat… Co? Dajesz znaki?…
Bóg?… Co…
zaczyna ponownie kopać grób
Ja nie wiem…
1830
Szukajcie przytułku!…
Zasłona.

AKT CZWARTY

Wnętrze kaplicy leśnej Benedykta. Po lewej stronie ołtarz z lampką wieczystą, po prawej brama. Tło: boczna ściana kaplicy z małymi drzwiczkami w pobliżu ołtarza, prowadzącymi do celi pustelnika. Na ścianach obrazy, ręce, nóżki z wosku etc. Ołtarz i krzyż uwieńczone kwiatami jesiennymi.

SCENA PIERWSZA

Brygita i Benedykt stoją w pobliżu głównej bramy, rozmawiając półgłosem. Brygita zbliża się do wejścia, ma chustkę na głowie i krzyż na ramieniu.

Benedykt

Nie, oni kłamią, kłamią bardzo dużo,
któż tam odgadnie, ile na tym prawdy!

Brygita

Trzeba nam wierzyć, Benedykcie… Stary
sługa, co nigdy nie kłamie… co rzadko
1835
mówi w ogóle, widział go na własne —
powiada — oczy i gotów jest na to
położyć rękę na krucyfiks…

Benedykt

Dziwy —
niezwykłe dziwy — w rowie — mówisz — pełzał?

Brygita

1840
Nie! Stary sługa widział go, jak leżał
w trawie, tuż obok ogrodu, i niby
czyhał na kogoś. Pełznącego w rowie
widział go koźlarz Ignacy.

Benedykt

Więc stary
1845
mówi, że z rowu wyskoczył?

Brygita

A jakże —
skoro na niego zawołał, wyskoczył
i uciekł w pole.

Benedykt

Nie mogę uwierzyć —
1850
nic pojąć tego nie mogę — a zresztą,
czegóż on może od was chcieć? Toć przecie
nigdyście przed nim domu nie zamknęli —
po cóż więc dzisiaj okrąża zagrodę
niby wilk jaki?

Brygita

1855
Nie wiem. I zapewne
nikt tego nie wie. Zdziczał — powiadają —
zeszedł nieomal na zwierzę, a przy tym
jest zrozpaczony i całkiem zniweczon[238].

Benedykt

Niepodobieństwo!… Mógłby tak podupaść
1860
człowiek — — mężczyzna, przyjaciel cesarza,
jego towarzysz broni, com go jeszcze
spotkał niedawno, prawda, że w łachmanach,
lecz wspaniałego, jak dawniej? — Ci ludzie
wietrzą biedaka wszędzie — tak, we wszystkim
1865
radzi by widzieć bliskość dotkniętego
klątwą.

Brygita

Żywo.
Toć znacie, ojcze Benedykcie,
to nasze wielkie podwórzowe psisko —
kiedy się wczoraj udali parobcy
1870
z nim na zasadzkę, krztynę[239] po północy,
przyszedł ów człowiek i walił do bramy.
Wtedy to oni puścili nań dogę[240],
ta jednak, zamiast żeby go opadła,
podbiegła k'niemu, skowycząc z radości,
1875
i położyła się u nóg przybysza.

Benedykt

Niech i tak będzie… Dziewczyna jest u mnie —
jest w mojej celi — pod opieką Boga.
I tak na razie jest wolna… Co prawda,
dotychczas jeszcze nie wierzę, co mówisz…
1880
a choćby z sprawą biednego Henryka
źle było w świecie…

Brygita

Powiadają nawet,
że go już w mieście Konstancji złożono
śród wielkiej pompy w grobach jego przodków.

Benedykt

1885
Choćby niedobrze było z jego sprawą,
choćby nazwisko jego wykreślono
z szeregu żywych… dusza tego człeka
ma, niby plecy potężnych demonów,
dwie pary skrzydeł albo jeszcze więcej:
1890
gdy mu opadną białe, co go niosły
w górę, tak[241] spocznie na ciemnych! Jać mówię[242],
że go widziałem na krawędzi świata —
takiego świata, gdzie z głębin przepastnych
dozna zawrotu każdy, kto tam stanął,
1895
wiedzion odwagą li — męską.
Grób kopał
i raczej gotów lec w tym swoim grobie,
niżby miał skradać się naokół chałup
złodziejskim trybem. Lecz bać się należy
1900
iż dziecko, tymi zarażone wieśćmi
i o tych dziwnych słysząc odwiedzinach,
niepokojących dom wasz, może łatwo
dostać się w sidła jakiego łotrzyka.

Brygita

Pójdę… Niech będzie pochwalony Jezus
1905
Chrystus. Już ciemno, a droga daleka.
Gotfryd mnie czeka — i tak już za długo
bawiłam tutaj… Więc mogę mu rzeknąć[243],
że tutaj u was wzdyć[244] się czuje lepiej.

Benedykt

Sza, sza! Mów ciszej, by nas nie słyszała…
1910
Widziałaś sama: ogółem jest dobrze — —
a tylko wierzy wciąż, że on powróci,
i, niby jedna z owych mądrych panien,
czeka na niego, z pełną lampką w ręku,
niby na przyszłość Zbawiciela Pana!
1915
Złuda ją trzyma — muszę ją podsycać
i podtrzymywać kłamstwami, jak wówczas,
gdym po raz pierwszy tym pobożnym kłamstwem
zażegnał u niej owy[245] kurcz febryczny.
Zaradzim[246] jeszcze temu — tylko czasu,
1920
czasu potrzeba — dużo trzeba czasu,
a to wzruszenie ucichnie w jej łonie:
choć może potem, wybranica[247] niebios,
przywdzieje welon zakonny.

Brygita

Niech wszystko
1925
stanie się według woli Pana Boga.
płacze
Cud! Żeby pan nasz już nie żył!
całuje rękę Benedykta
Biedny Henryk.

Benedykt

1930
…idź, pociesz
tę twoją duszę… Cóż na pocieszenie
mam ci powiedzieć? Chyba że w mym wnętrzu
kryje się jeszcze coś z pradawnych czasów
owych najgłębszych tajemnic, gdy Pan nasz
1935
zjawiał się w krzaku ognistym… lub może
jakowaś wiedza, albo też przynajmniej
silna jakowaś wiara — tak… widzenie,
w którym to dziecko równa się krzakowi
na górze Horeb[248] — krzakowi, co płonie,
1940
lecz się nie spala…
Poza małymi drzwiami słychać klaskanie.

Brygita

Cóż to?

Benedykt

Nic, nic! Odejdź!…
Brygita odchodzi.

SCENA DRUGA

Ojciec Benedykt sam, nadsłuchuje, dopóki nie przebrzmią kroki Brygity… Potem przysłuchuje się owym dziwnym hałasom dobywającym się z celi, potrząsa niechętnie głową; podchodzi ku drzwiczkom i puka.

Benedykt

Dziecko! Ottegebo!

Ottegeba

Z wewnętrz.
A idę, ojcze!…
Wchodzi z płonącą lampą w ręku. Tymczasem ściemniło się zupełnie.

Benedykt

Odbierając jej lampę.
1945
Cóż to znowu?
A gdzie mój zakaz!?

Ottegeba

Z wyrazem zadziwienia na woskowym, uduchowionym obliczu.
Jezus! Maryja! Józef!
Duszę i serce wam oddaję… Jezus,
Maryja, Józef! Bądźcie mi podporą
1950
w tej mojej walce ostatecznej! Jezus!
Maryja! Józef!

Benedykt

Słuchaj, moje dziecko:
bądź mi posłuszną, proszę, boś ty mojej
oddana pieczy, jać [249]muszę za ciebie
1955
zdawać rachunek przed Bogiem i twymi
rodzicielami… Ciało, CierpienieCzemu się biczujesz
dziś po raz wtóry?

Ottegeba

Całuje drżąca kraj jego rękawa.
Nie wiem, ojcze.

Benedykt

Jak to?
1960
Nie wiesz? I znowu bezmyślnie okrywasz
ciało świeżymi sińcami?

Ottegeba

Bo, ojcze,
tak mi przyjemnie!

Benedykt

Co?

Ottegeba

1965
Bo pod razami
mogę oddychać.

Benedykt

Jak to? Czyż bez tego,
dziewico, znaleźć oddechu nie możesz?

Ottegeba

Z westchnieniem.
Z trudem!

Benedykt

1970
Zapalmy teraz te gromnice,
które w koszyku przyniosła nam matka,
a potem razem zmówiwszy modlitwy,
spożyjem, Bogu dziękując, wieczerzę,
którą nam zesłał w tym samym koszyczku
1975
za pośrednictwem rąk twej matki. Chodźmy.

Ottegeba

Stoi spokojnie, wielkie, wilgotne oczy utkwiwszy w krucyfiks.
Ojcze…

Benedykt

Co?

Ottegeba

Jestem zupełnie gotowa!

Benedykt

K'czemu[250] gotowa?

Ottegeba

1980
By cierpieć i umrzeć.

Benedykt

Daj teraz spokój… Skieruj teraz duszę
ku innym sprawom, chociażby i ziemskim,
trzeba ci tego… Żyć musisz — nieprawda? —
Chcąc służyć Bogu. Tak, musisz zachować
1985
życie, jeżeli chcesz, gdy przyjdzie pora,
oddać je Bogu.

Ottegeba

Tak ojcze!

Benedykt

A zatem
bierz — jedz — tu trochę masz wina od ojca.

Ottegeba

Usiadła na stopniach ołtarza, patrzy na sufit.
1990
Nie sądzisz, ojcze, że przyjdzie za chwilę?

Benedykt

Tak! — Ale nie ma go już w dawnym miejscu.

Ottegeba

Tam, gdzieś go spotkał i gdzie grób swój kopał?

Benedykt

Tam go już nie ma… Ludzie powiadają,
że chciał raz jeszcze przed śmiercią zobaczyć
1995
świat i roiska[251] wszelkich grzechów ludzkich.

Ottegeba

Lecz wam powiedział… przyrzekł, że tu przyjdzie
przyrzekł na pewno?! —

Benedykt

Owszem — tak, to znaczy:
tak, jako szlachcic taki przyrzec może.
2000
Ty moje biedne, trwożne i przeczujne[252],
drogie stworzenie! Bądź cierpliwa! Dosyć
umartwiłaś się postem i modlitwą
i tym czuwaniem — wątłe ciało twoje
niemal prześwieca w ciemności. Proś nieba,
2005
by ci zesłały cierpliwość i spokój,
który łagodność umie wlać w czekanie.

Ottegeba

On dzisiaj przyjdzie.

Benedykt

Myślisz?

Ottegeba

Tak!

Benedykt

2010
A po czym
sądzisz, że przyjdzie?

Ottegeba

Bo czuwając dzisiaj
w nocy i za dnia, po dwakroć słyszałam
jakby kołatkę dotkniętego trądem…
2015
O — słuchaj — znowu!…

Benedykt

Co? Ja nic nie słyszę.
Nie, moje dziecko, jeżeli pewniejszych
nie masz dowodów i widomszych[253] znaków
niż uderzanie wichru o tarcice,
2020
tak nie wierz[254]

Ottegeba

Przyjdzie! Przyjdzie dziś na pewno!
Wiem to… wiem… Patrzaj, wczoraj o północy
jakieś mnie głośne zbudziło wołanie,
które wołało, które mi mówiło:
2025
«Czuwajcie! Pan się wasz zbliża!». I kwiatem
przyozdobiłam swą lampkę, oliwy
nalałam do niej i wyszłam — tak, ojcze! —
Ażeby czekać na progu — przed drzwiami.
A gdy tak siedząc, cała zatopiona
2030
w swej własnej duszy, nie zważałam, ojcze,
na szalejącą wokół nawałnicę —
naraz… tak straszna zerwała się groza,
jakiej dotychczas nigdy nie zaznałam.
Pokusa — myślę. Ale z przerażenia
2035
prawie odbiegły mnie zmysły… Powietrze
napełniło się krzykiem, charkiem[255], wyciem;
Oddech wichury był niby gorący,
obmierzły oddech z paszczy wilków… Chciałam
precz stąd uciekać, chciałam się ratować,
2040
przycisnąć głowę do twej piersi, ojcze,
chwycić się tego ołtarza… a potem
oczy przywarłam obiema rękoma.
A jednak wszystko widziałam wyraźnie,
jak widzę postać twoją. — Samą siebie
2045
widziałam, ojcze… patrzyłam, jak w dzikim,
strasznym tryumfie niosły moje ciało —
me nagie ciało — okropne demony
z psimi głowami: długi nóż utopion
był w mojej piersi… Ojcze! Podaj rękę
2050
Zawrót mam w głowie… Mnie — o tak! Mnie samą
poczęło chwytać piekło! Grzech się zaczął
kłębić w mym łonie, jakbym skoczyć miała
w ten wir odmętny, bezwstydna, jak piekło!
Potem… skończyła się groza… W tej walce —
2055
w tej burzy strasznej trzymała się mężnie
ma czysta wola; i Stwórca ją poznał
i wnet ją spędził jednym tchnieniem łaski:
rozproszył z ziemi te majaki nocy.
I cicho w onej jaskini północnej
2060
jęła się cisnąć z wschodu i zachodu —
jak gdyby z studni, jęła tryskać ku mnie
czysta, potężna światłość, a z światłości
wzniosły się w górę dwa milczące, obce
dla siebie słońca, które coraz bliżej
2065
schodząc się k'sobie, stopiły się w jedno,
o tam! Na szczycie niebiosów. I w okrąg
stała się czystość: we mnie i wokoło
mnie, na niebiesiech i na ziemi — wszędzie!
I z jednej z gwiazd tych dwóch nad moją głową
2070
wraz się narodził jedyny, przesłodki,
święty Zbawiciel! I szum się rozpoczął
spośród tysięcznych chórów usłyszałam
wyraz jak Sursum corda[256] albo słowo
jak Gloria in excelsis deo[257], a głos wielki
2075
odrzekł donośnie: «Amen: O co prosisz,
wszystko się spełni! Sędziowskich wyroków
już przełamana surowość».

Benedykt

Hm. Prawda!…
Jam nieświadomy i wielce przykuty
2080
do rzeczy ziemskich; z mojego więzienia
żadne nie patrzy okno w wieczne światło. —
Ginę w ciemnościach… Ty mię ucz! — On swoją
wygłasza chwałę przez usta nieletnich.

