Przypisy

Dafne (mit. gr.) — nimfa zmieniona w drzewo wawrzynu. [przypis edytorski]

Dafnis a. Dafne — w mitologii greckiej jedna z nimf; ukochana boga Apollina, która odrzuciła jego zaloty i została zamieniona w drzewo laurowe. [przypis edytorski]

Dafnis i Chloe — para pasterzy ze starożytnego greckiego romansu. [przypis edytorski]

Dafnis w drzewo bobkowe zamieniona — nawiązanie do utworu Samuela Twardowskiego (1595/1600–1661) pt. Dafnis drzewem bobkowym. [przypis edytorski]

daga a. deka — sztylet o szerokiej u nasady, zwężającej się ku sztychowi, dość długiej (40–60 cm) głowni; służący zadawania pchnięć w miejsca nieosłonięte zbroją lub do rozdzierania kolczugi przeciwnika. [przypis edytorski]

daga — krótki sztylet. [przypis edytorski]

daga (wł.) — odmiana krótkiego sztyletu. [przypis edytorski]

Dagda — w mitologii irlandzkiej bóg rolnictwa. [przypis edytorski]

dagerotyp — fotografia na na płytce metalowej, wynalazek Josepha Nicéphore'a Niépce'a i Louisa Jacques'a Daguerre'a z lat 30-tych XIX w. Dagerotypia była pierwszą techniką fotograficzną, dawała tylko jeden egzemplarz. W połowie XIX w. wyparła ją kalotypia, fotografia negatywowa z odbitkami wykonywanymi na papierze. [przypis edytorski]

dagerotyp — obraz fotograficzny utrwalony na metalowej płycie; technika wynaleziona w 1839 przez Louisa Daguerre'a. [przypis edytorski]

dagerotyp — obraz fotograficzny utrwalony na płycie srebrnej; technika wynaleziona w 1839 r. przez Louisa Daguerre'a. [przypis edytorski]

Dagiliai — miškiniai skudučiai. [przypis edytorski]

daglezja (bot.) — jedlica, rodzaj drzew szpilkowych z rodziny sosnowatych; tu: daglezja zielona z zach. części Ameryki Płn., osiągająca do 120 m wysokości. [przypis edytorski]

Dagnan-Bouveret, Pascal (1852–1929) — francuski malarz realista. [przypis edytorski]

dagoba — typ sakralnej budowli buddyjskiej na Cejlonie, odpowiednik indyjskiej stupy. [przypis edytorski]

Dagon — starosemickie bóstwo. [przypis edytorski]

daguerotyp — prototyp fotografii. [przypis edytorski]

dahin (niem.) — tam. [przypis edytorski]

Dahn, Feliks (1834–1912) — historyk prawa; autor poczytnych powieści historyczno-obyczajowych (tzw. romansów profesorskich), m.in. Ein Kampf um Rom (Walka o Rzym, 1876/78). [przypis edytorski]

da hört die Gemütlichkeit auf (niem.) — tam kończy się przyjemność (przytulność itp.). [przypis edytorski]

Dahomej — historyczne królestwo ludu Fon w Afryce Zachodniej, istniejące od ok. roku 1600 na obszarze dzisiejszego Beninu; w 1894 Dahomej, pokonany przez Francję, stał się jej protektoratem, a następnie kolonią. [przypis edytorski]

daidalio — dailininko, dailiadarbio. [przypis edytorski]

d'Aiguillon, właśc. Anne-Charlotte de Crussol de Florensac, księżna d'Aiguillon (1700–1772) — dama dworu Ludwika XV, tłumaczka, prowadziła salon literacki w Paryżu, przyjmując filozofów i encyklopedystów. [przypis edytorski]

dailios lytis — moterys. [przypis edytorski]

Daimler a. Austro-Daimler — austriacka marka motoryzacyjna, założona w 1899 r. [przypis edytorski]

daimonion (z gr. daimon: bóstwo, demon) — w filoz. staroż.: ostrzegawczy głos wewnętrzny, powstrzymujący człowieka przed błędnymi decyzjami i popełnieniem zła. [przypis edytorski]

daimonium (gr.) — demon a. głos wewnętrzny. [przypis edytorski]

daimonium, właśc. daemonium (łac.) a. daimonion (gr.) — pomniejsze bóstwo, nadprzyrodzona moc, w swoich nieprzewidywalnych i często przerażających przejawach; w w filoz. staroż.: ostrzegawczy głos wewnętrzny pochodzenia boskiego, powstrzymujący człowieka przed błędnymi decyzjami i popełnieniem zła. [przypis edytorski]

Daira — tu: jedno z imion Persefony, córki Demeter porwanej przez Hadesa do podziemnej krainy. [przypis edytorski]

da ist er ja (niem.) — tutaj (on) jest; otóż i on. [przypis edytorski]

da iurandi (łac.) — przysięgnij; daj słowo. [przypis edytorski]

dające na — wychodzące na (kalka wyrażenia francuskiego donner sur). [przypis edytorski]

