Spis treści

Jan KochanowskiTrenyTren XIX albo Sen [1]

Żałość moja długo w noc oczu mi nie dała

Zamknąć i zemdlonego [2] upokoić [3] ciała.

Ledwie mię na godzinę przed świtanim [4] swemi

Sen leniwy [5] obłapił skrzydły czarnawemi [6].

Na ten czas sie matka własnie [7] ukazała,

A na ręku Orszulę moję wdzięczna [8] miała,

Jaka [9] więc po paciorek do mnie przychodziła [10],

Skoro z swego posłania rano sie ruszyła.

Giezłeczko białe na niej, włoski pokręcone,

Twarz rumiana, a oczy ku śmiechu skłonione [11].

Patrzę, co dalej będzie, aż matka tak rzecze:

«Spisz, Janie, czy cię żałość twoja zwykła piecze?»

Zatymem ciężko westchnął i tak mi sie zdało,

Żem sie ocknął; a ona, pomilczawszy mało [12],

Znowu mówić poczęła: «Twój nieutólony [13]

Płacz, synu mój, przywiódł mię w te tu wasze strony

Z krain barzo dalekich, a łzy gorzkie twoje

Przeszły [14] aż i umarłych tajemne pokoje.

Przyniosłam ci na ręku wdzięczną dziewkę twoję,

Abyś ją mógł oglądać jeszcze, a tę swoję

Serdeczną żałość ujął [15], która tak ujmuje

Sił twoich i tak zdrowie nieznacznie [16] twe psuje,

Jako ogień suchy knot [17] obraca w perzyny [18],

Darmo nie upuszczając namniejszej godziny [19].

Czyli nas już umarłe macie za stracone

I którym już na wieki słońce jest zgaszone?

A my owszem [20] żywiemy żywot [21] tym ważniejszy [22],

Czym nad to grube ciało duch jest ślachetniejszy.

Ziemia w ziemię się wraca, a duch z nieba dany

Miałby zginąć ani na miejsca swe [23] wezwany?

O to sie ty nie frasuj, a wierz niewątpliwie,

Że twoja namilejsza Orszuleczka żywie.

A tu więc takim ci sie kształtem [24] ukazała,

Jakoby sie śmiertelnym oczom poznać dała,

Ale miedzy anioły i duchy wiecznemi

Jako wdzięczna jutrzenka świeci, a za swemi

Rodzicami sie modli [25], jako to umiała

Z wami będąc, choć jeszcze słów nie domawiała.

Jesliżeć też stąd roście [26] żałość, że jej lata

Pierwej są przyłomione [27], niżli tego świata

Rozkoszy zażyć [28] mogła: o biedne i płone

Rozkoszy [29] wasze, które tak są usadzone [30],

Że w nich więcej frasunków i żałości więcej,

Czego ty doznać możesz sam z siebie napręcej.

Ucieszyłeś sie kiedy z dziewki swej tak wiele,

Żeby pociecha twoja i ono wesele

Mogło porownać z twoim dzisiejszym kłopotem?

Nie rzeczesz tego, widzę. Także trzymaj [31] o tem, Jakoś doznał, ani sie frasuj, że tak rana [32] Twojej ze wszech namilszej dziewce śmierć zesłana.

Nie od rozkoszyć poszła [33]; poszłać od trudności,

Od pracej [34], od frasunków, od złez, od żałości,

Czego świat ma tak wiele, że — by też [35] co było

W tym docześnym żywocie człowieczeństwu [36] miło —

Musi smak swój utracić prze wielkość przysady [37],

A przynamniej prze bojaźń nieuchronnej zdrady [38].

Czegóż płaczem, prze Boga? Czegóż nie zażyła [39]?

Że sobie swym posagiem pana [40] nie kupiła?

Że przegrozek [41] i cudzych fuków [42] nie słuchała?

Że boleści w rodzeniu dziatek nie uznała [43]?

