Przypisy

zajźrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zajźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zajźrzeć (starop.; tu 2 os. lp: zajźszysz) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zakał — wada, przywara. [przypis redakcyjny]

zakamiały — zakamieniały. [przypis redakcyjny]

za karetą — „u kozła tylniego wisiał stopień […] na paskach rzemiennych, po którym lokaje na kozioł wstępowali, hajducy zaś i pajucy, gdzie nie było hajduków, na tym stopniu plac swój za karetą mieli”. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 531). Obowiązkiem hajduków w czasie podróży było otwieranie drzwi karety i ustawianie przed nią stopnia. Zgodnie z ówczesną modą na egzotykę do dobrego tonu należało mieć służącego Murzyna. [przypis redakcyjny]

zakażony (starop.) — zepsuty. [przypis redakcyjny]

zakładając po napoleońsku ręce… — krzyżując je na piersiach (ulubiony gest Napoleona I). [przypis redakcyjny]

zakładaj korab’ — zaczynaj budować okręt (arkę). [przypis redakcyjny]

Zakładanie wielkich modnych ogrodów było bardzo kosztowne i przyczyniało się niejednokrotnie do ruiny gospodarcze] nierozważnych amatorów ogrodnictwa. [przypis redakcyjny]

zakładów zgody — rękojmi („zakładników”) zgody (małżeńskiej). [przypis redakcyjny]

zakład (starop.) — związek i wspólne działanie. [przypis redakcyjny]

zakładu bierzemy (starop.) — zakład wygrywamy. [przypis redakcyjny]

zaklęty, u źródła stoi (…) — zarysowany tu obraz poetycki odpowiada obrazowi pędzla Jacka Malczewskiego Rycerz u studni. Zwrócił na to uwagę już sam Wyspiański, który przesłał Malczewskiemu egzemplarz Wesela z zakreślonym tym właśnie fragmentem. Motyw „zatrutej studni” występuje często u tego znakomitego malarza, współczesnego Wyspiańskiemu, w funkcji symbolicznej. Cykl reprodukcji obrazów z tym motywem, pt. Zatruta studnia, ukaże się w r. 1906 z poetyckim komentarzem L. Rydla. [przypis redakcyjny]

zakochać (daw.) — dziś: zakochać się. [przypis redakcyjny]

zakochać — zakochać się. [przypis redakcyjny]

Za kołem, które łuk mniejszy pisało — Przy zawrocie wozu koło będące na stronie, w którą wóz się zawracał, kreśliło łuk mniejszy. Cały pochód orszaku zwracał się w prawą, a więc i poeta ze swymi przewodnikami stał po prawej stronie wozu, gdzie stały trzy cnoty teologiczne. [przypis redakcyjny]

zakon augustiański — znajdował się na Kazimierzu pod Krakowem. [przypis redakcyjny]

zakon boży (starop.) — prawa przykazań boskich. [przypis redakcyjny]

zakon (daw.) — prawo. [przypis redakcyjny]

zakonnik święty — Kazimierz I Odnowiciel, zwany też Mnichem. [przypis redakcyjny]

zakonserwować (z łac.) — zachować, zatrzymać. [przypis redakcyjny]

zakon (starop.) — prawo. [przypis redakcyjny]

zakon tercjarski — świecki zakon, zwyczajnie reguły św. Franciszka trzeciego rzędu. [przypis redakcyjny]

zakon — tu: klasztor. [przypis redakcyjny]

zakon — tu: prawo. [przypis redakcyjny]