Ottegeba

Śmiejąc się, jakby z wielkiego wewnętrznego szczęścia.
Kiedy mnie nieraz nazywał swą świętą,
2085
mniemasz, że myślał o tym?…

Benedykt

Wątpię, dziecko!
Lecz bądźmy cicho!… Nie godzi się igrać
z wyniosłą myślą i owej korony,
która nas czeka może tam w niebiesiech,
2090
nie mogę sobie kłaść na głowę — własną,
niegodną ręką… Przypuśćmy, że Stwórca
powołał ciebie, żeś na dobrej drodze,
lecz wówczas, pomna grzesznego sposobu,
który od chwili upadku Adama
2095
stał się własnością człowieka, powinnaś
strzec się tym bardziej i w tym większej jeszcze
chodzić pokorze… Przed dawnymi laty
opowiadałem twej matce o pewnym
nieskromnym jeźdźcu, którego tak strasznie
2100
oszołomiła, widzisz, miłość ludzka….
to znaczy: który swoją biedną duszę,
zamiast do Boga, przywiązał do człeka,
do białogłowy, co żywiła w sobie
pychę mężczyzny — i patrz, co się stało.
2105
Gdy się w swej dumie odwróciła odeń
owa niewiasta, padł zgnębion i złaman
i od tej chwili obmierzły był światu.
Taka przekora jest, dziecko, i w tobie —
i oto boję się wielce, że możesz
2110
tak się odwrócić od Boga, jak ongi
jam się odwrócił od świata, jeżeli
zechce odmówić ci tego, ku czemu
z takim uporem kierujesz swe oczy —
ku czemu zmierza wysiłek twej żądzy…

Ottegeba

2115
O nie, mój ojcze, nie! Wiem to na pewno.

Benedykt

Maszli[258] odwagę wnikać w plany Boga?
Któż może wiedzieć, że człeka, którego
od swego tronu odtrącił, uważa
godnym swej łaski?… Patrzaj! Niby żubra
2120
albo niedźwiedzia, tak go osaczyli
knechty Konrada Grave, a wszak Pan Bóg
zezwolił na to! Lekarz, SzatanZaś lekarz z Salerny
jest może w ścisłym przymierzu z Szatanem,
łowcą dusz biednych, piekielnego morza
2125
chytrym piratą[259], a krwawe lekarstwo
jest może tylko czartowską zasadzką…
A może Pan już odbiegł go daleko…
Ottegeba mdleje.

Benedykt

Może… być może!… To niepewne… Boże!
Cóż ci się stało? Zimno ci?… To wszystko
2130
ponad twe siły!… Zlana krwią!… O Święta,
gdy będziesz w niebie, racz pamiętać o mnie!
Idzie z Ottegebą do celi, więcej ją niosąc, niż prowadząc.

SCENA TRZECIA

Kaplica pusta; pali się lampka wieczysta i wiele gromnic. Wtem daje się słyszeć kołatka, potem, jak zbrodniarz, w habicie z kapturem na twarz zsuniętym, zjawia się Henryk. Ma kołatkę i długą laskę z woreczkiem.

Henryk

Zawlókłszy się do ołtarza, pada na stopniach, błagając pomocy. Z wnętrza wydobywają mu się oderwane, rozpaczliwe wyrazy.
Modlić się — modlić… nie mogę! O Boże,
daj mi wyrazy!… Czemu mi nie dajesz
Twoich wyrazów, abym mógł się modlić?
2135
Łez!… Łez!… O, daj mi łez!… O, daj mi wody,
bym te ogniste zagasił języki
w pogorzeliska rozsypanych gruzach.
Zabij mnie! Zabij!… Podstępnieś mnie odwiódł,
chytry myśliwcze, od wybrzeża cichej,
2140
chłodnej, głębokiej, przeogromnej wody,
kiedym się właśnie, jak bóbr, chciał zanurzyć
na dno to zimne, gdzie już nic nie gore…
Sen, ŚmierćZgaś mnie! Ach, zgaś mnie! Wszelką mękę świata
zgaś w czarnym łonie ciemności!… Przenigdy
2145
Ty mnie już nie budź, albowiem to słońce
dręczy mnie swymi zatrutymi strzały…
Snu! Snu mi nie skąp, albowiem me łoże
nie jest już łożem: w mej głowie szaleją
nocą tysiączne żmije słońca: zbaw mnie —
2150
zbaw mnie tej[260] strasznej światłości! Bóg, Cierpienie, Śmierć, Kondycja ludzkaDlaczego
siejesz nienawiść? Czemuś na kształt gradu
rozsypał ślepców po ziemi, ażeby
wzajem szarpali się na kęsy? Czemu
karmisz nas mlekiem troski? Przecz[261] musimy
2155
znosić katusze w płomieniach słonecznych,
nie mając kropli ochłody? O Boże!
Zapomnij o mnie, zapomnij! Ach pomyśl,
żem już nic nie wart, żem przestał być cegłą
Twej tynkowanej krwią budowli! W krwawym
2160
gruncie i krwawym spojona cementem
sterczy ta straszna, bolesna budowla,
udręczonego pełna życia — grozą
przejmując biedną mą duszę!… Zapomnij,
zapomnij o mnie, o Ty przeogromny,
2165
Ty przeraźliwy budowniczy! Na cóż
przyda się Tobie jedno ziarnko piasku?
Cóż Ci ubędzie, gdy mnie wyobleczesz
spod Swojej męki i Swego zbawienia,
jeśli mnie zwolnisz, jeśli mnie odpędzisz
2170
od robocizny i płacy zarazem.

SCENA CZWARTA

Benedykt

Wchodzi z latarką w ręku, staje obok zakapturzonego przy ołtarzu i przerażony pyta.
Czego ty szukasz? Ktoś ty jest?

Henryk

Nie pytaj.

Benedykt

Czego tu szukasz tą późną godziną?

Henryk

Tego, com właśnie pomyślał…

Benedykt

2175
Cóż to ma znaczyć?

Henryk

Że człowiek jest sitem,
które nie chwyta tego, wiesz, co chwyta.

Benedykt

Ktoś ty?

Henryk

Szczur!

Benedykt

2180
Proszęć[262], tajemniczy człeku,
stoisz na miejscu poświęconym Bogu —
i jeśli szukasz tutaj miłosierdzia,
bądź mi pozdrowion[263]!… Lecz wyznaj, kto jesteś?

Henryk

Masz sam to zbadać, mnichu, bo ja nie wiem.

Benedykt

2185
Możeś ty[264] jeden — wyznaj — z ludzi bożych?

Henryk

Nie! Z pogrzebionych…

Benedykt

Żegnając się.
Wieczny odpoczynek
daj Panie Boże tym bezsennym duchom,
lecz ty, znać, jesteś człekiem z krwi i kości.

Henryk

2190
Ratuj mnie, ojcze! O, ratuj mnie! Ratuj!
Pomówże[265] z Bogiem Ojcem, twoim panem,
by mnie wybawić chciał od złości ludzkiej.
Tyś jego sługą. Powiedz mu, ażeby
zagwizdać raczył na tę sforę ludzką,
2195
która, szalona żądzą krwi i łowów,
nie poprzestaje mnie tropić… Czyż kiedym
zatruwał studnie? Czyliż[266] z nieczystości
krwi mej i ikry ropuszej lepiłem
kulki i czyż je rzucałem do źródeł,
2200
skąd piją ludzie?… Kiedyż jam to zrobił?
Pomóż mi! Ukryj, schowaj, bo inaczej
muszę się spalić!… Zamknij drzwi te — zamknij!
Bom ja niewinien[267]! — Nie! O, nie otwieraj —
pomóż mi! Ratuj! Ocal! Nienawidzą
2205
wszyscy mnie ludzie! Tak z kołatką ręku
w mniszym habicie wyszedłem ukradkiem
na świat, stąpając po nożach, a ludzie
co kroku w twarz mnie smagali biczyskiem.
Ja chcę wyzdrowieć, mnichu! Chcę wyzdrowieć!
2210
Uzdrów mnie! Usuń z mojej krwie[268] tę straszną,
haniebną klątwę! Obsypię cię złotem
po samą szyję, wszak jestem bogaty!
Oczyść mnie, księże! Zmuśże[269] do milczenia
głos, dzień i noc mi wyjący: «Nieczysty!»,
2215
a ja ci oddam wszystkie moje skarby,
wszystkie me zamki rzucę ci pod nogi
niby garść piasku! Cierpienie, Choroba, Bóg, RozpaczPomów z Bogiem Ojcem,
pomów z tym panem! Powiedz mu, że dosyć
mam jego razów, poniżeń i męki! —
2220
Że mi aż nadto dał już odczuć tutaj,
kim jest i że już nie zostało we mnie
nic do zniszczenia. Powiedz mu to, mnichu!
Powiedz mu, powiedz, że jestem rozdarty,
że zepsowane[270] jądro mego życia,
2225
że psom na strawę już się nie nadaję
i — Bóg jest wielki! Przepotężny! Wielki!
Chwalę Go, chwalę! Nie ma nic nad Niego
i jam jest niczym… lecz ja żyć, żyć pragnę!!!!…
Pada z szlochem do nóg mnicha.

Benedykt

Wyście to może Henryk von der Aue?

Henryk

2230
Nie — nie! Tamtego dawno pogrzebiono!
Patrzaj! Wyrokuj: czy on jeszcze żyje.
Zrywa kaptur z twarzy, widać blade, wygłodniałe, zniszczone oblicze.

Benedykt

Cofa się przerażony.
O panie! Panie! To wyście[271] naprawdę!

Henryk

Powiedzże[272] mi to! Utkwij oczy we mnie,
badaj i powiedz, czy to ja… Bo chociaż
2235
jestem ja niczym, tylko czymś, co wieczną
gnane wichurą, straszne znosi męki,
to na dnie mego szaleństwa jest przecie
coś, co z chełpliwym szepce mi uporem:
jam kiedyś księciem był i jednym z możnych
2240
tej ziemi… Mnichu, powiedz mi, kim jestem!
Wszak to niedawno, jak mnie pogrzebiono[273]
w grodzie Konstanckim, w grobach moich przodków,
a przecież żyję lub śnię może w grobie?
jakże ty sądzisz: śnię czy żyję? Sen to,
2245
że pogrzebiono mnie przy biciu dzwonów,
że sam ci byłem[274] przy tym, gdy mą trumnę
nieśli z znakami książęcej potęgi?
Senli to[275], powiedz, był, że iskra ognia
z żarnej pochodni jednego z trabantów[276]
2250
spiekła mi nogę? Żem słyszał, jak kuzyn
Konrad, wychodząc z kościoła, z szyderstwem
krzyczał: «zobaczym, żali[277] taka świnia
będzie umiała rozburzyć grobowiec?».
Powiedz mi, księże, czy to jest ten Konrad,
2255
który mi sprawił trumnę i grobowiec —
ten sam, któregom ciężką bryłą złota
wykupił ongi tam w Maroch? Czy jestem
tym samym, powiedz, który to uczynił?
Lub czy też jestem marnym psem żebraczym,
2260
który, gdy w polu pokaże się jakaś
głowa kapusty, dziwnie małpująca
mądrość człowieka, zaraz się przeważa
i drżeć zaczyna, i na siedem stajań[278]
skrada się z strachu przez rowy i bagna,
2265
by tylko w oczy nie spojrzeć Gorgonie[279]?!

Benedykt

Powiedzieliście mi ongi[280], w godzinie,
gdy was przenikał jeszcze duch pokoju — —
powiedzieliście mi, że mędrcy świata
mają ze sobą wspólną myśl głęboką,
2270
żeśmy się winni zbroić w równowagę;
że ta w nich wspólna nauka, iż człowiek
winien się cały poddać woli bożej…

Henryk

Nagle zmieniony.
Nie! Nie chcę! Gdzież to dziecko?

Benedykt

Przerażony.
Jakie dziecko?

Henryk

2275
Ta dziewka! Dziecko! — Owa obłąkana —
córka dzierżawcy Gotfryda! Gdzie?…

Benedykt

Po co?
Na co wam ona? Czego chcecie od niej?

Henryk

Co? Czego chcę ja? Na co to pytanie?

Benedykt

2280
Chciałbym wybadać, jakie ma zamysły
człek chrześcijański.

Henryk

Dziko.

Benedykt

Tak.

Henryk

Czy mnie może zbawić?

Benedykt

2285
Tak.

Henryk

Czy może
zbawić mnie przez to dziecko? Jednym słowem:
gdzie ona? Powiedz!

Benedykt

Kto?… Wszakeście[282], panie,
2290
szlachcic!

Henryk

A tyś jest łotrem!

Benedykt

Macie w myśli
to nieszczęśliwe i biedne stworzenie,
które w ciemnościach szło, szukając drogi
2295
do Pana Boga i zasię zbłądziło
tuż nad krawędzią przepaści?

Henryk

Zbłądziła
czy nie zbłądziła: ona jest u ciebie!
Posłuchaj mnichu! Popatrz mi, księżuniu
2300
w oczy — tak, popatrz, abyś każde słowo,
nim je wypowiesz, dokładnie rozważył,
a gdybyś nie chciał zrozumieć przestrogi,
którą na twarzy mej krwawymi głoski[283]
wyryły ciernie płomienne — naonczas[284]
2305
w klepsydrze twojej piasek już przesypan[285]
na łeb na szyję spadniesz w otchłań zguby.

Benedykt

Mnie wasza groźba wcale nie przeraża.
Dziwny jesteście, prawda, i straszliwy
i ten przybytek święty drga od ogni
2310
krwawych błyskawic przepaści, lecz Ojciec
ochroni dzieci swoje…

Henryk

Nie ochroni!
Nic nie ochroni cię, jeżeli kłamiesz!
Gdzie ona? Powiedz! Jest tutaj!… Dwie noce
2315
jam się zakradał[286] pod strzechę dzierżawcy
i nie spotkałem nigdzie mej małżonki,
chociażem ucho przykładał[287] do każdej
marnej szczeliny, chociażem[288] się chyłkiem,
prawdziwy szlachcic, drapał[289] poprzez płoty,
2320
aby ją ujrzeć… Ona jest u ciebie…
Zdradził to w stajni jeden z mych parobków,
który, po udziech[290] klepiąc klacz, powiedział:
«Bądźże[291] posłuszną, a nie jak naszego
córka dzierżawcy, bo inaczej pójdziesz
2325
do pustelnika w zaloty»…

Benedykt

Nie!… Panie,
powiedzcie raczej, czemu się jak złodziej
zakradaliście popod dom Gotfryda?
Cóżeście chcieli[292] czynić z Ottegebą?

