Przypisy

Bäuerinnen (niem.) — wieśniaczki. [przypis edytorski]

baedecker a. bedeker, a. baedeker — przewodnik turystyczny. [przypis edytorski]

Baedecker — nazwisko księgarza niemieckiego Karla Baedekera, znanego ze swoich przewodników turystycznych; jako rzeczownik pospolity: przewodnik turystyczny. [przypis edytorski]

Baedecker, popr. Baedeker — renomowane wydawnictwo niem., założone przez Karla Baedekera (1801–1859), które jako pierwsze oferowało nowoczesne przewodniki turystyczne (stąd bedeker jako synonim przewodnika). [przypis edytorski]

baedeker a. bedeker — przewodnik turystyczny. [przypis edytorski]

Baedeker — nazwisko księgarza niemieckiego Karla Baedekera, znanego ze swoich przewodników turystycznych; jako rzeczownik pospolity: przewodnik turystyczny. [przypis edytorski]

Baedeker — renomowane wydawnictwo niemieckie, założone przez Karla Baedekera (1801–1859), które jako pierwsze oferowało nowoczesne przewodniki turystyczne; jako rzeczownik pospolity: przewodnik turystyczny. [przypis edytorski]

Baer, Karl Ernst, von (1792–1876) — estoński przyrodnik i geograf, twórca embriologii. [przypis edytorski]

Baer, Karl Ernst von (1792–1876) — niemiecki przyrodnik, twórca embriologii. [przypis edytorski]

Baer, Karol Ernest von (1792–1876) — niemiecki przyrodnik, twórca embriologii (w 1827 odkrył komórkę jajową u ssaków); absolwent medycyny na Uniwersytecie w Dorpacie (1810–1814), uzupełniał studia w Wiedniu i Würzburgu, wykładał zoologię i anatomię na Uniwersytecie Albrechta w Królewcu; członek Petersburskiej Akademii Nauk (od 1826), profesor Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Petersburgu (1841–1852); jeden z założycieli Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, w 1937 badał wieczną zmarzlinę na rosyjskim archipelagu Nowa Ziemia. [przypis edytorski]

Bafomet — bóstwo, które rzekomo mieli czcić templariusze w stosownych świątyniach (bafomeriach); jego znany opis i wizerunek pochodzi od Eliphasa Léviego (1810–1875), okultystę, masona, autora dzieł na temat magii, który przedstawił Bafometa (w Dogme et Rituel de la Haute Magie, 1855) jako kozła z potężnymi rogami i pentagramem na czole, z drobnymi kobiecymi piersiami, na brzuchu mającego rodzaj pokrytej łuską tarczy z kaduceuszem ( w mit. gr. symbolem uśmierzania sporów, tu: symbolem poznania dobra i zła oraz dualizmu wszechrzeczy), z ciemnymi skrzydłami na plecach, siedzącego ze skrzyżowanymi kopytami na ujarzmionym ziemskim globie, z wzniesioną ku górze prawą ręką z napisem „solve” („rozwiąż”) oraz wyciągniętą ku dołowi lewą ręką z napisem „coagula” („zwiąż”); na górze i na dole znajdują się półksiężyce wskazywane dłońmi o skrzyżowanych palcach, dolny księżyc jest ciemny, górny jasny. Z zeznań templariuszy wynikało, że mogli oddawać cześć wizerunkowi głowy Jana Chrzciciela na tacy a. głowie Chrystusa na Całunie Turyńskim. [przypis edytorski]

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik. [przypis edytorski]

bagadyr (z tur.) — bohater, w odniesieniu do Słowian. [przypis edytorski]

Bagamoyo — miasto w Tanzanii, nad Oceanem Indyjskim; do 1890 stolica Niemieckiej Afryki Wschodniej (1885–1918). [przypis edytorski]

Bagard, César (1620–1709) — francuski rzeźbiarz w drewnie i dekorator. [przypis edytorski]

Bagatela — drobnostka [przypis edytorski]