Zakopane dla głodnych Wilna — odezwa ogłoszona w Zakopanem na plakatach i powtórzona przez niektóre dzienniki (np. „Głos Narodu” 27 lipca 1917 r., Nr. 177). Podpisał ją Komitet o składzie następującym: Ks. kanonik Dr. Paweł Frelek, przewodniczący; Wincenty Regiec, zast. przewodniczącego; Dr. Antoni Kuczewski, sekretarz; Jan hr. Tarnowski, skarbnik; Marjan Świechowski; Stefan Żeromski; Dr. Edmund Brzeziński; Kazimierz Brzozowski; Dr. Kazimierz Dłuski; Dyrektor Franciszek Kosiński; Dyrektor Włodzimierz Momentowicz; Józef Pogorski; Wojciech Roj; Władysław Skoczylas; Prezydent Stanisław Szlachtowski; Dyrektor Wincenty Szymborski; Ks. Tomniczak, superior OO. Jezuitów; Jan Wróblewski. Odezwa zawierała jeszcze dodatkowe informacje o tem, gdzie i jak miały być zbierane i jak przesyłane datki. Cenzura austrjacka usunęła z niej w drugiem zdaniu wyrazy „w Polsce” i w trzeciem zdaniu wyraz „Kalisza”. W przedruku „Głosu Narodu” wyraz „Kalisza” został przywrócony, a zamiast „w Polsce” czytamy „nawet Kalisz”; podano też tam do wiadomości, że autorem tekstu jest Żeromski. Rękopis odezwy jest dziś w posiadaniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Zestawienie rękopisu z drukiem zawdzięcza wydawca Dr. Antoniemu Kuczewskiemu z Zakopanego. [przypis redakcyjny]

zakopciałe — zwykła chata chłopska ówczesna była dymna, kurna, tzn. nie miała komina do wyprowadzenia dymu. [przypis redakcyjny]

za kopę — za kopę groszy, sposób używany w dawnym liczeniu i w opisach. [przypis redakcyjny]

zakręty (starop.) — [tu:] wiry wodne. [przypis redakcyjny]

zakryć chroniącemu go bóstwu gęstą mgłą albo nocą (…) Parysa Wenerze, Ideosa Neptunowi, Hektora Apolonowi — por. Iliada, III, 381; V, 23; XX, 444. [przypis redakcyjny]

za krzem (starop.) — [za] krzakiem. [przypis redakcyjny]

Za którą teraz krwi strumienie ciekną — Ze śmiercią Buondelmonta pokój Florencji został zakłócony i krew się lała w wojnie domowej. [przypis redakcyjny]

zakwilę się na śmierć, jak (…) żona Zethosa — porównanie dotyczy Aedon zamienionej w słowika. [przypis redakcyjny]

załoga (daw.) — tu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

załoga — tu: pomoc. [przypis redakcyjny]

załoga — tu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

założyć — wypuścić (por. załoga w znaczeniu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

Założyli w Judei straszne Filistyny — poeta, nie troszcząc się o ścisłość historyczną, popełnia tu omyłkę; Filistyni mieszkali w Palestynie w okolicach Gazy przed przybyciem Żydów z Egiptu. [przypis redakcyjny]

za łzy cierpią córki Likomeda — Deidamia, córka Likomeda, króla Scyrosu. Na dworze tegoż króla Tetys syna swojego, Achillesa, przebranego za dziewczynę chowała, ażeby go ocalić od niebezpieczeństwa, jakim wyrocznia z Troi jemu groziła. Ulisses odkrył jego kryjówkę i namówił Achillesa, aby rzucił swoją kochankę Deidamię i szedł z Grekami na wyprawę pod Troję. [przypis redakcyjny]

[Z albumu] — urywek ten wpisał Żeromski do albumu pani Konradowej Olchowiczowej 2 listopada 1925 r. Jego facsimile zamieścił „Kurjer Warszawski” 1 stycznia 1926 r. (Nr. 1). [przypis redakcyjny]

zalecanie — oświadczanie się. [przypis redakcyjny]

zalecany przyjaciel — dla widoków swoich tylko. [przypis redakcyjny]

zalecony (daw.) — sławny. [przypis redakcyjny]

zaledwie raz przelotnie dowiadujemy się, że Helena miała białe ramiona i piękne włosy — [por.] Iliada, III, 121 i 319. [przypis redakcyjny]

zaletny — pełen zalet; także: zalotny (Słownik Lindego). [przypis redakcyjny]

zali (daw.) — czy. [przypis redakcyjny]

zalimitowany — odroczony. [przypis redakcyjny]