Henryk

2330
Co chciałem czynić?… Małpy chciałem chwytać
i potem z nimi pójść na dwór cesarski
i przeszachrować je za trzy czerwieńce[293].
Tak, mój księżuniu, tegom chciał[294]… Nic więcej! —

Benedykt

Czyście nas sami nie uczyli kiedyś…

Henryk

2335
Kimże[295] ja jestem, bym kogo pouczał?
Ty na podziękę poucz mnie, gdzie ona?…

Benedykt

Nie ma jej tutaj!… Nie ma!

Henryk

Nie? Więc gdzieś jest?

Benedykt

U Boga, panie!

Henryk

2340
Co — gdzie?

Benedykt

W bożych rękach.

Henryk

U Boga, mówisz?… Cóż to? Czy umarła?

Benedykt

Nie, kto u Boga, ten żyje.

Henryk

Umarła?

Benedykt

2345
Tylko dla świata i jako niebiosów[296]
oblubienica.

Henryk

Dobrze, mój księżuniu!
Wiem to, tak, wiedzieć o tym powinienem.
Zaciśnij arkan! Mocno! Dość mam tego!
2350
wyczerpany i złamany
Po raz ostatni, mnichu: dzień dzisiejszy
wzdyć[297] mnie pouczył: nikt nie jest tak biednym,
by go biedniejszym nie mógł Bóg uczynić.
Bo jakiż rabuś obrabował kogoś,
2355
który nic nie ma?! — Tak, tak, dziecko zmarło,
dziecko nie żyje! Gdy mi Łazarz biały
przyniósł wiadomość, że ona nie żyje,
że serce pękło jej z wielkiego bolu
nad trędowatym panem, z mocą szału
2360
krzyk wyrzuciłem, co mi szarpał wnętrze,
a potem zmilkłem — i nie dałem wiary.
Potem me nogi mknęły jak na skrzydłach.
Dokąd? Jam tego nie wiedział… I potem
mknęły i lasem, górą i doliną,
2365
przez dzikie gąszcza[298] i wzdęte potoki,
ażem tu stanął[299], na tym ostatecznym
progu… Dlaczegom biegł[300] tak? Jakaż złota
kazała mknąć mi nagroda — odpowiedz —
niby jakiemu biegunowi? Cóżem
2370
mniemał[301] tu znaleźć? Żalić[302] mnie nie porwał
jakiś wir ognia? Żalić sam nie byłem
żagwią pożarną niby jakiś dziki
jastrząb, lecący z krzykiem i pożogą
wskroś lasów?… Słuchaj, tak mi się zdawało…
2375
Przestwór powietrza brzmiał: «Ona nie zmarła!
Nie! Ona żyje! Twa małżonka mała
żyje! Nie zmarła!»… — A jednak umarła…

SCENA PIĄTA

Ottegeba

Zjawia się w drzwiczkach celi i mówi głosem zaledwie dosłyszalnym.
Nie! Ona żyje… żyje…

Henryk

Nie widząc jej, nie poznając, tak samo:
Któż to mówi?

Ottegeba

2380
Ja…

Henryk

Kto?

Benedykt

Po cichu, gwałtownie.
Idź sobie!… Czego chcesz tu?

Henryk

Mnichu,
któż tutaj mówił?

Benedykt

2385
Nikogom nie słyszał[303].

Ottegeba

Ja!

Henryk

Ty? Kto? Jeszcze raz! Kto? Kto tu mówił?

Ottegeba

Ja! Ottegeba, twa małżonka mała.

Henryk

Milczy przez chwilę z niesłychanego osłupienia, potem.
Kto?… Kto?… Nieczysty! Nieczysty! — Pozostań!
2390
Myślę ja wprawdzie, że jesteśli cieniem[304],
i wiem ci[305] o tym — lecz żaden śmiertelnik
wiedzieć nie może, czy ten jad przepastny,
który mam we krwi, nie kazi i duchów
zmarłych… Nie zbliżaj się do mnie! Nie! Zostań!
2395
Wiem ci ja o tym, żeś nie jest śmiertelna:
lecz dla mnie, dla mnie mogłabyś… ach! Umrzeć!
A ja pożądam, ażebyś ostatnią
żyła iskierką na dnie moich mrących
ócz… Ty nie jesteś Ottegebą! Nigdy!
2400
Czoło twe, prawda, czyste jest i białe,
i tak wyniosłe jak u niej, lecz zasię[306]
tyś nie jest prochem… Prawda, w głosie twoim
coś mi tak dźwięczy… coś bardziej znanego
niż kołysanki mej umarłej matki.
2405
Jednak dzierżawcy ty nie jesteś dzieckiem,
moją ty małą nie jesteś małżonką,
nie siadywałaś mi u stóp i włosem
ran nie suszyłaś ropiących[307]: — odpowiedz! —
Gdybyś… nie jesteś nią… lecz gdybyś była:
2410
jakżeż ja wówczas mam pojąć to światło,
co przeszywało mury mojej kaźni?…
Wówczas ja ślepcem byłem całe życie
i wzrok zyskałem dopiero w przepaści!
I nie przeklinać musiałbym naonczas,
2415
lecz błogosławić, składać dziękczynienia,
zamiast oskarżać, dziękczynienia temu,
który prowadził me kroki: i z wyżyn
tronu — raz jeszcze gdybym stanął na nim,
musiałbym sobie grzebać paznokciami —
2420
tak, i zębami stopnie do mogiły,
w którą wtrąciła mnie moc niewszechmocna
tą swoją arcymiłosierną pięścią? —
To nie ty… Salve Regina[308]!… O Boże,
bądźże miłościw dla mnie!…
Pada, złamany, jego szloch zmienia się w głośne łkanie i dusza jego wyswobadza się w łzach.

Ottegeba

Wygląda w dziwnym oświetleniu kaplicy na zjawisko prawie bezcielesne, otoczone glorią. Przystępuje do Henryka, opiera się na jednym kolanie, obiema rękami podnosi głowę jego do góry i całuje go w czoło. On patrzy na nią osłupiały, posłuszny jak dziecko, jakby miał przed sobą zjawisko niebiańskie, a i ojciec Benedykt ukląkł, oszołomiony.
2425
Chodź, już późno…
Biedny Henryku? Chodź!…

Henryk

Salve Regina!

Ottegeba

Chodź!

Benedykt

Dokąd idziesz?

Ottegeba

2430
Obchodzić niebiańskie
me narodziny.

Benedykt

Pod nożem lekarza
z Salerny? —

Ottegeba

Dzięki, ojcze Benedykcie!
2435
Pamiętaj o mnie!

Benedykt

A cóż mam powiedzieć
twemu biednemu ojcu?

Ottegeba

Tam! W niebiesiech
mieszka mój ojciec i ja chcę być prędzej
2440
niż ty u ojca…

Benedykt

Do Henryka.
Dokąd pójść pragniecie?

Henryk

Jej się zapytaj! Ja nie wiem.

Ottegeba

biedny Henryku! Chodź w drogę, nie zwlekaj!
2445
Chceszli[309] mnie, ojcze, sznurami przywiązać
do ziemie[310]? Mamże[311] przez ciebie utracić
tę odrobinę krwi, za którą mogę
kupić niebieską koronę?

Henryk

Dziewico!
2450
Należysz do mnie…

Ottegeba

Nie! Do Pana Boga!
Biada! Co mówisz? Chodź…

Henryk

Albowiem tyle
dano mi jeszcze życia, ile twoja
2455
zaczerpnąć może święta dłoń!…

Ottegeba

Jać[312] tobie
zaczerpnę z zdroju zbawienia, lecz nigdy
na waszym świecie… Chodź, chodź! Tak na bożej
uznano Radzie… Muszę! Chcę! Tak, muszę!
2460
I ludzkie słowa nie staną mi w drodze.
Święta Agnieszka[313]

Benedykt

Jeśli jesteś bożą
oblubienicą, tak cię, jak tu stoję,
zawiodę w mury klasztorne, w tej chwili.

Ottegeba

2465
Nie, ojcze!

Henryk

Idę za tobą, dziewico.
Wiedź mnie do życia… prowadź mnie ku śmierci!
Wiedź mnie do rożna świętego Wawrzyńca[314],
do płomiennego stosu Polikarpa[315]:
2470
przy tobie śmiać się będę z wszystkich katów
i krwi świadectwo dam twojemu słowu.
Zasłona.

AKT PIĄTY

Sala zamkowa w Aue. Przez boczne drzwi w głębi widać kaplicę z ołtarzem etc. — Wiszą w niej proporce i herbowe znaki panów z Aue, sztandary krzyżowe etc. — Na prawo od kaplicy, w tym samym położeniu loggia rzymska. Po lewej stronie sali bogate krzesło tronowe z stopniami. Nad tronem baldachim. Promienny poranek późną wiosną.

SCENA PIERWSZA

Hartmann von der Aue w bogatych szatach, ojciec Benedykt i Ottaker w rynsztunku z aktów poprzednich.

Benedykt

Zajęty rozmową z Hartmannem, podczas której stoi z respektem z dala.
Ponoć w turnieju zginął w Akwizgranie —
jakowyś rycerz ciął go poprzez szyszak.

Ottaker

Gryzie już trawkę.

Hartmann

2475
Jeśli jest naprawdę,
jak powiadacie, a i ja te same
dostałem wieści o Konradzie Grave,
wówczas — pokorny sługa rzec to może —
podwójnie dziwne są nam drogi Pańskie.
2480
Albowiem teraz… Wiecie, że z trudnością
mogłem utrzymać dla dawnego pana
ten gród warowny! — A więc teraz wiatry
przywiały ku mnie ten list z jego silnej,
męskiej prawicy…

Benedykt

2485
Z Włoch?

Ottaker

O nie, znam człeka,
który go przyniósł: jest to pewien węglarz
z doliny Zastel.

Hartmann

I cóż? Czyś go badał?

Ottaker

2490
A jużci, jużci[316]! Wziąłem go na spytki —
ino[317] że, wiecie, ten hycel uparty
milczy jak kłoda, z której pali węgiel.

Benedykt

A więc sądzicie, że jest już w dolinie
Zastel?

Ottaker

2495
Powiesić dam się, jeśli kłamię.

Hartmann

Prawda! Gdzież indziej mógłby on przebywać?
I któż by zresztą pisał list ten — patrzcie!
Jest w nim niejeden ustęp nieco ciemny,
ale odgadnąć można niemal pewno,
2500
że może dziś już będzie razem z nami.

Benedykt

A ten — spojrzycie — list mój, napisany
mową łacińską, pochodzi z Wenecji.

Ottaker

Na świętą Annę! Mnie coś się wydaje,
że on żadnego nie napisał listu.

Hartmann

2505
A cóż zawiera?

Benedykt

Jasnych słów niewiele:
wprawdziem[318] go kiedyś — powiada — rozgniewał,
lecz po chrześcijańsku chce mi to przebaczyć…

Ottaker

Dajże nam wszystkim, Boże, odpuszczenie.

Benedykt

2510
…ino że mam się okazać posłusznym
i wczesnym rankiem, w dniu świętego Jana,
mam mu zgotowić[319] kaplicę zamkową
w Aue.

Hartmann

Z pełną przeczucia wesołością.
Jesteście tutaj i możecie
2515
wypełnić jego wolę. Weźcie klucz ten —
zawdzięczam Bogu i mym tysiąc trzystu
dzielnym rycerzom i knechtom[320], żem dotąd
mógł go utrzymać na kółku[321] — a zasię[322]
jemu zawdzięczam znowu, żem odzyskał
2520
knechtów… więc bierzcie klucz ten i ze skarbca —
o, hrabia Konrad miał k'temu[323] niemałą
chętkę — przynieście ciężkie, szczerozłote
naczynia mszalne z cesarza Karola
pradawnych czasów.

Benedykt

Bierze klucz.
2525
Czynię, jak każecie.
Jak wasza miłość sądzi?… Czy wyzdrowiał?

Hartmann

Wzruszając ramionami.
Jać tego nie wiem, ojcze Benedykcie.

Benedykt

Żali[324] i do was dotarła wiadomość,
iże cudowny lekarz sprawił swoje?

Hartmann

2530
I to, i inne. Po dwadzieścia razy
mówiono o tym, że umarł w Florencji,
w Padwie, Rawennie, że leży — pochowan[325]
w Monte Kasyno i że się utopił,
że został przebit[326] sztyletem, że w gardziel
2535
Etny się rzucił — a potem stokrotne
chodziły wieści, że go oczyściły
te w Puzzuoli cudowne kąpiele,
że go uzdrowił słynny mistrz w Salernie.

Benedykt

Z westchnieniem.
Czemuż tu wierzyć i coby tu czynić?!

Hartmann

2540
Myśleć, jak myślę ja: dochować wiary.

Benedykt

A Ottegeba?

Hartmann

Ojcze Benedykcie!
Jeżeli pan nasz wyzdrowiał, naonczas
powiem, że nieba zesłały mu świętą
2545
ową dziewczynę, aby żył, a śmierć jej
niech pozostanie już zrządzeniem bożym.

Benedykt

Owszem. A jednak gorżka[327] to powinność
dziś go przyjmować: bo com ja w tym czasie
widział i przebył od chwili, gdy dziecko
2550
znikło bez śladu… Myśmy go szukali:
Gotfryd, Brygita i ja — wszędzie, wszędzie
po wsiach i miastach, po wszystkich szpitalach,
w zaułkach nędzy i występku — panie,
to się zapomnąć[328] nie da!… Przy tym, panie,
2555
gdybym ja nie był tu spólnikiem[329] winy!
Lecz w piersi mojej zarył mi się straszny
wyrzut i nie chce umilknąć.

Hartmann

ową dziewczynę od młodości?

Benedykt

2560
Panie!
Jak swoją córkę, jak swe własne dziecko!
I obym był ją uważał[330] za własną!
Abym był dla niej mógł być[331] jako ojciec!
A tak najemcą byłem, nie pasterzem.