Dajakowie — zbiorcza nazwa rdzennych ludów zamieszkujących wnętrze wyspy Borneo. [przypis edytorski]

Dajcie mi je za dźwignię, a poruszę świat — nawiązanie do słów Archimedesa, staroż. matematyka, fizyka i inżyniera: „Dajcie mi punkt oparcia i dźwignię, a poruszę Ziemię”. [przypis edytorski]

dajcież (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą, inaczej: „dajcie że”. [przypis edytorski]

Daj ci się szczęściła — niech ci przyniesie szczęście. [przypis edytorski]

dajęć — skrót od: daję ci. [przypis edytorski]

dajem — dziś popr. forma 1 os. lm: dajemy. [przypis edytorski]

Dajemy dużo witamin z jodeł — więźniowie rosyjskich i radzieckich obozów pracy często zapadali na chorobę nazywaną „cyngą”, tj. na szkorbut, wywoływany niedoborem witaminy C w pożywieniu. Starano się temu przeciwdziałać, zalecając picie gęstego wywaru z igieł sosnowych, jodłowych i świerkowych. [przypis edytorski]

daje — tu w zn.: uczy. [przypis edytorski]

daj Grekom całość — sens: zapewnij Grekom bezpieczeństwo. [przypis edytorski]

Daj mi dzieci — Rachel wypominała Jakubowi, że w podobnej sytuacji jego ojciec modlił się za jego matkę, zob. Raszi do 30:1. [przypis edytorski]

Daj mi też łyknąć — hebr. הלעיטני נא (hal-iteni na): tu: „daj mi też łyknąć” od rdzenia לעט (laat): ‘połykać łapczywie’. Esaw powiedział «ja otworzę usta a ty wlej mi tam jak najwięcej», zob. Raszi do 25:30. [przypis edytorski]

Daj mi tu papieru i pióra — dziś popr. z B.: daj mi tu papier i pióro. [przypis edytorski]

daj mi wiedzieć — dziś: daj mi znać. [przypis edytorski]

dajmon — demon. [przypis edytorski]

dajmon (gr.) — demon; bóstwo. [przypis edytorski]

dajmonion (z gr. daimōn: bóg, demon) — w filozofii staroż. rodzaj odzywającego się w duszy człowieka wewn. głosu, sumienia, głosu bóstwa itp. [przypis edytorski]

daj mu pokój — daj mu spokój. [przypis edytorski]

Dajmy pokój — dziś raczej „dajmy spokój”. [przypis edytorski]

dajnos (z lit. daina) — pieśni. [przypis edytorski]

daj pokój czemuś — porzuć coś, zaniechaj czegoś. [przypis edytorski]

daj pokój (daw.) — dziś: daj spokój. [przypis edytorski]

daj pokój — dziś: daj spokój. [przypis edytorski]

daj pokój — dziś popr.: daj spokój. [przypis edytorski]

daj pokój — dziś raczej: daj spokój. [przypis edytorski]

Daj radca spokój — dziś raczej: niech pan radca da spokój. [przypis edytorski]

daj tylko baczność — sens: postaraj się tylko o to, zapewnij tylko to. [przypis edytorski]

daj wiedzieć — dziś popr.: daj znać; zawiadom. [przypis edytorski]

dajże (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

dajże — konstrukcja z partykułą -że, tu: wzmacniającą wymowę czasownika. [przypis edytorski]

Dajże pokój — dziś: dajże spokój. [przypis edytorski]

Dakar — duże miasto portowe na zach. wybrzeżu Afryki; w okresie międzywojennym stolica kolonialnej Francuskiej Afryki Zachodniej; ob. stolica niepodległego Senegalu. [przypis edytorski]

Dakka, dziś Dhaka — miasto w Azji, obecnie stolica Bangladeszu. [przypis edytorski]

dakkański — pochodzący z Dakki (Dhaki), miasta w Azji Płd., ob. stolicy Bangladeszu. [przypis edytorski]

Dak — mieszkaniec Dacji, staroż. krainy odpowiadającej terytorialnie dzisiejszej Rumunii, tu użycie synekdochiczne. [przypis edytorski]

da kommt er (niem.) — tam idzie. [przypis edytorski]

Dakowie a. Getowie — mieszkańcy Dacji, tj. obszarów na lewym brzegu Dunaju, na płn. sięgających Karpat, na wsch. rz. Prut, na zach. rz. Cisy (dziś: tereny Rumunii i Węgier); staroż. lud pochodzenia trackiego, który zasiedlił Dację 1700 lat p.n.e., uległ kolonizacji rzymskiej (w I–II w. n.e., po szeregu wojen z cesarstwem), a w czasie Wędrówki Ludów złączył się z napływową ludnością (germańską, gł. Gotami, i słowiańską). [przypis edytorski]