Bagatela — krakowski teatr u zbiegu ulic Karmelickiej i Krupnicznej, obecnie noszący imię Tadeusza Boya-Żeleńskiego; wybudowany z inicjatywy Mariana Dąbrowskiego, według projektu Janusza Zarzeckiego i Henryka Uziembły; od 1919 grano tam współczesne sztuki polskie i zachodnie komedie; w 1926 przekształcony na kino; po II wojnie światowej funkcjonował jako Teatr Kameralny, później Państwowy Teatr Młodego Widza, Teatr Rozmaitości, w 1970 r. przywrócono mu nazwę Bagatela, którą, jak głosi anegdota, wymyślił przez przypadek Boy. [przypis edytorski]

bagatela — tu: nic ważnego. [przypis edytorski]

Bagdad — dziś: stolica Iraku. [przypis edytorski]

Bagdad — ob. stolica Iraku; miejsce akcji wielu opowieści z Księgi tysiąca i jednej nocy. [przypis edytorski]

Bagera — w oryg. Bagheera. [przypis edytorski]

bagier (daw.) — pogłębiarka. [przypis edytorski]

bagier — pogłębiarka. [przypis edytorski]

bagna ryzoforowe — dziś popr.: bagna namorzynowe a. mangrowe, tropikalne przybrzeżne płycizny morskie porośnięte krzewami i drzewami, zwykle mającymi charakterystyczne, szczudlaste korzenie podporowe, które stabilizują rośliny w grząskim podłożu; typowym składnikiem lasów namorzynowych są rośliny z rodzaju korzeniara (łac. Rhizophora). [przypis edytorski]

bagne (fr.) — ciężkie więzienie, galery, kolonia karna. [przypis edytorski]

bagno — cesarz August podjął próbę osuszenia bagien w Lacjum. [przypis edytorski]

bagpiper (ang.) — osoba grająca na dudach szkockich, dudziarz. [przypis edytorski]

Bagrada — rzeka w płn. Afryce, przepływająca przez Algierię i Tunezję; ob. Wadi Madżarda. [przypis edytorski]

bagrownica — pogłębiarka. [przypis edytorski]

bagu-assu (łac. Mimosa pudica) — mimoza wstydliwa, czułek wstydliwy, gatunek rośliny tropikalnej. [przypis edytorski]

bahato (ukr.) — dużo. [przypis edytorski]

Bahia — dawna pot. nazwa miasta São Salvador da Bahia de Todos os Santos (Święty Zbawiciel z Zatoki Wszystkich Świętych), położonego we wsch. Brazylii, nad Oceanem Atlantyckim; ob. nosi ono nazwę Salvador i jest stolicą stanu o nazwie Bahia (w dawnej pisowni port.: zatoka). [przypis edytorski]

Bahr, Herman (1863–1934) — austriacki krytyk literacki (Zur Kritik der Moderne 1890, Die Überwindung des Naturalismus 1891) oraz pisarz (dramat Die Mutter, powieść Himmelfahrt), stylistycznie eksperymentujący zarówno z naturalizmem i ekspresjonizmu, jak i sięgający po środki impresjonistyczne. [przypis edytorski]

Bahr, Hermann (1863–1934) — austriacki dramaturg, krytyk literacki i autor opowiadań; w swojej twórczości przechodził przez różne etapy, m.in. naturalizm, symbolizm i ekspresjonizm. Uważa się, że jako pierwszy odniósł termin modernizm do literatury. [przypis edytorski]

Bahr, Hermann (1863–1934) — dramaturg wiedeński, debiutujący pod hasłami naturalizmu, twórca wiedeńskiej secesji. [przypis edytorski]

baidyklė — šmėkla. [przypis edytorski]

baidyklių — šmėklų. [przypis edytorski]

Bailey — tu: właśc. Holy Sepulchre a. Saint Sepulchre-without-Newgate, największy anglikański kościół parafialny w londyńskim City; znajduje się w pobliżu historycznego sądu Old Bailey. [przypis edytorski]

baillez moi (fr.) — proszę mi podać (książkowe). [przypis edytorski]