Hartmann

2565
Mamże[332] powiedzieć, co ja o tym myślę?
To Wenus[333] tak ją ubrała…

Benedykt

Tak, prawda!
Ziemska to była miłość… Beznadziejna
była to miłość, która musi wszelką
2570
żywić nadzieję i ból wszelki znosić.
I jam był kiedyś na tej błędnej drodze,
jednak omamion blichtrem niebiańskości,
i teraz, ślepiec, poznać jej nie mogłem.

Hartmann

Ja tak nie myślę, ojcze Benedykcie!
2575
Dla mnie to dziecko i dziś jeszcze święte.
To, co się tobie wydało niebiańskim,
zostanie zawsze niebiańskim, a miłość
zawsze jest jedna, ziemska czy niebiańska.

Benedykt

Świecka to mądrość! Owszem! Tylko czemu
2580
takem niewiele miał[334] jej w tych okropnych
godzinach próby!

Hartmann

Szła w śmierć za Henryka.
Czemu? Badałem rzecz tę i powiadam:
W śmierci jej miłość święciła tryumfy:
2585
On stał się dla niej miłosnym wyznaniem!

Benedykt

Błoto, UpadekGdyby to dziecko zginęło, jak mówisz,
rzecz podziwienia godna, cud miłości!
I ja, zaprawdę, znalazłbym pociechę!
Lecz ja nie wierzę — nie! Ta piękna perła
2590
upadła, panie, i zagasła w błocie!
Boże mój! Przebacz panu, mnie — przenigdy!

Hartmann

Do Ottakera, wyglądającego, jakby chciał uciekać.
2592

Dokąd, Ottaker?

Ottaker

Czyni ruch przeczący; zostając z niechęcią.

Hartmann

Cóż się stało? Mówże[335]!
do Benedykta
2595
Czy wam jest znany ten pachołek, ojcze?

Benedykt

Nie.

Hartmann

Nie? Po uszy siedzi w krotochwilach,
którymi chełpi się nie tylko w stajni
wobec parobków i dziewek, lecz także
2600
lubi uraczyć nimi małe dzieci.

Ottaker

Niech mnie pioruny!… Panie, nie wiem wcale,
co chcecie mówić?

Hartmann

Klnie się, aż się niebo
kurczy, przysięga, aż ropuchy skaczą,
2605
że nigdy biednej córeczce dzierżawcy
o salerneńskim nie mówił lekarzu.

Benedykt

Wy to jesteście?

Ottaker

Co? Jak? Kim ja jestem?
A niech mnie czarci!… Panie! Kląć się nie chcę —
2610
pozwólcie, panie, odejść mi na szaniec.
Ottaker wychodzi.

SCENA DRUGA

Hartmann

Tak! On to! On!…

Benedykt

Co rzucił pana?

Hartmann

I głowę dziecka nabił poczwarami.
Ta jego czaszka to gniazdo jaj żmiich[336],
2615
z których co chwila jedno się wylęga
pod niespokojnym żarem jego ciała.
On wam nabożnie będzie znosił kłody
na stos dla żydów i dla trędowatych,
cały wypchany jest amuletami,
2620
wiarę ma w ptactwo trupie i w złodziejskie
palce i nosi zawsze buteleczkę
krwi ludzkiej w sakwie i klnie się na sprawy
dziwne, nieczyste, zgroźne[337], tajemnicze.

Benedykt

Tak, świat się roi od demonów… Zawszeć
2625
człowieka hańbi przeniewierstwo.

Hartmann

Patrzcie!
Drab ten, co ongi[338] odbiegł swego pana[339],
jak tchórz, niedawno rzucił się z tej twierdzy
właśnie na wrogów tego pana: straszny
2630
dzik rozjuszony, urągliwy śmierci.

SCENA TRZECIA

Ottaker

Wpada gwałtownie na sceną.
A niech mnie diabeł rozsadzi, lecz panie,
teraz mi dajcie urlop.

Hartmann

Dokądże to?

Ottaker

Precz! Tam w dziedzińcu stoi stary człowiek
2635
i, Boże przebacz, jakieś babsko stare…
Do czarta! Lepiej iść między murzyny!

Hartmann

Z okna patrzy w dziedziniec.
Gotfryd! Brygita! Ojcze! Przez Bóg miły
To z Wehrawaldu tych dwoje staruszków.
Ottaker wychodzi.

SCENA CZWARTA

Benedykt

Rozumieli[340] to wasza miłość, panie?

Hartmann

2640
Coś niezupełnie. Ale zdaje mi się,
że nie oznacza to nic złego… Teraz
pomyślcie, ojcze, o waszym ołtarzu!
Wszystkie te znaki, a zwłaszcza ostatni,
świadczą wam o tym, iże pan nasz dawny
2645
zaczyna znowu dawnym swym sposobem
i według planu dzierżyć ster. Snać[341] dobry
jakowyś święty począł dzień dzisiejszy,
jemu, po Bogu, myślę się poruczyć.

SCENA PIĄTA

Mnich, lewą ręką przysłaniający sobie twarz kapturem, z laską pielgrzymią w prawej, szybkim krokiem przechodzi przez scenę.

Hartmann

Przerażony, zatrzymuje mnicha.
Dokąd podążasz i jakeś[342] się tutaj
2650
dostał wskroś straże?
mnich daje znak, że chce z nim pozostać sam na sam
Idźcie! Mnie jedynie,
widać, przynosi wieści.
Benedykt odchodzi.

Hartmann

Mów!

Mnich

2655
Hartmannie!

Hartmann

Henryk! O Boże!

Henryk i Hartmann

Milcząc rzucają się w objęcia.

Henryk

Bóg przemówił do mnie:
«Idźże i pokaż się kapłanom!».

Hartmann

Zdrowy?
2660
A…

Henryk

Dziecko? Poszlij[343] do lasu i rozkaż
oblubienicy mojej, by ci sama
dała odpowiedź.

Hartmann

Na żywego Boga!
2665
Więc dziecko żyje?!

Henryk

Mniemasz, że bym stał tu,
gdyby nie żyła?… Mniemaszli[344]?

Hartmann

Stanowczo.
Nie, panie!

Henryk

Tak samo.
Nie, mój Hartmannie!
2670
ponownie padają sobie w objęcia; uwolniwszy się z objęć
Ale dość na teraz.
Jak się to stało, że zdrowymi stopy
dotykam znowu tych dawnych kamieni
mojego grodu… cicho! O tym wszystkim,
2675
co wiem, com słyszał, przeżył i przecierpiał —
tak, o tym wszystkim cicho! Sposobniejszej
zostawmy porze te sprawy… Hartmannie,
dobry Hartmannie! Cierpliwości!

Hartmann

Wiecie,
2680
że w Akwizgranie leży ciężko chory
wasz krewny Konrad? Zmożon[345] jest w turnieju.

Henryk

Wiem, upadł z konia; umarł, wysadzony
z siodła przez własną szkapę! Aniołowie,
tak, aniołowie potrząsają kubkiem
2685
z kośćmi… Lecz o tym cicho, przyjacielu!
Pomówmy teraz o ważniejszych sprawach.
Gdzież dzielny ojciec Benedykt?

Hartmann

Do skarbca
poszedł, by przybrać ołtarz…

Henryk

2690
Tak mu powiedz,
aby się spieszył; a w krużganku, drogi,
rozkaż splądrować wszystek krzak mirtowy —
wesele sprawiam — dzisiaj — bez wahania,
a niech odźwierny uwije mi wianek
2695
skromny, lecz zasię[346] taki, by wystarczył
na skronie młodej dzieweczki dzierżawcy.

Hartmann

Co wasza miłość mówi?

Henryk

Nic innego,
tylko to właśnie, drogi przyjacielu:
2700
i com w swej duszy raz już postanowił,
tego przed ludźmi bronić nie mam w myśli.
Wszystko tak będzie, jako jest. I na tym
koniec.
Z tą chwilą, kiedy pierwszy promień
2705
łaski mnie drasnął, gdy zstąpiła ku mnie
ta owa święta, byłem wraz oczyszczon[347]:
z mojej zatęchłej, potępionej piersi,
znikło od razu wszystko, co w niej było
niskiego; rozwiał się zabójczy opar
2710
mej zimnej duszy — zmarły w niej nienawiść
i żądza zemsty, złość i chęć szaleńcza,
by się narzucić ludziom, choćby nawet
z pomocą mordu! Alem był[348] bezradny!
Oszołomiony czepiłem się ręki
2715
mej zbawicielki i w jej aureolę
wciśnięty, szedłem za każdym jej krokiem…
W jej mgławym kole znów mogłem oddychać,
a gdy na skronie kładła mi swą rękę,
tak[349] sen, co dotąd unikał mych powiek,
2720
w mym biednym sercu zamknął mi znów przystęp
wrogim demonom…
zjawia się ojciec Benedykt
Ciebie to ja szukam!
Tak, ojcze, ciebie przede wszystkim! Zbliż się!
2725
Pomóż mi, pomóż! Jestem zdrów! Uleczon[350]!
Jestem u celu, a jednak daleko
od tego celu! Nie mów nic, o, nie mów,
tylko posłuchaj dalej mej spowiedzi…
Wtem spłynął na mnie nowy promień łaski.
2730
Cóż mam powiedzieć? W tym nowym promieniu,
który mi błyszczał spod powieki dziecka — —
żyję! O, nie patrz na mnie, stary człeku,
z taką woskową bladością! — Na nowo
odrodziła się moja miłość w zmarłym,
2735
posępną grozą przepełnionym świecie.
I znowu w fali świetlnego żywiołu
rozpłomieniły się wzgórza radością,
morze rozkoszą, a niebiańskie dale
szczęściem — i znowu w mej piersi poczęły
2740
rwać się do życia i wrzeć świeże siły:
zwarły się we mnie znów w przemożną wolę,
ażeby walczyć, niemal dotykalnie,
przeciwko memu wiądowi[351]… Lecz jeszczem
nie był wyzdrowion[352], ale czułem jedno:
2745
że wyzdrowieję albo też z nią razem
jednakiej doznam śmierci…
Posłuchajcie!
Wbrew mojej woli, na przekór mym prośbom
wiodła mnie z sobą do Salerny. Chciałem
2750
złamać jej śluby — ale mnie przemogła…
Prawda: Południa raje hamowały
nieraz jej kroki; w kwiecistych smaragdach[353]
gór apenińskich stawała zdumiona,
tknięta ich czarem, albo na błękitnych
2755
milkła wybrzeżach, pobladła z boleści
i szczęśliwości… lecz potem… — o, wielką
wydała mi się tą chwilą[354], w mych oczach
rosła do jasnych rozmiarów serafa[355]!
Potem zamknęła się, mówię, dla świata
2760
i, jakby szarpał ją głód śmierci, znowu
z podwójną mocą ciągła[356] mnie za sobą
hen na Południe…
Stanęliśmy razem
wobec lekarza: — o tak, mimo wszystko,
2765
jakem powiedział… daleko! W Salernie…
Cud, Kobieta, Ofiara, ZbawieniePrzemówił do niej… Pytał, czego pragnie. —
Chce umrzeć dla mnie. Dziwił się, odradzał,
nóż pokazywał i tortury — na nic!
Ani na chwilę nie umiały zachwiać
2770
słowa lekarza jej wolą: i wtedy
zamknął się razem w komorze — z nią razem.
Ja zaś… tak, nie wiem, co się działo ze mną.
Straszne słyszałem huki — jakaś światłość
błyskawicowa wdzierała się we mnie,
2775
paląc i krając mi serce! Straciłem
zmysły! I z dźwierzy[357] poleciały trzaski,
krew popłynęła z moich pięści obu,
zdawało mi się, że wszedłem przez ścianę!
I oto, mówię, leżała przede mną
2780
naga, jak Ewa, silnie przywiązana
do deski… Patrzcie, mężowie, naonczas[358]
trzeci mnie dotknął promień świętej łaski.
Cud się wypełnił, byłem uzdrowiony!
Wierzaj, Hartmannie! Jak ciało bez serca,
2785
jak golem[359] będziesz, jak twór czarnoksięski,
nie dzieło boże — z gliny lub kamienia,
albo i skruszon będziesz, póki czysty
i nieskrzywiony, nieprzerwany, prosty
strumień boskości nie wyryje sobie
2790
drogi do owej niezgasłych tajemnic
pełnej łupiny, kryjącej przed naszym
okiem prawdziwy cud stworzenia: — wówczas,
wówczas dopiero przeniknie cię życie.
I z piersi twojej rozszerzą się nieba,
2795
wielkie, bezkreśne[360], przecinając ściany
twego więzienia — i ty razem z światem,
wyzwolon jego zbawiającą mocą,
wraz się rozpłyniesz w przedwiecznym żywiole
miłości…
2800
Sprowadź ją tutaj.
Hartmann odchodzi
Tak, ojcze!
Ona jest tutaj! Ale ty — toć mówię —
już jej nie spotkasz takiej, jaką znałeś.
2805
Jeszcze naonczas, kiedym ją odwiązał
od stołu mistrza i uniósł ze sobą
ten dar niebiosów, upadła, złamana.
Naprzód tygodnie długie przeleżała
w ciężkiej gorączce, a potem, powstawszy
2810
z łoża boleści, była przemieniona.
Chociaż ją nogi zaledwie udźwigły[361],
nie chciała żadną miarą dosiąść konia,
któregom dla niej najął do podróży.
Przy moim boku, z wielkim biegnąc trudem,
2815
ciężar ołowiu w wątłych mając członkach,
wciąż się zdawała unikać mnie w drodze
i tylko z drżeniem znosić me sąsiedztwo.

Benedykt

Gdzie ona, panie? Prowadźcie mnie do niej!
Racz wasza miłość przebaczyć: ociężał
2820
ten ci mój język w tej chwili wdzięczności.
Idzie! — Zostawcie nas sam na sam, panie!
Henryk wchodzi do kaplicy.

SCENA SIÓDMA

Ottegeba

Wchodzi, prowadzona przez Hartmanna. Blada i zmęczona, bosa, w ubraniu pielgrzymim, o kiju.

Ottegeba

Gdzie jestem, panie? Powiedz…

Hartmann

W zamku w Aue.

Ottegeba

Gdzie?