Dakowie — mieszkańcy Dacji, staroż. krainy odpowiadającej terytorialnie dzisiejszej Rumunii. [przypis edytorski]

daktyły (starop. forma) — daktylami. [przypis edytorski]

daktyl i spondej — stopy metryczne w poezji: daktyl składa się z trzech sylab: jednej długiej i dwóch krótkich, zaś spondej z dwóch sylab długich; w heksametrze zamiast daktyli mogły występować spondeje. [przypis edytorski]

daktylów (D. lm) — dziś: daktyli. [przypis edytorski]

daktylów — dziś popr. forma D. lm: daktyli. [przypis edytorski]

daktyloskopia (gr. dáktylos: palec i skopeín: oglądać) — technika śledcza, pozwalająca na wykrycie odcisków palców, stosowana w celu ustalenia sprawcy przestępstwa. [przypis edytorski]

daktyl — w metryce iloczasowej stopa metryczna składająca się z trzech sylab: jednej długiej i dwóch krótkich, tak jak w greckim wyrazie dáktylos. [przypis edytorski]

daktyl — w poezji stopa metryczna (w metryce iloczasowej) składająca się z trzech sylab: jednej długiej i dwóch krótkich; nazwa pochodzi stąd, że grecki wyraz dáktylos (stgr. δάκτυλος, dosł. palec) ma właśnie taki układ sylab. [przypis edytorski]

dałać przyroda — dała ci przyroda. [przypis edytorski]

dałbych (starop. forma) — dałbym. [przypis edytorski]

dał (…) był — daw. forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: dał wcześniej, uprzednio (tzn. przed wykonaniem czynności wyrażonej czasem przeszłym prostym). [przypis edytorski]

Dałbym tam odmalować Radość (…) Speuzyppus — Speuzyp z Aten (ok. 410–339 p.n.e.), filozof gr., kierował Akademią po śmierci Platona, wstawił posągi Charyt, bogiń wdzięku i radości, w zbudowanej na terenie Akademii świątyni Muz (Diogenes Laertios, Speuzyp z Aten, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 1). [przypis edytorski]

Dałłyło (Dalila) — kochanka Samsona, która zdradziła wrogom, Filistynom, tajemnicę jego siły; w wyniku czego został pojmany i oślepiony. [przypis edytorski]

dał mu dziesięcinę — «Abram dał mu dziesięcinę ze wszystkiego co miał, ponieważ [Malki-Cedek] był kapłanem», zob. Raszi do 14:20. [przypis edytorski]

dał mu się ubłagać — «[Bóg wysłuchał modlitwy] jego a nie jej, ponieważ nie jest podobna modlitwa sprawiedliwego, który jest potomkiem innego sprawiedliwego, do modlitwy sprawiedliwego, który jest potomkiem niegodziwca», zob. Raszi do 25:21. [przypis edytorski]

Dał nam parę talarów oberżniętych mocno — dawniej fałszowano monety, odcinając trochę złota lub srebra po brzegach. [przypis edytorski]

dał nawet prawo miecza — tzn. wydawania wyroków śmierci. [przypis edytorski]

dałoj Germania (z ros.) — precz z Niemcami. [przypis edytorski]

dałożby — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że-, skróconą do -ż-; znaczenie: oby dało, niechby dało. [przypis edytorski]

dałożby — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż-; znaczenie: czy dałoby. [przypis edytorski]

dał pochop (daw.) — sens: stworzył okazję, skłonił. [przypis edytorski]

dał za wygranę — dziś popr. forma B. lp: dał za wygraną. [przypis edytorski]

dalajlama — przedstawiciel jednej ze szkół buddyzmu tybetańskiego, według wiernych ma moc świadomego wybierania kolejnego wcielenia. Do 1950 r. kolejni dalajlamowie władali Tybetem. [przypis edytorski]

Dalajlama — przedstawiciel szkoły buddyzmu tybetańskiego, uważany przez buddystów za manifestację bodhisattwy współczucia (dążącego do stanu buddy poprzez systematyczne ćwiczenie wyzwalających działań), odradzającego się, aby udostępniać czującym istotom nauki wyzwalające z cierpienia. [przypis edytorski]

Dalarna — szwedzka kraina historyczna, a obecnie jeden z regionów administracyjnych. [przypis edytorski]

dalbóg — dalibóg; wykrzyknienie potwierdzające prawdziwość słów (dosł.: niech Bóg da). [przypis edytorski]

daléj — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

daléj — forma z daw. é (tzw. e pochylonym), tu o brzmieniu równym i. [przypis edytorski]

daléj — w związku z występującym tu é tzw. pochylonym wym.: dali. [przypis edytorski]

daleczeć (neol.) — wydawać się dalekim. [przypis edytorski]

daleczeć — wydawać się dalekim. [przypis edytorski]

dalego (starop. forma ort.) — tu: daleko. [przypis edytorski]