zali (starop.) — czy. [przypis redakcyjny]

zalterować się (z łac.) — zmartwić się, zaniepokoić. [przypis redakcyjny]

zamach Nobilinga — 2 czerwca 1878 anarchista Karol Edward Nobiling dokonał w Berlinie zamachu na cesarza Wilhelma I, który ranny został w głowę i rękę. Zamach ten posłużył za pretekst do wprowadzenia ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom. [przypis redakcyjny]

zamachy na króla Alfonsa hiszpańskiego i króla Humberta włoskiego — 25 października 1878 r. anarchista Juan O1iva y Moncasi dokonał w Madrycie zamachu na króla hiszpańskiego Alfonsa XII (panował: 1874–1885), który wyszedł bez szwanku. 17 listopada tego roku król włoski Humbert (panował: 1878–1900) został w Neapolu zraniony przez zamachowca Passanante. [przypis redakcyjny]

z ambon gromić będą kaznodzieje (…) florentynki — Niewiasty florenckie za czasów Dantego tak się nosiły krótko i bezwstydnie, że potrzeba było użyć zakazów kościelnych i świeckich, ażeby chodziły w stroju mniej kasanym, a skromności płci swojej przyzwoitym. Ten środek obostrzający stroje kobiet skutkował do tyla, że potem florentynki stanikami pierś i szyję aż pod brodę zakrywały. [przypis redakcyjny]

zamczysty — zamek dobrze obwarowany, opatrzony potężnymi zamkami. [przypis redakcyjny]

zamęścia — zam. ożenienia. Błąd pospolity w potocznej mowie i dlatego w ustach Miecznika nie rażący. [przypis redakcyjny]

(zameczek) podobny temu, / Gdy z miasta ku przedmieściu idzie kto wielkiemu — zwrot niezrozumiały z winy tłumacza; w oryg.: „Podobny może widzieć Parmeńczyk przy gościńcu, którym idzie ku Borgo” (miejscowość Borgo San-Donnino w pobliżu Parmy). [przypis redakcyjny]

za mego wieku — za mego życia. [przypis redakcyjny]

zamek, jaki był przed wiekami — patrz objaśn. do tego ustępu we Wstępie, III: Wpływ poezji mickiewiczowskiej. [przypis redakcyjny]

zamek odrzykoński — założony był jeszcze za Kazimierza Wielkiego, jeżeli nie wcześniej. Z powodu skalistego gruntu nazywał się Kamieńcem, a także z niemiecka Erembergiem (Herrenberg). Najdawniejsi znani dziedzice zamku, Morkorzewscy, od nazwy zamku Kamieńca zaczęli zwać się Kamienieckimi. Potem posiadaczami jego byli Stadniccy, Bonarowie, Firlejowie, Skotniccy i inni. Miewał on niekiedy po dwu właścicieli. Jeden z Firlejów (Mikołaj) posiadł znów cały zamek, a ten po jego śmierci bezpotomnej przeszedł po kądzieli do Jabłonowskich. W r. 1657 Jerzy Rakoczy, w zmowie z Karolem Gustawem wtargnąwszy do Polski, obległ zamek odrzykoński. Załoga długo się broniła, a gdy jej zabrakło żywności, tajemnymi przejściami podziemnymi przeszła do pobliskiego Krosna. Rakoczy zajął opuszczony zamek i zburzył go. Odbudowano go potem, ale już nigdy nie wrócił do dawnej świetności. W XVIII wieku uległ zupełnemu zaniedbaniu. Już wtedy zaczęto rozbierać jego mury na różne okoliczne budowy, o czym wspomina niżej Goszczyński. [przypis redakcyjny]

zamiana — wymiana zakładników. [przypis redakcyjny]

zamiarowa robota wytrąciła z rąk ekonomskich znamionujące ich dostojność narzędzie (…) — Ignacy Lachnicki, Biografia włościanina nad brzegami Niemna, powyżej Łosośnej mieszkającego, Warszawa 1815, s. 21. [przypis redakcyjny]