Hartmann

2825
W zamku w Aue.

Ottegeba

Gdzie? W jakiej dziedzinie?

Hartmann

W Szwarcwaldzie, pani, na ojczystej ziemi.

Benedykt

Popatrz się na mnie, już mnie nie poznajesz?

Ottegeba

W uporczywym zamyśleniu.
Przebacz… cokolwiek…
2830
z lękliwą radością, rzucając mu się na piersi
Ojcze Benedykcie!
Nie mów nikomu! Nie mów, kim ja jestem!
Pomóż! Bądź wierny! Dobry! Litościwy
bądź mi, mój ojcze, iżby mnie nie zabił
2835
ten wstyd bezmierny!…

Benedykt

Cicho, dziecko, cicho!
Ja cię ukryję, jeżeli gdzie indziej
nie masz ukrycia.

Ottegeba

Tak, tutaj przy tobie,
2840
w cichej pustelni…

Benedykt

Co?

Ottegeba

Przy tobie, ojcze,
w głębokiej puszczy.

Benedykt

Powróćże[362] do zmysłów,
2845
ty moje drogą utrudzone dziecię.
Mylisz się: ptactwo śpiewa o tam, w kniejach!
Tu echo tylko odbija się w zamku.
My nie jesteśmy, dziecko, w moim lesie.

Ottegeba

Jać sobie, ojcze, przypomnąć[363] nie mogę[364],
2850
gdzie my jesteśmy… Idźmy głębiej w góry!
Słuchaj… Nie! Później… Idźmy! Nie! Nie jeszcze —
kłamałam… Jestem potępiona, ojcze!
Jestem stracona… ojcze…

Benedykt

Nie, dziewico!
2855
Czyn twój przeciwko tobie świadczy, rada
oddałaś życie, by okupić dolę
biednego pana Henryka, atoli[365]
Bóg ci uczynił, jak Izaakowi —
miłośnie przyjął ofiarę z ołtarza.

Ottegeba

2860
Nie! Ja umarłam na ołtarzu! Obcy,
surowy, dziki pochłonął mnie ogień,
który się palił w szpiku moich kości…
Pragnęłam krzyczeć: puśćcie mnie, wy piekła!
Ale ten wyraz milkł na żądnych ustach —
2865
Bij, zanim umrę, bij, ty zły lekarzu —
takem jęczała — daremnie! Truciznę
nieprzyjaciela wessały już w siebie
spragnione członki. I nim aniołowie
poczęli śpiewać «hosanna», ma żądza
2870
zmarła na piersiach szatana.

Benedykt

Podpierając ją i prowadząc do ołtarza.
Cóż na to
można powiedzieć? Znasz mnie i wiesz dobrze,
iż na szerokiej ziemi nikt mojemu
tak nie jest bliski sercu, jak ty, dziecię.
2875
Miej na uwadze słowa spowiednika:
Lekarz, być może, jest czartem, lecz właśnie
pan nasz w ostatniej chwili był powołan,
by cię ratować. I tak to leżałaś
nie na szatańskim łonie, lecz w uścisku
2880
tego człowieka, o którego duszę
takeś walczyła[366], jak on w owej chwili
walczył o twoją.

Ottegeba

W największym wyczerpaniu pada na krzesło.
Kłamałam! Kłamałam!
Nigdym o jego nie walczyła[367] duszę
2885
i przeto[368] Bóg mnie postawił pod pręgierz.
Zasłania sobie twarz rękami.

Henryk

Wychodzi po cichu z kaplicy i klęka przed nią.
Spójrz wokół siebie! Nie drżyj! Wszak nie jesteś
gołębiem w klatce — a jam nie jest wężem,
abyś drżeć miała przed moim spojrzeniem.
Ale tyś moją, męża, którym jestem,
2890
który jest twoim… a nie kusicielem,
nie! To mnie kuszą, kuszą tak jak ciebie!
A choć ty jesteś czystsza, choć wolniejszaś[369]
od skaz, to ogień i mnie uszlachetnił,
że, jako pierścień z czystego metalu,
2895
mogę już dzisiaj służyć za oprawę
dla tego wody najczystszej brylantu,
jakim jest dusza twoja.
Przeto[370] mała
oblubienico, powiedz mi słóweczko,
2900
ciche słóweczko na ciche pytanie,
a potem możesz wypocząć po strasznych
trudach długiego poranku, co dla nas
skończył się teraz jasnym dniem. Odpowiedz:
żali[371] nie chciałaś wrócić mi znów życia
2905
i w zamian za nie dać twego? Więc teraz
daj mi twe życie: moim jest i moim
było od wieków! Wierną, na śmierć wierną
byłaś mi dotąd służebnicą: dzisiaj
po raz ostatni niechaj znajdzie posłuch
2910
u ciebie moja modlitwa: bądź moją
panią! Bądź moją żoną! —

Ottegeba

Rozwarła szeroko oczy, jak w natchnieniu, a potem, jak gdyby oszołomiona wielką światłością, powoli zamknęła je znowu.

Benedykt

W nawałnicy
światła zasnęła, a jednakże jeszcze
widziała glorię.

Henryk

2915
Zaślubiny ziemskie
lub wiekuista śmierć!

SCENA DZIEWIĄTA

Ottaker

Zjawił się we drzwiach. Poznaje Henryka, postępuje kilka kroków ku niemu i pada zemdlony.

Henryk

Wstań, Ottakerze!
Wstańże[372], mój wierny przeniewierco! Łaska
i przebaczenie spływa na nas wszystkich.
2920
Walczyłeś! Jam się poznał na twej walce!
Żyw ten, kto walczy, a na dobrej drodze
ten, który, błądząc, ciągle dąży naprzód.
A teraz na znak, drogi przyjacielu,
że jestem twoim tak, jak byłem ongi,
2925
gdy ja się będę ubierał w purpurę,
ty jak stróż Grala, staniesz mi przy boku.

SCENA DZIESIĄTA

Benedykt

Spoczywaj, dziecię, spoczywaj!

Ottaker

Stojący obok tronu.
A choćby
miała lat tysiąc wypoczywać tutaj,
2930
a ja się ruszył z miejsca — kromia[373] tego,
iżby mnie zmogła śmierć, to, mój księżuniu,
niech mnie w wieczyste strącą potępienie.

SCENA JEDENASTA

Benedykt

Udał się do kaplicy; widać go zajętego przy ołtarzu. Sala zapełnia się powoli rycerzami zbrojnymi i bez zbroi.

Pierwszy rycerz

Co?

Drugi rycerz

Tam!

Pierwszy rycerz

2935
Rycerzu, gdzie?

Drugi rycerz

O tam, na tronie!

Ottaker

Cicho, panowie!

Pierwszy rycerz

Cóż to jest za obraz?

Rycerz, Pozycja społecznaTrzeci rycerz

To jest ta sama, panowie… na Boga!
2940
…którą widziałem jeszcze wczoraj z góry,
z okna Pallady, jak z studni, pod murem,
o tam, przy bramie, piła nachylona
wodę rękami! — Mówię wam, rękami…

Pierwszy rycerz

Czy to jest może pani Awantura?

Ottaker

2945
Panowie, cicho! Świętym jest sen świętej,
przy tym to nasza pani.

Czwarty rycerz

Co?
Ogólny, serdeczny śmiech rycerzy.

Piąty rycerz

Ten tuman —
co on powiada? Mary mu się snują —
2950
To jakieś dziewczę wędrowne, nic więcej.

Ottaker

Niech was pchły zjedzą!… Niech wam bielmem zajdą
te wasze oczy, pano… — — —
Bogu dzięki:
Żyje!

Pierwszy rycerz

2955
Naprawdę! Porusza wargami.

Ottegeba

Nigdym ja dotąd nie słyszała takiej
nawały hymnów…

Drugi rycerz

Śni!

Ottegeba

Czy słyszysz, ojcze?

Pierwszy rycerz

2960
Co ona mówi?

Ottegeba

Matko! Matko! Widzisz?…

Piąty rycerz

Czego to dziecko chce?

Ottegeba

Korona spływa —
Niesie ją tyle, tyle rąk!…

Trzeci rycerz

2965
Kim jesteś —
powiedz, dziewczyno…

Ottegeba

Przez sen.
Waszą teraz panią!

Pierwszy rycerz

Kimkolwiek jesteś, moje dziecko drogie,
przed twym urokiem uginam kolana.
2970
Ale nam biedny hrabia z Aue zginął
w dalekim świecie i jest nieżonaty.
Tłumione i wzrastające poruszenie śród rycerzy.

Benedykt

Wychodzi z kaplicy, tajemniczo.
Cicho, panowie! Spokój! Posłuchajcie:
cud ten przywiodła ku nam taka ręka,
że się jej żadna, żadna ludzka wola
2975
oprzeć nie może; nigdy też baldachim
nie krył kobiety czystszej, szlachetniejszej…
Korzcie się przed nią! Ona jest tu panią,
musi być panią… A on, zaginiony
w dalekim święcie książę, Henryk z Aue,
2980
jest między nami i za chwilę, zdrów już,
stanie się dumnym filarem tej sali.

SCENA DWUNASTA

Rycerze tryumfalne wznoszą okrzyki, albowiem Henryk, w purpurze i przy mieczu wchodzi na scenę przy boku Hartmanna; przed nim trzej paziowie, z których pierwszy niesie na wezgłowiu trzy korony.

Henryk

Dank[374] wam rycerze! Dank wam! Z odmłodzonej
witam was duszy, lecz z dawną miłością!
Pod tą purpurą kryję blizny… Blizny
2985
wzdyć[375] kosztowniejsze od purpury! Prawdę
po tysiąckrotniem chwytał[376], a com chwycił[377],
ranę mi ryło w ciele… Wszystkie strachy,
wszystkiem ja poznał[378] leki, wszystkie jadne[379],
krwią rozpienione widziałem zapasy.
2990
Sam ci się wiłem[380] w mękach potępieńców,
aż mnie znalazła miłość, co nas wszystkich
szuka.
zwrócon do Ottegeby
Gołąbka, nieznająca żółci,
2995
święta Ottgeba… Ustąpcie się od niej!…
Zbudź się, małżonko!
do paziów
Dajcie mi koronę!
bierze koronę i trzyma nad głową Ottegeby
3000
ZbawienieMą pośredniczką była ta dziewica —
bez pośrednictwa Bóg zbawiać nie może —
to niech wam starczy…
nakłada jej koronę
A teraz się pytam:
3005
Stwórca wybranych swoich koronuje
we śnie — czy chcecie czcić ją jako waszą
panią — goręcej czcić niż mnie — powiedzcie —
pod jej łagodnym berłem żyć czy chcecie?
Czy nam w weselne uderzycie dzwony?

Hartmann

3010
Panie! Co mówisz! Nie tylko we dzwony,
ale w spiżowe uderzym[381] puklerze,
a okna tego starego zamczyska
w wielką, jak usta, rozkrzyczą się radość.
Podnoszą tryumfalne okrzyki.

Henryk

Sposępniał, pospiesznie.
Cicho, bez wrzawy! Bez tej wesołości,
3015
co oszałamia, lecz nie budzi — precz z nią,
albowiem ona kazi uroczystość,
przytłacza duszę świętych dni!… Tchórzostwo
słucha dzikiego głosu trąb wrzaskliwych,
a my nie tchórze; mężami jesteśmy
3020
i wierzącymi w każdy czas. Rzecz wzniosła
rozumieć radość i być panem nad nią.
Przepastną głębię ma pod sobą okręt,
na którym płyniem, a gdy się pogrąży
nurek w tych bezdniach i wróci z nich cały,
3025
wówczas śmiech jego, jeśli się zaśmieje,
wart ci[382] jest złota. —

Ottegeba

Budzi się.
Co się ze mną dzieje?

Benedykt

Poddaj się! Ukórz!

Henryk

Nie! Miast[383] się ukorzyć,
3030
dumnie się podnieś! …

Ottegeba

Prostuje się z drżącą rozkoszą.
Jak mi każesz, panie!

Henryk

Do Benedykta.
Czyń, co masz czynić…
Ojciec Benedykt zamienia pierścionki. Przy tym słychać przyciszone dzwony.

Ottegeba

Ach! Tyle wycierpiał,
biedny Henryku!

Henryk

3035
Ty więcej ode mnie!
Lecz o tym cicho, ty moja małżonko —
wszak mówi Koran, że po tym, co ciężkie,
nastąpić musi zawsze to, co lekkie.

Ottegeba

Niechaj się stanie, jak chcesz.

Benedykt

3040
Już się stało.

Henryk

Przytula Ottegebę w długim pocałunku.

Ottegeba

Henryku! Słodką teraz umrę śmiercią.