Baillie, Matthew (1761–1823) — anatom, lekarz Byrona. [przypis edytorski]

Bain, Alexander (1818–1903) — szkocki filozof i psycholog; przedstawiciel empiryzmu. [przypis edytorski]

Baird, John Logie (1888–1946) — inżynier szkocki, jeden z twórców podstaw telewizji, wynalazca pierwszego działającego systemu telewizyjnego: w 1927 przesłał przewodami telefonicznymi obrazy telewizyjne z Londynu do Glasgow; w 1928 przeprowadził drogą radiową transmisję obrazu telewizyjnego z Europy do USA; prowadził pionierskie prace nad telewizją kolorową. [przypis edytorski]

baise moi ma mignonne (fr.) — całuj mnie, mój słodki. [przypis edytorski]

baissa — bessa, spadek wartości akcji. [przypis edytorski]

bajać (daw.) — kłamać. [przypis edytorski]

bajać — opowiadać bajki. [przypis edytorski]

bajać — opowiadać niestworzone historie, fantazjować. [przypis edytorski]

bajać — opowiadać niestworzone rzeczy, koloryzować. [przypis edytorski]

bajać (starop.) — opowiadać baśnie, zmyślać. [przypis edytorski]

bajadera — hinduska tancerka. [przypis edytorski]

bajadera — hinduska tancerka. [przypis edytorski]

bajadera — hinduska tancerka świątynna. [przypis edytorski]

bajadera — hinduska tancerka świątynna. [przypis edytorski]

bajadera — tancerka. [przypis edytorski]

bajaderka (z fr. bayadère) — tancerka. [przypis edytorski]

Bajard właśc. Pierre du Terrail de Bayard (1473–1524) — ideał rycerza średniowiecznego, zaskarbił sobie przydomek „rycerza bez trwogi i skazy”, sławiony w romansach rycerskich; wódz fr., bohater kampanii włoskiej Karola VIII, Ludwika XII i Franciszka I. [przypis edytorski]

Bajard, właśc. Piotr du Terrail senior de Bayard (1473–1524) — utalentowany fr. dowódca wojskowy, owiany legendą „rycerz bez strachu i skazy”; w bitwie nad rzeką Sesią (30 kwietnia 1524), w płn.-zach. Włoszech, dowodził tylną strażą wycofujących się oddziałów francuskich, zginął od hiszpańskiej kuli. [przypis edytorski]

baja — rodzaj miękkiej bawełnianej tkaniny. [przypis edytorski]

Bajarz polski — książka Antoniego Józefa Glińskiego (1817–1866), stanowiąca zbiór baśni i legend ludowych. [przypis edytorski]

Bajarz polski — popularny czterotomowy zbiór „baśni, powieści i gawęd ludowych”, zawierający także przetworzone utwory literackie, wydany przez chłopskiego samouka Antoniego Józefa Glińskiego (1817–1866), opublikowany w 1853, wielokrotnie wznawiany. [przypis edytorski]

Bajazeta, dziś: Bajazyd (1354–1403) — sułtan osmański. [przypis edytorski]

Bajazet (Bajazyd) (1354–1403) — sułtan osmański. [przypis edytorski]

Bajazyd — miasto we wschodniej Turcji, 15 km na płd. zach. od góry Ararat, 35 km od granicy z Iranem; całkowicie zniszczone w 1930, odbudowane jako Doğubayazıt (tur.: wschodnie Bajazyd). [przypis edytorski]

bajazzo (wł.) — pajac. [przypis edytorski]

bajbardzo — byle kto; ktoś, kogo można lekceważyć. [przypis edytorski]

bajbardzo (daw.) — tu: byle co, ladaco; ktoś, kogo można lekceważyć. [przypis edytorski]

bajbardzo (przest.) — byle kto, nikt ważny. [przypis edytorski]

bajcarz — tu: ten, kto opowiada bajki, kłamie. [przypis edytorski]

bajc (reg.) — oszustwo. [przypis edytorski]

bajczany — dziś: bajkowy. [przypis edytorski]

bajczarz — dziś popr.: bajarz. [przypis edytorski]