Ani umie powiedzieć, czego jej troskliwa

Matka doszła [44]: co z więtszym utrapieniem bywa,

Czy je rodzić, czy je grześć [45]? Takieć pospolicie

Przysmaki wasze, czym wy sobie świat słodzicie.

W niebie szczere [46] rozkoszy, a do tego wieczne,

Od wszelakiej przekazy [47] wolne i bezpieczne.

Tu troski nie panują, tu pracej nie znają,

Tu nieszczeście, tu miejsca przygody nie mają,

Tu choroby nie najdzie, tu nie masz starości,

Tu śmierć łzami karmiona nie ma już wolności.

Żyjem wiek nieprzeżyty [48], wiecznej używamy

Dobrej myśli [49], przyczyny wszytkich rzeczy znamy.

Słońce nam zawżdy [50] świeci, dzień nigdy nie schodzi [51]

Ani za sobą nocy niewidomej [52] wodzi.

Twórcę wszech rzeczy widziem [53] w Jego majestacie,

Czego wy, w ciele będąc, prózno upatrzacie [54].

Tu w czas obróć swe myśli, a chowaj sie na te [55]

Nieodmienne, synu mój, rozkoszy bogate.

Doznałeś [56], co świat umie i jego kochanie,

Lepiej na czym ważniejszym zasadź swe staranie.

Dziewka twoja dobry los (możesz wierzyć) wzięła [57],

A własnie w swoich rzeczach [58] sobie tak poczęła,

Jako gdy kto na morze nowo [59] sie puściwszy,

A tam niebezpieczeństwo wielkie obaczywszy,

Woli nazad [60] do brzegu. Drudzy [61], co podali

Żagle wiatrom, na ślepe skały [62] powpadali:

Ten mrozem zwyciężony, ten od głodu zginął,

Rzadki, co by do brzegu na desce przypłynął.

Śmierci zniknąć [63] nie mogła, by też dobrze była

Onę dawną Sybillę [64] wiekiem swym przeżyła.

To, co miało być potym, uprzedzić wolała:

Tymże mniej [65] tego świata niewczasów [66] doznała.

Drugie [67] po swych namilszych rodzicach zostają

I ciężkiego siroctwa [68] nędzne [69] doznawają.

Wypchną drugą na męża leda jako [70] z domu,

A majętność zostanie, sam to Bóg wie komu.

Biorą drugie i gwałtem [71]; a biorą i swoi;

Ale w hordach [72] część sie wielka ich zostoi [73],

Gdzie w niewoli pogańskiej i służbie sromotnej [74]

Łzy swe piją, czekając śmierci wszystkokrotnej [75].

Tego twej wdzięcznej dziewce bać sie już nie trzeba,

100

Która w swych młodych leciech [76] wzięta jest do nieba,

Żadnych frasunków [77] tego świata nie doznawszy

Ani grzechem dusze swej drogiej pomazawszy.

Jej tedy rzeczy, synu (niemasz wątpliwości),

Dobrze poszły, ani stąd używaj żałości [78].

105

Swoje szkody tak szacuj i omyłki swoje,

Abyś nie przepamiętał [79], że baczenie twoje

I stateczność [80] jest droższa. W tę bądź przedsię panem [81],

Jako sie kolwiek czujesz w pociechy obranem [82].

Człowiek, urodziwszy sie, zasiadł w prawie takim [83],

110

Że ma być jako celem [84] przygodom wszelakim.

Z tego trudno sie zdzierać [85]; pocznimy [86], co chcemy:

Jesli po dobrej woli nie pójdziem, musi[e]my.

A co wszytkich jednako ciśnie, nie wiem czemu

Tobie ma być, synu mój, naciężej jednemu.

115

Śmiertelna, jako i ty, twoja dziewka była,

Póki jej zamierzony kres [87] był, poty żyła.

Krótko wprawdzie, ale w tym człowiek nic nie włada,

A wyrzec [88] też, co lepiej, niełacno przypada [89].