Henryk

Drugą koronę wkładając na głowę swoją.
Otom znów panem swojego dziedzictwa.
Śmierć, zmartwychwstanie — oto dwa są dźwięki,
które wybija dzwon wieczności… Wolny
3045
jestem od klątwy… Niech się wzbiją w niebo
te moje orły, te moje sokoły!…

Przypisy

[1]

mienić się (daw.) — zmieniać się; tu: zmienić wyraz twarzy. [przypis edytorski]

[2]

zaambarasowanie — zakłopotanie. [przypis edytorski]

[3]

abo (starop.; gw.) — albo. [przypis edytorski]

[4]

gdybyć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do ). [przypis edytorski]

[5]

com ich ubił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co ich ubiłem (popr.: których ubiłem). [przypis edytorski]

[6]

jeszczemcić zdrowy — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do formie i dodaną do partykuły „jeszcze”, do której również dodano końcówkę 1 os. lp czasownika „być”; znaczenie (ze szczególnym naciskiem): jeszcze jestem zdrowy. [przypis edytorski]

[7]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[8]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[9]

juści (gw.) — owszem. [przypis edytorski]

[10]

mógł był pomyśleć — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: mógł (wtedy, wcześniej, uprzednio) pomyśleć. [przypis edytorski]

[11]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[12]

za tom (…) zobaczył — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: za to zobaczyłem. [przypis edytorski]

[13]

któregom nie znał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: którego nie znałem. [przypis edytorski]

[14]

mnieć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć) dodaną do zaimka mnie. [przypis edytorski]

[15]

juści (gw.) — owszem. [przypis edytorski]

[16]

Mojżesza (…) zakon (daw.) — prawo Mojżesza. [przypis edytorski]

[17]

cesarz Fryderyk — tu: Fryderyk I Barbarossa (tj. Rudobrody; ok. 1122–1190) z dynastii Hohenstaufów, syn księcia Szwabii, Fryderyka II i księżniczki Judyty z rodu Welfów, konkurencyjnego wobec Hohenstaufów w rywalizacji o koronę cesarską (Świętego Cesarza Rzymskiego), którą Barbarossa przywdział w 1155 r., kiedy wsparł papieża Eugeniusza III w jego sporze z mieszczaństwem rzymskim i doprowadził do ujęcia oraz egzekucji przywódcy buntu, Arnolda z Brescii. Istniał jednakże trwały brak porozumienia między cesarzem a papiestwem w kwestii inwestytury, tj. nadawania godności biskupich (nastąpiło odnowienie sporu między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII i ich następcami, formalnie zakończonego w 1122 r. konkordatem w Wormacji). Napięte relacje utrzymywały się między cesarzem a kolejnymi papieżami: Hadrianem IV i Aleksandrem III, który stał wprost na stanowisku, że również sama godność cesarska stanowi beneficjum, a więc lenno papiestwa. Fryderyk I doprowadził do wyboru antypapieża Wiktora IV, w związku z czym papież Aleksander III w 1160 r. obłożył cesarza ekskomuniką. Cesarz kilkakrotnie zajmował zbrojnie Rzym, zmusił papieża do emigracji na Sycylię, a po śmierci Wiktora IV nowym antypapieżem ustanowił swego kanclerza Reinalda von Dassel jako Paschalisa III. Konflikt między cesarzem a papieżem trwał aż do roku 1177 i zakończył się polubownie strategicznym porozumieniem w Wenecji. Fryderyk Barbarossa zginął (dość przypadkowo zresztą, utopiwszy się w rzece) podczas krucjaty, którą podjął w odpowiedzi na wyzwanie, jakim było dla niego, jako przywódcy chrześcijańskiego cesarstwa, zdobycie Jerozolimy przez Saladyna w 1187 r. Fryderyk Barbarossa już za życia cieszył się legendarną sławą i uznawany był za wcielenie cnót rycerskich. [przypis edytorski]

[18]

lubian (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; lubiany. [przypis edytorski]

[19]

Piotrowy namiestnik — papież; tradycyjne, metaforyczne określenie głowy kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

[20]

możeć to wziąć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[21]

małoć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[22]

otukno (gw.) — smutno, tęskno. [przypis edytorski]

[23]

obyć smakowało — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[24]

nieruchomie (daw. forma) — dziś raczej: nieruchomo. [przypis edytorski]

[25]

niedalekoś — konstrukcja ze skróconym do końcówki czasownikiem; znaczenie: niedaleko jesteś. [przypis edytorski]

[26]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[27]

lepszegom nie zaznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: lepszego nie zaznałem. [przypis edytorski]

[28]

niźli (daw.) — niż. [przypis edytorski]

[29]

przedsię (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[30]

juścić — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do i dodaną do gwarowego „juści”: owszem. [przypis edytorski]

[31]

tom ci ja — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[32]

śniadać (daw.) — jeść śniadanie. [przypis edytorski]

[33]

wrótnie (daw., gw.) — wrota; obszerne drzwi a. brama. [przypis edytorski]

[34]

knecht (z niem.) — giermek, pomocnik rycerza, pachołek; żołnierz pieszy. [przypis edytorski]

[35]

takem leżał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak leżałem. [przypis edytorski]

[36]

obzywać się — dziś popr.: odzywać się. [przypis edytorski]

[37]

gorze (daw., starop.) — tu: biada. [przypis edytorski]

[38]

żaliż (daw., starop.) — konstrukcja złożona z zaimka pytajnego zali: czy, czyż oraz partykuły -że (skróconej do ) w funkcji wzmacniającej. [przypis edytorski]

[39]

samli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie: sam jedynie, sam tylko. [przypis edytorski]

[40]

powłoszczyć się — zwłoszczyć się; nabyć cech właściwych mieszkańcom Włoch. [przypis edytorski]

[41]

brońże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[42]

wyście — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do zaimka osobowego; inaczej: wy jesteście. [przypis edytorski]

[43]

wiernota (neol.) — dziś popr.: wierność. [przypis edytorski]

[44]

pochmurniawszy — popr. forma imiesłowu współczesnego: pochmurniejąc a. uprzedniego od czas. dokonanego: spochmurniawszy. [przypis edytorski]

[45]

wieście — forma zarchaizowana; dziś popr.: wieści. [przypis edytorski]

[46]

gwelfowie, gibelini — nazwy przeciwnych stronnictw w sporze między cesarstwem a papiestwem o suwerenność władzy świeckiej, ale też o przyłączenie miast włoskich do Cesarstwa; gwelfowie zyskali nazwę od nazwiska popieranych przez nich książąt bawarskich Welfów, wspierających aspiracje papieża; gibelini byli stronnikami władzy cesarskiej we Włoszech, a ich nazwa pochodzi od wirtemberskiego miasta Waiblingen, a zarazem zawołania bojowego Hohenstaufów; gwelfowie byli związani gł. z mieszczaństwem, zaś gibelini reprezentowali interesy feudalnego rycerstwa i popierali niezależność Cesarstwa Rzymskiego od papiestwa. Niektóre włoskie miasta do dziś mają w herbie znak przynależności do jednego ze stronnictw: trzy złote lilie gwelfów w błękitnym polu (niekiedy pod czerwonym kołnierzem turniejowym) albo czarnego cesarskiego orła gibelinów w złotym polu. [przypis edytorski]

[47]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[48]

ci — tu: w funkcji partykuły wzmacniającej. [przypis edytorski]

[49]

wyka — rodzaj roślin zielnych z rodziny bobowatych; gatunki siewne cenione są jako rośliny pastewne, a także ze względu na walory smakowe i wysoką zawartość białka. [przypis edytorski]

[50]

k'miejscu (daw.) — ku miejscu, do miejsca. [przypis edytorski]

[51]

com spostrzegł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co spostrzegłem. [przypis edytorski]

[52]

ledwiem (…) wyrzekł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ledwie wyrzekłem. [przypis edytorski]

[53]

rozbawion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[54]

radośniem witał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: radośnie witałem. [przypis edytorski]

[55]

takem się oddalił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak się oddaliłem. [przypis edytorski]

[56]

jakem (…) czynił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak czyniłem. [przypis edytorski]

[57]

bójże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[58]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[59]

jakim ja łagodny — skrócona forma; inaczej: jaki jestem łagodny. [przypis edytorski]

[60]

potrząśnienie — dziś popr.: potrząśnięcie. [przypis edytorski]

[61]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[62]

zadawa (daw.) — dziś popr. forma 3 os. lp: zadaje. [przypis edytorski]

[63]

pragnieszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy pragniesz, czyż pragniesz. [przypis edytorski]

[64]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[65]

ziem (daw.) — forma dawna, skrócona; dziś: ziemia. [przypis edytorski]

[66]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[67]

bojaźliwymi oczy (daw.) — dziś popr. forma N. lm: oczami. [przypis edytorski]

[68]

iże (daw.) — że, iż. [przypis edytorski]

[69]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[70]

legał (daw.) — forma dla czynności wielokrotnej; znaczenie: zwykł leżeć, leżał wielokrotnie. [przypis edytorski]

[71]

Azzahra — także: Medina Azahara a. Madinat al-Zahra; arab. kompleks pałacowy w hiszp. Andaluzji, założony w 1. poł. X w. przez kalifa Kordoby Abd ar-Rahmana III i nazwana na cześć jego faworyty jej imieniem (nazwa oznacza dosł. „miasto az-Zahry”); Azahara została splądrowana i zniszczona na początku XI w.; jej ruiny odkryto ponownie po tysiącu lat, w 1911 r. [przypis edytorski]

[72]

nigdyś (…) chybaś nie śniło — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy chyba nie śniłaś/śniłeś (dziecko). [przypis edytorski]

[73]

schronia a. schroń — forma zarchaizowana przez zmianę rodzaju (na wzór rzeczowników typu: ustroń); dziś: schron a. schronienie. [przypis edytorski]

[74]

sklepisko — dziś: sklepienie. [przypis edytorski]

[75]

z zdroja (daw., gw.) — dziś: ze zdroju. [przypis edytorski]

[76]

srebrzystymi wiadry — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: wiadrami. [przypis edytorski]

[77]

k'tobie — (daw.) — ku tobie, do ciebie. [przypis edytorski]

[78]

w Palermie — dziś popr. forma nieodmienna nazwy miasta: w Palermo. [przypis edytorski]

[79]

co li wiesz — konstrukcja z partykułą li; znaczenie: co tylko wiesz. [przypis edytorski]

[80]

rozweselon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[81]

gwoli (daw., starop.) — dla, z uwagi na, w celu. [przypis edytorski]

[82]

dlaczegom powrócił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: dlaczego powróciłem. [przypis edytorski]

[83]

dzierżawne — opłata za dzierżawę; czynsz, podatek płacony z tytułu dzierżawy ziemi. [przypis edytorski]

[84]

nie po dzierżawnem zjechał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nie po dzierżawne zjechałem (przyjechałem). [przypis edytorski]

[85]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[86]

mię — krótka forma zaimka mnie, stosowana w pozycji nieakcentowanej (analogicznie do form ciebie i cię). [przypis edytorski]

[87]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[88]

skarby Saladynowe — skarby Saladyna; Saladyn, Jusuf (ok. 1138–1193), muzułmański wódz i polityk, sułtan Egiptu i Syrii z kurdyjskiej dynastii Ajjubidów, w 1187 r. prowadził walki z krzyżowcami, odbijając z ich rąk jedno po drugim kolejne miasta regionu; zdobywaniu miast towarzyszyło przejmowanie ich skarbców, a także składów handlowych (najcenniejszym łupem miała być podczas tej kampanii Akra); ponadto wszyscy mieszkańcy, którzy nie mogli zapłacić wyznaczonego okupu, zostawali niewolnikami: po zdobyciu Jerozolimy (2 X 1187) do niewoli trafiło 16 tys. Franków; zgromadzone legendarne skarby sułtan rozdzielił pomiędzy emirów, żołnierzy, a także znawców prawa i innych wspierających jego panowanie urzędników; po pewnym czasie pozwolił też na powrót Żydów do Jerozolimy, ustanowiwszy jednak odpowiedni podatek; podobnie zamkniętą początkowo po zwycięstwie chrześcijańską Bazylikę Grobu Pańskiego udostępnił wkrótce pielgrzymom, oczywiście za stosowną opłatą. [przypis edytorski]

[89]

pojmujeszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy pojmujesz. [przypis edytorski]

[90]

jako (daw.) — że. [przypis edytorski]

[91]

pięćdziesięcia (daw.) — dziś: pięćdziesięciu. [przypis edytorski]

[92]

nie żyjem (daw.) — forma krótsza czasownika użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: nie żyjemy. [przypis edytorski]

[93]

na uściech (daw.) — dziś popr. forma: na ustach. [przypis edytorski]

[94]

przytłoczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[95]

rozszerzon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[96]

owy — skrócona forma: ów (tj. tamten). [przypis edytorski]

[97]

ciągły — dziś popr.: ciągnęły (tu: forma krótsza, daw. i gw. użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[98]

na podole — częstsza forma: na padole (o ziemi, ziemskim życiu w opozycji do bytu w niebie, w zaświatach). [przypis edytorski]

[99]

wapory (daw., przestarz.) — wyziewy, opary. [przypis edytorski]

[100]

mór — nazwa śmiertelnych chorób epidemicznych, przede wszystkim dżumy. [przypis edytorski]

[101]

czarna zaraza — dżuma. [przypis edytorski]

[102]

onać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[103]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[104]

wybran (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: wybrany. [przypis edytorski]

[105]

szczęśliw (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: szczęśliwy. [przypis edytorski]

[106]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[107]

podwieczerz (daw.) — posiłek wieczorny, kolacja, wieczerza. [przypis edytorski]

[108]

w Salernie — dziś popr. forma nieodmienna nazwy miasta: w Salerno. [przypis edytorski]

[109]

uzdrowion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uzdrowiony. [przypis edytorski]

[110]

tak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[111]

onać przystoi — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[112]

jak wy znać mniemacie — jak wy widocznie sądzicie. [przypis edytorski]

[113]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[114]

niźli (daw.) — niż. [przypis edytorski]

[115]

zresztą (daw.) — poza tym. [przypis edytorski]

[116]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[117]

głużyć — gaworzyć, wydawać nieartykułowane dźwięki. [przypis edytorski]

[118]

tak się sprawia — tak się zachowuje. [przypis edytorski]

[119]

stracim (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: stracimy. [przypis edytorski]

[120]

precz — tu: daleko. [przypis edytorski]

[121]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[122]

echo li (…) odpowiada — konstrukcja z partykułą „li”; znaczenie: tylko echo odpowiada. [przypis edytorski]

[123]

powłóczny — dziś popr.: powłóczysty; tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[124]

borta (daw.) — taśma ozdobna pasmanteryjna naszywana na odzieży; lamówka. [przypis edytorski]

[125]

krewny — tu: pokrewny, spokrewniony. [przypis edytorski]

[126]

obrzask (daw.) — początek brzasku, blask zorzy porannej, świtanie. [przypis edytorski]

[127]

dank (z niem.) — dzięki, podziękowanie. [przypis edytorski]

[128]

bych — daw. forma liczby podwójnej; znaczenie: byśmy pomówili we dwóch (we dwoje). [przypis edytorski]

[129]

Czarnolas — tu: spolszczenie niem. nazwy Schwarzwald, pasma górskiego i krainy w płd.-zach. Niemczech. [przypis edytorski]

[130]

będąc pod klątwą, jako przyjaciel cesarza — chodzi o klątwę, jaką obłożył papież Aleksander III cesarza Fryderyka I Barbarossę w 1160 r. [przypis edytorski]

[131]

wszystkimi zatrutymi strzały — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: strzałami. [przypis edytorski]

[132]

znak z Aleppo — tu: trąd; określenie „owrzodzenie (wrzód) z Aleppo” w istocie odnosi się do innej zakaźnej choroby, mylonej niegdyś z trądem, leiszmaniozy, dającej objawy skórne w postaci owrzodzeń, trudno gojących się ran i zbliznowaceń, ale atakującej również narządy wewnętrzne, krew i szpik kostny, przez co stanowiącej zagrożenie dla życia. [przypis edytorski]