Bajda — Dymitr Wiśniowiecki, zwany przez Kozaków Bajdą; sławny awanturnik. [przypis edytorski]

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis edytorski]

bajdak (z ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa, używana na Dnieprze. [przypis edytorski]

Bajdała — Człowiek opowiadający bajki. [przypis edytorski]

bajdara (ukr.) — łódź wiosłowa a. statek rzeczny, używany na Dnieprze. [przypis edytorski]

bajda — zmyślone opowiadanie pozbawione sensu. [przypis edytorski]

bajdewind — tu: niesprzyjający wiatr. [przypis edytorski]

Baje — Baiae, miasto nad Zatoką Neapolitańską,w starożytności funkcjonujące jako kurort i uzdrowisko. [przypis edytorski]

Bajeczki Józia — cykl opublikowany w zbiorze pt.: Igraszki kabaretowe wydanym w Krakowie w 1908 roku. [przypis edytorski]

bajeczne rzeczy, które Wergili opowiada o pszczołach — że można je otrzymać z gnijących ciał wołów, zob. Wergiuliusz Georgiki, IV, 281–314. [przypis edytorski]

Baje (łac. Baiae) — miasto nad Zat. Neapolitańską, w starożytności funkcjonujące jako kurort i uzdrowisko. [przypis edytorski]

bajka Goreckiego — poniżej przytoczona zostaje przez Żegotę treść bajki Diabeł i zboże Antoniego Goreckiego (1787–1861), poety i bajkopisarza, uczestnika kampanii napoleońskich, a następnie powstania listopadowego; z Mickiewiczem zaprzyjaźnił się już na emigracji, później połączyły ich również więzy rodzinne (syn Goreckiego, Tadeusz, poślubił Marię Mickiewiczównę). [przypis edytorski]

Bajkał — jezioro w azjatyckiej części Rosji, w Buriacji, drugie pod względem powierzchni jezioro w Azji, najstarsze i najgłębsze jezioro na świecie. [przypis edytorski]

bajka o górze i myszy — góra urodziła mysz; inaczej: rzecz, która zapowiadała się na coś wielkiego i ważnego, okazała się błaha. [przypis edytorski]

bajka o sojce, która stroi się w pawie pióra — odniesienie do bajki La Fontaine'a (ks. IV, bajka 9). [przypis edytorski]

bajka — pot. zmyślone opowiadanie, nieprawdziwa historia. [przypis edytorski]

bajlif — średniowieczny tytuł urzędników o różnej randze i uprawnieniach: w dobrach królewskich, kościelnych lub wasalnych, także w zakonach rycerskich. [przypis edytorski]

Bajonna — miejscowość w płd.-zach. Francji, u zbiegu rzek Nive i Adour, w północnej części regionu kulturowego Kraju Basków. [przypis edytorski]

bajoras — bojarowie (naśladowanie lit. formy M.lm). [przypis edytorski]

bajoras — bojar, woj, rycerz; Kraszewski stosuje tu częściowo fonetyczny zapis wymowy litewskiej. [przypis edytorski]

bajoras i smerdy — dworzanie księcia, wasale. [przypis edytorski]

bajoras (z litew.) — bojar, rycerz, szlachcic. [przypis edytorski]

bajoras (z litew.) — bojar, rycerz, szlachcic (tu w lm: bojarzy). [przypis edytorski]

bajor — bojar (forma po odrzuceniu lit. końcówki M.lp). [przypis edytorski]

bajor (daw.) — bajoro. [przypis edytorski]

bajorów — dziś popr. forma D. lm: bajor. [przypis edytorski]

bajorów (forma gw.) — popr. forma D. lm: bajor. [przypis edytorski]

bajoro — błoto, bagno. [przypis edytorski]

bajory — dziś popr. forma: bajora. [przypis edytorski]