zamiar żądzy — cel dążeń, pożądań. [przypis redakcyjny]

zamiast Beatrycy widziałem starca — Tu Beatrycze znika, a zamiast niej przedstawia się poecie święty Bernard, geniusz głęboko mistyczny, który ma mu objawić najgłębsze tajemnice nieba. Zniknięcie nagłe Beatrycze i zastąpienie jej przez św. Bernarda nie jest bynajmniej tu przypadkiem, ale wyraźnie wynika z głównego pomysłu Boskiej Komedii. Tu poeta spełnia swój ślub, jaki objawił na ostatnich kartach pierwszego swojego młodzieńczego utworu: Vita nuova (Życie nowe), gdzie mówi: „i powiem o niej takie rzeczy, jakich nigdy nikt dotąd nie powiedział”. Tu poeta urzeczywistnia apoteozę [apoteoza — pochwała, ubóstwianie postaci, rzeczy, idei, wydarzeń, wartości; red. WL] Beatrycze, to jest przeobrażenie jej w symbol teologii czyli nauki bożej. [przypis redakcyjny]

zamiast gzymsów (…) figury — Zwane w języku architektonicznym kariatydami [przypis redakcyjny]

Zamiast Łaumy wymieniają nieraz dejwę, obłudę — w słowniku Jasekiewiczów: „dejwis (męskie) i dejwe (żeńskie) bożek, boginka, człowiek biały jak dejwa, dejwy pomagają kobietom, ubrane jak one” (s. 308). [przypis redakcyjny]

Zamiast oczekiwanej pieśni chóru, stasimonu, poeta wprowadza jedynie czterowiersz o charakterze informacyjnym. [przypis redakcyjny]

zamiast pełnych cząstek budować klatkowate cząstki ciał — oczywiście pomysł fantastyczny. [przypis redakcyjny]

zamierzałem bowiem — Nag. Schr.: „nie tyle zaprzeczyć tamtym, ile” [tylko podać przyczynę…]. [przypis redakcyjny]

zamierzony kres — wyznaczony koniec drogi. [przypis redakcyjny]

zamierzony — [tu:] wymierzony. [przypis redakcyjny]

zamieszać się (starop.) — [tu:] ukryć. [przypis redakcyjny]

zamieszkać (starop.) — zatrudnić; [zająć]. [przypis redakcyjny]

zamieszkałeś czystej biesiady — opuściłeś wyborną ucztę. [przypis redakcyjny]

zamkniona (starop.) — zamknięta. [przypis redakcyjny]

zamkni — tryb rozkazujący, dziś popr.: zamknij. [przypis redakcyjny]

za mną — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „ze mną”. Posłużenie się przez Leonarda zwrotem „za mną” potwierdza jego przodowniczą rolę w obozie rewolucji. [przypis redakcyjny]

zamóc się w coś (daw.) — nabyć coś. [przypis redakcyjny]

Zamojski, Jan (1627–1665) — wojewoda sandomierski (1659), kijowski (1658), podczaszy wielki koronny od 1655, krajczy wielki koronny od 1653, generał ziem podolskich od 1637, starosta kałuski i rostocki; nosił przydomek „Sobiepan” ze względu na swą niezależność; trzeci ordynat zamojski; podczas potopu szwedzkiego pozostał wierny królowi Janowi Kazimierzowi, w 1656 r. odparł siły szwedzkie spod Zamościa i uczestniczył w bitwie pod Warką; w 1658 r. poślubił Marię Kazimierę d`Arquien, późniejszą żonę króla Jana III Sobieskiego. [przypis redakcyjny]

Zamojski, Marcin — starosta płoskirowski, bełski etc., kasztelan lwowski, potem wojewoda bracławski, lubelski, na koniec podskarbi wielki koronny, zm. 1689. [przypis redakcyjny]