Skryte są Pańskie sądy; co sie Jemu zdało [90],

120

Nalepiej [91], żeby sie też i nam podobało.

Łzy w tej mierze niepłatne [92]; gdy raz dusza ciała

Odbieży [93], prózno czekać, by sie wrócić miała.

Ale człowiek nie zda sie praw szcześciu [94] w tej mierze,

Że szkody pospolicie tylko przed się bierze [95],

125

A tego baczyć nie chce ani mieć w pamięci,

Co mu też czasem padnie wedle jego chęci [96].

Tać jest władza fortuny, mój namilszy synie [97],

Że nie tak uskarżać sie, kiedy nam co zginie,

Jako dziękować trzeba, że wżdam [98] co zostało,

130

Bo to wszytko nieszczeście w ręku swoich [99] miało.

A tak i ty, folgując [100] prawu powszechnemu,

Zagródź drogę do serca upadkowi [101] swemu,

A w to patrzaj [102], co uszło ręku złej przygody:

Zyskiem człowiek zwać musi, w czym nie popadł [103] szkody.

135

Na koniec, w co sie on koszt i ona utrata,

W co sie praca i twoje obróciły lata,

Któreś ty niemal wszystkie strawił nad księgami,

Mało sie bawiąc świata tego zabawami [104]?

Teraz by owoc zbierać [105] swojego szczepienia

140

I ratować w zachwianiu mdłego przyrodzenia [106].

Cieszyłeś przed tym insze w takiejże przygodzie:

I będziesz w cudzej czulszy [107] niżli w swojej szkodzie?

Teraz, Mistrzu, sam sie lecz; czas doktór każdemu.

Ale kto pospolitym torem [108] gardzi, temu

145

Tak poznego [109] lekarstwa czekać nie przystoi:

Rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi [110].

A czas co ma za fortel [111]? Dawniejsze świeżemi

Przypadkami wybija [112], czasem weselszemi,

Czaem też z tejże miary [113], co człowiek z baczeniem [114]

150

Pierwej, niż przyjdzie, widzi i takim myśleniem

Przeszłych rzeczy nie wściąga [115], przyszłych upatruje

I serce na oboję fortunę [116] gotuje.

Tego sie, synu, trzymaj, a ludzkie przygody

Ludzkie noś [117]; jeden jest Pan smutku i nagrody [118]».

155

Tu zniknęła. Jam sie też ocknął [119]. Aczciem [120] prawie [121]

Niepewien, jeslim przez sen słuchał czy na jawie.

Przypisy

[1]

W przypisach gwiazdką oznaczono wyrazy, które są używane do dziś, ale których znaczenie w Trenach jest odmienne od znaczenia obecnego. [przypis edytorski]

[2]

zemdlony* — osłabiony. [przypis redakcyjny]

[3]

upokoić — uspokoić. [przypis redakcyjny]

[4]

świtanim — świtaniem, świtem. [przypis redakcyjny]

[5]

sen leniwy — bożek snu, Hypnos, jest leniwy, bo zjawia się dopiero tuż przed świtem. [przypis redakcyjny]

[6]

czarnawemi — czarniawymi. [przypis redakcyjny]

[7]

własnie — we własnej osobie. [przypis redakcyjny]

[8]

wdzięczny* — miły, przyjemny. [przypis redakcyjny]

[9]

jaka — tu: taką, jaka. [przypis redakcyjny]

[10]

paciorek* — zdrobnienie od „pacierz”, modlitwa (pochodzi od łac. Pater noster — Ojcze nasz); po paciorek (…) przychodziła: przychodziła wspólnie odmawiać modlitwę. [przypis redakcyjny]

[11]

ku śmiechu skłonione — skłonne do śmiechu. [przypis redakcyjny]

[12]

mało — zaledwie, trochę. [przypis redakcyjny]

[13]

nieutólony — nieutulony. [przypis redakcyjny]