[133]

pospieszże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[134]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[135]

podobien — dziś popr.: podobny. [przypis edytorski]

[136]

lenieć — tu: pozbywać się starej skóry (wylinki). [przypis edytorski]

[137]

abych — daw. forma liczby podwójnej; znaczenie: abyśmy (we dwóch a. we dwoje). [przypis edytorski]

[138]

Gehazes właśc. Gehazi — postać występująca w Biblii, w Księgach Królewskich jako sługa proroka Elizeusza. Kiedy Elizeusz uleczył z trądu dowódcę aramejskiego Naamana i odmówił przyjęcia za to darów, Gehazi postanowił wykorzystać sytuację, wrócił do Naamana i twierdząc, że Elizeusz zmienił zdanie, sam zawłaszczył ofiarowane dobra, a następnie je ukrył, zaś przed swoim panem kłamliwie zataił swoją wyprawę i działania. Za fałsz, chciwość i oszustwo prorok ukarał Elizeusza, zsyłając na niego i jego potomstwo trąd (2Krl 5,20–27). [przypis edytorski]

[139]

nie byłli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy nie był, czyż nie był. [przypis edytorski]

[140]

szybkimi kroki — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: krokami. [przypis edytorski]

[141]

puklerz — niewielka, osłaniająca przedramię, okrągła tarcza o średnicy 25–40 cm. [przypis edytorski]

[142]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[143]

k'wam (daw.) — ku wam, do was. [przypis edytorski]

[144]

przenajpiękniejsza — forma nieistniejąc, utworzona z dwóch popr.: przepiękna oraz najpiękniejsza. [przypis edytorski]

[145]

wynagroda — dziś popr.: nagroda a. wynagrodzenie. [przypis edytorski]

[146]

Staufów latorośl — przen.: dziecko (tu: córka) z rodu Staufów, a właśc. Hohenstaufów, niem. dynastii, która przyjęła nazwę od zamku Staufen w Szwabii i z której wywodził się m.in. cesarz Fryderyk Barbarossa; z dzieci Barbarossy przeżyli tylko synowie, obie jego córki, Beatrycze i Agnieszka, były zaręczone z następcami tronów, lecz zmarły wcześnie, zanim doszło do małżeństwa. [przypis edytorski]

[147]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[148]

łomliwy — łamliwy, kruchy. [przypis edytorski]

[149]

tegom doznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tego doznałem. [przypis edytorski]

[150]

nadgroda (daw., gw.) — nagroda. [przypis edytorski]

[151]

nagim li ciałem będziesz — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie: tylko nagim ciałem. [przypis edytorski]

[152]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[153]

chodum zapomniał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chodu zapomniałem (tj. zapomniałem jak zwyczajnie chodzić). [przypis edytorski]

[154]

zbyłem — tu: pozbyłem się, zgubiłem a. zapomniałem. [przypis edytorski]

[155]

tryumfalnymi hymny — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: hymnami. [przypis edytorski]

[156]

przepełnion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[157]

seraficzny — właściwy serafinom, tj. aniołom. [przypis edytorski]

[158]

iżem dokonał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: iż dokonałem. [przypis edytorski]

[159]

gdym powrócił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: gdy powróciłem. [przypis edytorski]

[160]

anim ja klechą — inaczej: ani jestem klechą (tj. księdzem). [przypis edytorski]

[161]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[162]

kardynał z Ostii — biskupi piastujący ten urząd byli szczególnie wyróżnieni w hierarchii i to oni udzielali sakry biskupiej nowemu papieżowi; cesarz Fryderyk Barbarossa dwukrotnie przez swój wpływ na dostojników kościelnych doprowadził do wyświęcenia antypapieża (Wiktora IV i Paschalisa III). [przypis edytorski]

[163]

dziękujęć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do ). [przypis edytorski]

[164]

ręce z wełny — rękawice. [przypis edytorski]

[165]

baczyć (daw.) — zwracać uwagę. [przypis edytorski]

[166]

kwapliwy (daw.) — pospieszny, pochopny, niecierpliwy; por. daw. kwapić się: spieszyć się. [przypis edytorski]

[167]

jakem stał się — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak stałem się. [przypis edytorski]

[168]

tom wam napisał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: to wam napisałem. [przypis edytorski]

[169]

pozostawcie mnie co mojego — pozostawcie mnie to, co do mnie należy. [przypis edytorski]

[170]

podwika (daw., starop.) — dziewczyna, kobieta, panna. [przypis edytorski]

[171]

śmiecisko — dziś popr. forma: śmietnisko a. śmietnik. [przypis edytorski]

[172]

baranek boży — przen. Jezus Chrystus. [przypis edytorski]

[173]

przypatrzże się — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[174]

kwapić się (daw., starop.) — spieszyć się. [przypis edytorski]

[175]

ktom — skrócone: kto jestem. [przypis edytorski]

[176]

burzęm już przebył — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: burzę już przebyłem. [przypis edytorski]

[177]

ino (gw.) — tylko, jedynie. [przypis edytorski]

[178]

w krajcim ja ongi pojechał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika oraz konstrukcja z partykułą wzmacniającą „ci”; inaczej: w kraj ci ja ongi pojechałem. [przypis edytorski]

[179]

ogniam się mnogo nakrzesał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ognia mnogo (wiele) nakrzesałem. [przypis edytorski]

[180]

pohańczy — należący do pohańca, tj. Tatara, Turka, niewiernego, poganina (daw. określenie o negatywnym zabarwieniu znaczeniowym). [przypis edytorski]

[181]

szyszak (daw. szłom; z węg. sisak, z niem. Zischägge) — typ hełmu otwartego. [przypis edytorski]

[182]

juścić — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do i dodaną do gwarowego „juści”: owszem. [przypis edytorski]

[183]

onegdaj (daw.) — przedwczoraj; również ogólnie: dawniej. [przypis edytorski]

[184]

kuraż (z fr.) — odwaga. [przypis edytorski]

[185]

tak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[186]

ja ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[187]

nigdym (…) nie uciekł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy nie uciekłem. [przypis edytorski]

[188]

jużem zapomniał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: już zapomniałem. [przypis edytorski]

[189]

cóżże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[190]

jesteśli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy jesteś. [przypis edytorski]

[191]

który li zagradza — konstrukcja z partykułą wzmacniającą „li”; znaczenie: który tylko zagradza. [przypis edytorski]

[192]

cobykolwiek — dziś: cokolwiek by. [przypis edytorski]

[193]

chodź no — konstrukcja z partykułą wzmacniającą no. [przypis edytorski]

[194]

Ktoć to powiedział — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do i dodaną do zaimka „kto”. [przypis edytorski]

[195]

na pergaminie wszystko to zapiszę — na pergaminie zapisywano niegdyś jedynie najważniejsze informacje, teksty sakralne, kluczowe dokumenty państwowe i religijne, kroniki, zapiski z posiedzeń sądów (tzw. roty sądowe) itp.; tu: zdanie ironiczne. [przypis edytorski]

[196]

nazwan (daw.) — forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: nazwany. [przypis edytorski]

[197]

jesteś mocen — masz moc, jesteś w mocy; jesteś w stanie (coś zrobić). [przypis edytorski]

[198]

stołb (daw., starop.) — tron. [przypis edytorski]

[199]

spichlerz — budynek służący do przechowywania zbóż. [przypis edytorski]

[200]

mój ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[201]

wyprostowan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: wyprostowany. [przypis edytorski]

[202]

przyjacieli — dziś popr. forma: przyjaciół. [przypis edytorski]

[203]

rab — niewolnik. [przypis edytorski]

[204]

bezwargi (neol.) — niemający warg, pozbawiony warg. [przypis edytorski]

[205]

żywie (daw., starop.) — dziś popr. forma 3 os. lp: żyje. [przypis edytorski]

[206]

wiem ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[207]

k'Niemu (daw.) — ku Niemu, do Niego. [przypis edytorski]

[208]

miejże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[209]

upoważnionymli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li oraz skróconym do końcówki czasownikiem; znaczenie: jestem upoważniony. [przypis edytorski]

[210]

się był ukrył — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: ukrył się wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

[211]

wszak ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[212]

szklanymi oczy — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: oczami. [przypis edytorski]

[213]

weźcie rumianku albo rozchodniku — tj. zastosujcie terapię ziołoleczniczą (zwykłą w owych czasach). [przypis edytorski]

[214]

jestli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy jest; czyż jest. [przypis edytorski]

[215]

znam ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[216]

posadny — zapewne: o solidnych podstawach. [przypis edytorski]

[217]

gnan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[218]

krzyczał ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[219]

takem się zachował — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak się zachowałem. [przypis edytorski]

[220]

obież (daw.) — pułapka, obława. [przypis edytorski]

[221]

gratia praeveniens (łac.) — łaska poprzedzająca; termin teologiczny dotyczący łaski Boga poprzedzającej wszelkie działania ludzkie mające prowadzić do zbawienia. [przypis edytorski]

[222]

LeviticusKsięga Kapłańska, Trzecia Księga Mojżeszowa, wchodząca w skład Tory, jak również chrześc. Starego Testamentu jako części Biblii. [przypis edytorski]

[223]

rzeknąć (daw.) — dziś popr. forma: rzec; powiedzieć. [przypis edytorski]

[224]

zupełniem spokojny — skrócone: zupełnie jestem spokojny. [przypis edytorski]

[225]

pomnąć — forma zarchaizowana; dziś: pamiętać. [przypis edytorski]

[226]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[227]

szyd (daw.) — dziś popr.: szyderstwo. [przypis edytorski]

[228]

rozhuk (neol.) — zapewne: donośny huk, którego dźwięk szeroko się rozprzestrzenia. [przypis edytorski]

[229]

popod (daw., gw.) — pod. [przypis edytorski]

[230]

tak chodźcie — tu „tak” w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[231]

zdurzyć — odurzyć, oszukać. [przypis edytorski]

[232]

kamieniem rzucał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: kamienie rzucałem. [przypis edytorski]

[233]

przerażon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[234]

w tej chwilim upadł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: w tej chwili upadłem. [przypis edytorski]

[235]

kiedym znów się przebudził — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: kiedy znów się przebudziłem. [przypis edytorski]

[236]

do Salerny — dziś popr. forma: do Salerno; Salerno: miasto we Włoszech, w regionie Kampania, położone w zatoce Morza Tyrreńskiego. [przypis edytorski]

[237]

od razum się zerwał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: od razu się zerwałem. [przypis edytorski]

[238]

zniweczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zniweczony. [przypis edytorski]

[239]

krztynę (daw.) — odrobinę, trochę. [przypis edytorski]

[240]

doga — suka (w ogóle) a. samica psów rasy dog. [przypis edytorski]

[241]

tak — tu w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[242]

jać mówię — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[243]

rzeknąć (daw.) — dziś popr. forma: rzec. [przypis edytorski]

[244]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[245]

owy — skrócona forma: ów (tj. tamten). [przypis edytorski]

[246]

zaradzim (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zaradzimy. [przypis edytorski]

[247]

wybranica — dziś popr. forma męska: wybraniec, natomiast żeńska: wybranka. [przypis edytorski]

[248]

krzak na górze Horeb — także: krzew gorejący; postać, pod którą wg Księgi Wyjścia (Wj 3–4) Bóg Jahwe objawił się Mojżeszowi na górze Synaj (inna nazwa: Horeb) i przemówił do niego, wyjaśniając znaczenie swego imienia („jestem, który jestem”) oraz oznajmiając swój zamiar wyzwolenia swego wybranego ludu z niewoli egipskiej, by wprowadzić go do Ziemi Obiecanej. [przypis edytorski]

[249]

jać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[250]

k'czemu (daw.) — ku czemu, do czego. [przypis edytorski]

[251]

roisko — dziś popr.: rojowisko. [przypis edytorski]

[252]

przeczujne (neol.) — niezwykle czujne; przeczulone. [przypis edytorski]

[253]

widomszy — lepiej widoczny; por. daw. widomy: widoczny, oczywisty. [przypis edytorski]

[254]

tak nie wierz — tu „tak” w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[255]

chark — dziś popr.: charkot a. charczenie. [przypis edytorski]

[256]

Sursum corda (łac.) — w górę serca. [przypis edytorski]

[257]

Gloria in excelsis deo (łac.) — chwała na wysokościach Boga. [przypis edytorski]

[258]

maszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy masz; czyż masz. [przypis edytorski]

[259]

pirata (daw.) — forma rzeczownika r.m. z końcówką -a w M lp (podobnie jak sędzia, poeta, cieśla i in.) dziś ustąpiła formie o końcówce zerowej: pirat. [przypis edytorski]

[260]

zbaw mnie tej — pozbaw mnie tej a. zbaw mnie od tej. [przypis edytorski]

[261]

przecz (daw., starop.) — czemu, dlaczego, za co. [przypis edytorski]

[262]

proszęć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci (skróconą do -ć). [przypis edytorski]

[263]

pozdrowion (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: pozdrowiony. [przypis edytorski]

[264]

możeś ty — przykład konstrukcji z formą czasownika „być” skróconą końcówki fleksyjnej dołączonej do czasownika modalnego; inaczej: może ty jesteś. [przypis edytorski]

[265]

pomówże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[266]

czyliż — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li-; dziś raczej tylko: czyż. [przypis edytorski]

[267]

niewinien (daw.) — dziś raczej forma: niewinny. [przypis edytorski]

[268]

krwie (daw. forma D.) — dziś: krwi. [przypis edytorski]

[269]

zmuśże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[270]

zepsowany (daw., starop.) — dziś popr. forma: zepsuty. [przypis edytorski]

[271]

wyście — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do zaimka osobowego; inaczej: wy jesteście. [przypis edytorski]

[272]

powiedzże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[273]

pogrzebiono — dziś raczej forma: pogrzebano. [przypis edytorski]

[274]

sam ci byłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

[275]

senli to — konstrukcja z partykułą wzmacniającą li; znaczenie pytajne: czy to sen, czyż to sen; czy to tylko sen. [przypis edytorski]

[276]

trabant (daw.) — żołnierz należący do straży przybocznej monarchy lub wysokiego dostojnika. [przypis edytorski]