Zamołczy, którego wiadomości zbiory (…) do Samijczyka przeszły Pitagory — Zamolxis, z narodu Getów, w towarzystwie Pytagoresa zwiedził Egipt i Indie, a powróciwszy, miał rozszerzyć pomiędzy ziomkami naukę o nieśmiertelności duszy. Poeta nazywa go Zamołczym, równie jak Abarysa Awaryszem, aby nadając imiona do sławiańskich bardziej zbliżone, okazał tym wyraźniej pochodzenie tych mędrców z rodu naszego. Dla zrobienia zaś większej Zamolxisowi sławy powiada, że ze zbioru jego wiadomości korzystał Pytagoras z Samu, założyciel sławnej szkoły pytagorejców w Grecji Wielkiej. [przypis redakcyjny]

Zamora — miasto w płn. Hiszpanii w dawnym królestwie Leon. [przypis redakcyjny]

Zamoyskiego — Augusta Z., wspólnego ich towarzysza genewskiego. [przypis redakcyjny]

zamożenie — dojście do zamożności [a. omyłkowo zam. „zamnożenie”, tj. rozmnożenie; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

zamożne — przemożne, potężne. [przypis redakcyjny]

zamrocz (neol.) — mrok, ciemność a. zamroczenie, oszołomienie. [przypis redakcyjny]

zamszowy — z cienkiej skórki rękawiczkowej. [przypis redakcyjny]

zamtuz — dom rozpusty. [przypis redakcyjny]

Zamyśliłem się, a on cztery kije włożył / Pod siodło: tak go ukradł — Sakrypant siedział na koniu zamyślony na wiadomość o klęsce swego ludu, gdy wtem Brunel podstawił cztery kije pod siodło i konia spod niego ukradł. U Bojarda (Księga II, Pieśń V) miał Brunel użyć jednego tylko pala (un gran bastone). [przypis redakcyjny]

zanadto dłoń mą otwierałem — Przez dłoń zanadto otwartą poeta plastycznie wyraża wadę marnotrawstwa. [przypis redakcyjny]

za nastolkami (starop.) — za protekcją. [przypis redakcyjny]

Za niebem tyle tu mi lat żyć trzeba, ile tam w życiu przeżyłem bez nieba — Ci, co do ostatniego kresu życia żal i pokutę za grzechy odkładają, nim się dostaną na górę czyśćcową, tak długo muszą czekać, aż się czas ich życia ziemskiego wypełni. [przypis redakcyjny]

zaniechać — porzucić. [przypis redakcyjny]

zaniechać* (starop.) — opuścić; Już ja tobie, moja matko (…) zaniechać: fragment ten wiernie odpowiada charakterowi ówczesnych polskich pieśni weselnych (pożegnanie domu rodzinnego przez pannę młodą). W folklorze polskim pieśń pożegnalna panny młodej była leksykalnie bliska (są tu liczne analogie) pieśniom żałobnym. Istnieje teoria, że mamy tutaj do czynienia z aluzją do pożegnania Antygony z mieszkańcami Teb w tragedii Sofoklesa. [przypis redakcyjny]

Za Niemen tam precz (…) — początek pieśni Augusta Bielowskiego (1806–1876), która współcześnie cieszyła się wielką popularnością (tu w wersji nieco zmienionej). [przypis redakcyjny]

za nie — w rękopisie niewyraźnie, może: za nic. [przypis redakcyjny]

Zaniol — Zanniolo, kanał spławny, uchodzący do Po di Pomaro pod Bastią. [przypis redakcyjny]

Zanke z Lagodoro — Michał Zanke także skażonym był urzędnikiem, zarządzając okręgiem Lagodoro. [przypis redakcyjny]

zantejski — pochodzący z wyspy Zante na Morzu Jońskim [ob. Zakintos; w latach 1815–1864 wyspa wchodziła w skład znajdującego się pod brytyjskim protektoratem państwa noszącego nazwę Zjednoczone Kraje Wysp Jońskich, które następnie zostało zlikwidowane, a jego terytoria przekazane Grecji]. [przypis redakcyjny]

zanurzy — w rękopisie dla rymu: zanorzy. [przypis redakcyjny]

zaocznie — tu: obiektywnie, niezależnie od tego, co się widzi. [przypis redakcyjny]