[277]

zobaczym, żali — zobaczymy, czy; konstrukcja złożona ze skróconej formy 1 os. lm czasownika zobaczyć oraz zaimka pytajnego żali (właśc. zali): czy, czy też. [przypis edytorski]

[278]

stajanie (także: staja a. staje) — starop. miara odległości licząca ok. 135 m; stajanie było definiowane dość nieprecyzyjnie, jako odległość między dwoma postojami konia podczas podróży, różną więc mogła mieć miarę: np. staja nowopolska liczyła nieco ponad 1 km. [przypis edytorski]

[279]

Gorgona (mit. gr.) — tu: Meduza, której spojrzenie zamieniało w kamień; trzy siostry zwane Gorgonami: Steno, Euriale i Meduzę, przedstawiano jako skrzydlate, groźne postacie, wyposażone w szpony, ostre kły i włosy z jadowitych węży. [przypis edytorski]

[280]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[281]

litośny (daw.) — dziś: litościwy. [przypis edytorski]

[282]

wszakeście — konstrukcja ze skróconą do samej końcówki formą odmiany czasownika być dodaną do zaimka przysłownego wszak; znaczenie: wszak jesteście. [przypis edytorski]

[283]

krwawymi głoski — (daw.) — dziś popr. forma N. lm rzeczownika: głoskami. [przypis edytorski]

[284]

naonczas (daw.) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

[285]

przesypan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[286]

jam się zakradał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ja się zakradałem. [przypis edytorski]

[287]

chociażem ucho przykładał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż ucho przykładałem. [przypis edytorski]

[288]

chociażem (…) drapał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż drapałem. [przypis edytorski]

[289]

drapać się — tu: wdrapywać się; wspinać się. [przypis edytorski]

[290]

po udziech — dziś popr. forma: po udach. [przypis edytorski]

[291]

bądźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[292]

cóżeście chcieli — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: cóż chcieliście. [przypis edytorski]

[293]

czerwieńce — złote dukaty. [przypis edytorski]

[294]

tegom chciał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tego chciałem. [przypis edytorski]

[295]

kimże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[296]

niebiosów (daw.) — dziś raczej forma: niebios. [przypis edytorski]

[297]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[298]

gąszcza — dziś popr. forma lp męska: gąszcz a. lm gąszcze. [przypis edytorski]

[299]

ażem tu stanął — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: aż tu stanąłem. [przypis edytorski]

[300]

dlaczegom biegł — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: dlaczego biegłem. [przypis edytorski]

[301]

cóżem mniemał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: cóż mniemałem (tj. cóż sądziłem). [przypis edytorski]

[302]

żalić (daw., starop.) — konstrukcja złożona z zaimka pytajnego zali: czy, czyż oraz partykuły -ci (skróconej do ) w funkcji wzmacniającej. [przypis edytorski]

[303]

nikogom nie słyszał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nikogo nie słyszałem. [przypis edytorski]

[304]

jesteśli cieniem — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy jesteś; czyż jesteś tylko. [przypis edytorski]

[305]

wiem ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

[306]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[307]

ropiący — dziś popr.: ropiejący; tu: forma krótsza przymiotnika użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

[308]

Salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona Królowo; incipit pieśni ku czci Matki Boskiej. [przypis edytorski]

[309]

chceszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy chcesz. [przypis edytorski]

[310]

do ziemie (daw. forma D.) — dziś: do ziemi. [przypis edytorski]

[311]

mamże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; tu w znaczeniu pytajnym: czy mam. [przypis edytorski]

[312]

jać — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[313]

święta Agnieszka (ok. 291–304 a. 305 r. n.e.) — także: Agnieszka Rzymianka, w tradycji prawosławnej Agnia; dziewica, męczennica i święta kościoła katolickiego oraz prawosławnego, umęczona za panowania cesarza Dioklecjana; legenda głosi, że pochodząca z zamożnej rodziny Agnieszka, twierdząc, że jej serce jest zajęte, odrzucała zaloty wszystkich młodzieńców, w tym oświadczyny syna prefekta Semproniusza, który w akcie zemsty oskarżył ją o bycie chrześcijanką (religia ta była w staroż. Rzymie nielegalna i kojarzona z antypaństwową postawą) i skazał na śmierć. Ponieważ prawo zakazywało uśmiercania dziewic, Agnieszka zaprowadzona została do domu publicznego; nikt jednak nie śmiał się tam do niej zbliżyć, zaś jedyny mężczyzna, który się na to odważył, został rażony ślepotą. Wobec tego postanowiono spalić ją na stosie, lecz drewno nie chciało zająć się ogniem. Ostatecznie została ścięta przez dowódcę oddziału egzekucyjnego. [przypis edytorski]

[314]

rożna świętego Wawrzyńca — nawiązanie do rodzaju męczeńskiej śmierci jednego ze świętych kościoła katolickiego, który wg tradycji miał zginąć przy via Tiburtina w Rzymie 10 sierpnia 258 r. spalony na rozżarzonej kracie (ruszcie, ale nie rożnie); Wawrzyniec był diakonem i skarbnikiem wspólnoty chrześcijańskiej; kiedy władze rzymskie zażądały od niego wydania skarbów kościoła, zatroszczył się o potajemne odesłanie części z nich do swej rodzinnej Hiszpanii; wśród cennych przedmiotów uratowanych w ten sposób miał znajdować się m.in. legendarny święty Graal (Sangreal z daw. hiszp. grial: kubek), czyli kielich, którego Jezus Chrystus miał używać podczas Ostatniej Wieczerzy. [przypis edytorski]

[315]

płomienny stos Polikarpa — chodzi o rodzaj śmierci męczeńskiej jednego ze świętych kościoła katolickiego i prawosławnego zabitego za rządów cesarza Marka Aureliusza (121–180 n.e.). Polikarp (ok. 69–156 n.e.), biskup Smyrny (podobno wyznaczony do tej funkcji przez Jana Apostoła) i zwierzchnik prowincji kościelnej w całej Azji Mniejszej, przybywszy do Rzymu, aby ustalić z tutejszym biskupem datę świętowania Wielkiejnocy, miał zostać uwięziony i skazany na spalenie na arenie cyrku; jednakże płomienie nie imały się jego ciała, otaczając je niby żaglem, a zjawisku towarzyszyła kadzidlana woń; ostatecznie więc pilnujący egzekucji ściął skazańca mieczem. Polikarp miał zginąć jako blisko stuletni starzec (datowanie jego urodzin oscyluje jednak między 69 a 82 rokiem, zaś śmierci między 156 a 167); uznawany jest za jednego z tych świętych, którzy znali osobiście apostołów i przez to ich nauczanie stanowiło bezpośrednią linię przekazu od założyciela kościoła, Jezusa Chrystusa. [przypis edytorski]

[316]

jużci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, podwojoną w skróconej do ; znaczenie: pewnie, owszem (por. gw. juści). [przypis edytorski]

[317]

ino (gw.) — tylko, jedynie. [przypis edytorski]

[318]

wprawdziem go (…) rozgniewał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: wprawdzie go rozgniewałem. [przypis edytorski]

[319]

zgotowić (daw.) — przygotować. [przypis edytorski]

[320]

knecht (z niem.) — giermek; pomocnik rycerza, pachołek; żołnierz pieszy. [przypis edytorski]

[321]

klucz (…) utrzymać na kółku — tj. zachować dostęp do pomieszczenia (w tym przypadku skarbca) i możność dysponowania jego zawartością. [przypis edytorski]

[322]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[323]

k'temu (daw.) — ku temu, do tego. [przypis edytorski]

[324]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[325]

pochowan (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: pochowany. [przypis edytorski]

[326]

przebit (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; dziś: przebity. [przypis edytorski]

[327]

gorżki (daw. forma) — dziś: gorzki. [przypis edytorski]

[328]

zapomnąć — forma zarchaizowana; dziś popr.: zapomnieć. [przypis edytorski]

[329]

spólnik — dziś: wspólnik. [przypis edytorski]

[330]

był ją uważał — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: uważał ją wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

[331]

był dla niej mógł być — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: mógł (wtedy, wcześniej, uprzednio) dla niej być. [przypis edytorski]

[332]

mamże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; tu w znaczeniu pytajnym: czy mam. [przypis edytorski]

[333]

Wenus (mit. rzym.) — bogini miłości. [przypis edytorski]

[334]

takem niewiele miał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak niewiele miałem. [przypis edytorski]

[335]

mówże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[336]

żmiich — dziś popr. forma przymiotnikowa: żmijowych; a. forma D. lp (kogo? czego? czyje?): żmii. [przypis edytorski]

[337]

zgroźny (neol.) — wywołujący zgrozę. [przypis edytorski]

[338]

ongi (daw., gw.) — kiedyś, dawniej. [przypis edytorski]

[339]

odbiegł swego pana — uciekł od swego pana. [przypis edytorski]

[340]

rozumieli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy rozumie, czyż rozumie. [przypis edytorski]

[341]

snać a. snadź (daw., starop.) — może, podobno, przecież, widocznie, zapewne. [przypis edytorski]

[342]

jakeś się dostał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jak się dostałeś. [przypis edytorski]

[343]

poszlij (daw.) — dziś popr. forma: poślij. [przypis edytorski]

[344]

mniemaszli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy mniemasz. [przypis edytorski]

[345]

zmożon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: zmożony (tj. pokonany). [przypis edytorski]

[346]

zasię (daw.; starop.) — zaś, natomiast; na odwrót, przeciwnie. [przypis edytorski]

[347]

oczyszczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: oczyszczony. [przypis edytorski]

[348]

alem był — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: ale byłem. [przypis edytorski]

[349]

tak — tu w znaczeniu: więc, zatem, wtedy. [przypis edytorski]

[350]

uleczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uleczony. [przypis edytorski]

[351]

wiąd — dziś popr.: uwiąd, więdnięcie. [przypis edytorski]

[352]

jeszczem nie był wyzdrowion — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: jeszcze nie byłem wyzdrowiony (wyleczony, zdrowy). [przypis edytorski]

[353]

smaragd — forma zarchaizowana; dziś: szmaragd. [przypis edytorski]

[354]

tą chwilą — tu w znaczeniu: w tej chwili. [przypis edytorski]

[355]

seraf a. serafin — tu: anioł; w Biblii istota stojąca najwyżej w hierarchii bytów, najbliższa Bogu, w wizji proroka Izajasza serafiny posiadają trzy pary skrzydeł, unoszą się nad tronem Boga i śpiewają hymn ku Jego chwale (Iz 6,1–6). [przypis edytorski]

[356]

ciągła — dziś popr.: ciągnęła (tu: forma krótsza, daw. i gw. użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[357]

dźwierze (daw.) — drzwi. [przypis edytorski]

[358]

naonczas (daw.) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

[359]

golem — tu: bezduszne stworzenie, ulepione z gliny na kształt ludzki przez człowieka (w akcie niedoskonałego naśladowania aktu stwórczego Boga), lecz pozbawione duszy, zdolności rozumienia, własnej woli i umiejętności mowy; słowo „golem” występuje w Biblii w Psalmie 135 (w. 15–17), lecz ginie w przekładach (por. „Bożki pogańskie to srebro i złoto,/ dzieło rąk ludzkich./ Mają usta, ale nie mówią, / mają oczy, ale nie widzą./ Mają uszy, ale nie słyszą;/ i nie ma oddechu w ich ustach”). Golem jako „twór czarnoksięski” to postać należąca do legend kultury żydowskiej w Europie. Najbardziej znaną jej wersją jest opowieść o rabinie Maharalu z Pragi, żyjącym w XVI w., oczytanym w literaturze mistycznej, który aby ochronić członków swej gminy wyznaniowej przed prześladowaniami, utworzył glinianego olbrzyma i ożywił go dzięki magicznym formułom. Opowieść ta jest późniejsza wobec akcji utworu, ale mogła być znanym kontekstem dla autora. [przypis edytorski]

[360]

bezkreśny — dziś: bezkresny; niemający kresu. [przypis edytorski]

[361]

udźwigły — dziś popr.: udźwignęły (tu: forma krótsza, gwarowa użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

[362]

powróćże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[363]

przypomnąć — forma zarchaizowana; dziś popr.: przypomnieć. [przypis edytorski]

[364]

Jać sobie (…) przypomnąć nie mogę — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do i dodaną do zaimka osobowego „ja”. [przypis edytorski]

[365]

atoli (starop.) — mianowicie. [przypis edytorski]

[366]

takeś walczyła — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tak walczyłaś. [przypis edytorski]

[367]

nigdym (…) nie walczyła — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: nigdy nie walczyłam. [przypis edytorski]

[368]

przeto (daw.) — przez to, dlatego; z tego powodu, zatem. [przypis edytorski]

[369]

wolniejszaś — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do przymiotnika; inaczej: wolniejsza jesteś. [przypis edytorski]

[370]

przeto (daw.) — przez to, dlatego; z tego powodu, zatem. [przypis edytorski]

[371]

żali, właśc. zali (daw., starop.) — czy; czyż. [przypis edytorski]

[372]

wstańże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

[373]

kromia a. kromie, krom (daw.) — oprócz; poza. [przypis edytorski]

[374]

dank (z niem.) — dzięki; podziękowanie. [przypis edytorski]

[375]

wzdyć właśc. wżdyć (daw.) — wszakże, jednakże; konstrukcja złożona ze starop. spójnika wżdy, znaczącego tyle co: „zawsze, jednak, przecież”, oraz partykuły wzmacniającej ci (skróconej do ). [przypis edytorski]

[376]

po tysiąckrotniem chwytał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: tysiąckrotnie chwytałem (a. po tysiąckroć chwytałem). [przypis edytorski]

[377]

com chwycił — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: co chwyciłem. [przypis edytorski]

[378]

wszystkiem ja poznał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: wszystkie ja poznałem. [przypis edytorski]

[379]

jadny — tu: jadowity, trujący. [przypis edytorski]

[380]

sam ci się wiłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

[381]

uderzym (daw.) — tu: forma krótsza użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uderzymy. [przypis edytorski]

[382]

ci — tu: w funkcji partykuły wzmacniającej. [przypis edytorski]

[383]

miast (daw.) — zamiast, w miejsce. [przypis edytorski]

x