[14]

przeszły — tu: przeniknęły. [przypis redakcyjny]

[15]

ujął — zmniejszył. [przypis redakcyjny]

[16]

nieznacznie — niezauważalnie, w sposób niedostrzegalny. [przypis redakcyjny]

[17]

knot — sznurek z konopi nasycony materiałem palnym. [przypis redakcyjny]

[18]

perzyny — popiół. [przypis redakcyjny]

[19]

Darmo nie upuszczając namniejszej godziny — pozwalając czasowi mijać bez rezultatu. [przypis redakcyjny]

[20]

owszem* — przeciwnie, właśnie. [przypis redakcyjny]

[21]

żywiemy żywot — żyjemy życiem. [przypis redakcyjny]

[22]

ważniejszy — bardziej znaczący, bardziej wartościowy. [przypis redakcyjny]

[23]

na miejsca swe — do pierwotnego miejsca swego pobytu. [przypis redakcyjny]

[24]

takim (…) kształtem — w takim kształcie, w takiej postaci. [przypis redakcyjny]

[25]

za swemi/ Rodzicami się modli — modli się za swych rodziców. [przypis redakcyjny]

[26]

rość (tu forma 3 os. lp: roście) — rosnąć. [przypis redakcyjny]

[27]

przyłomione — złamane. [przypis redakcyjny]

[28]

zażyć — zakosztować. [przypis redakcyjny]

[29]

rozkoszy (B. lm) — rozkosze. [przypis redakcyjny]

[30]

usadzone — urządzone. [przypis redakcyjny]

[31]

trzymać* — sądzić. [przypis redakcyjny]

[32]

rana* — wczesna. [przypis redakcyjny]

[33]

poszła — odeszła. [przypis redakcyjny]

[34]

pracej — pracy. [przypis redakcyjny]

[35]

by też* — choćby nawet. [przypis redakcyjny]

[36]

człowieczeństwo — ludzka natura. [przypis redakcyjny]

[37]

przysady — czegoś gorszego, niedoskonałości. [przypis redakcyjny]

[38]

zdrady* — tu: zawodu. [przypis redakcyjny]

[39]

zażyć — zaznać, doznać, doświadczyć. [przypis redakcyjny]

[40]

pana* — tu: męża. [przypis redakcyjny]

[41]

przegrozek — gróźb, pogróżek. [przypis redakcyjny]

[42]

fuków — pogróżek i łajań. [przypis redakcyjny]

[43]

uznała* — doznała. [przypis redakcyjny]

[44]

czego (…) doszła — o czym się przekonała. [przypis redakcyjny]

[45]

grześć — grzebać. [przypis redakcyjny]

[46]

szczere — prawdziwe. [przypis redakcyjny]

[47]

przekazy* — tego, co może zagrażać. [przypis redakcyjny]

[48]

nieprzeżyty* — wieczny, nieskończony. [przypis redakcyjny]

[49]

dobrej myśli — pogoda ducha, wewnętrzny spokój. [przypis redakcyjny]

[50]

zawżdy — zawsze. [przypis redakcyjny]

[51]

nie schodzi* — nie zachodzi. [przypis redakcyjny]

[52]

nocy niewidomej — nocy, w czasie której nic się nie widzi. [przypis redakcyjny]

[53]

widziem (starop.; W. lm) — widzimy, oglądamy. [przypis redakcyjny]

[54]

prózno upatrzacie — na próżno szukacie i nie umiecie dojrzeć. [przypis redakcyjny]

[55]

chowaj sie na te — oszczędzaj się dla tych. [przypis redakcyjny]

[56]

doznałeś — tu: poznałeś. [przypis redakcyjny]

[57]

los (…) wzięła — wziąć los oznacza los wynikający z losowania (jak w loterii czy grze w kości). [przypis redakcyjny]

[58]

w swoich rzeczach — w swoich sprawach. [przypis redakcyjny]

[59]

nowo — po raz pierwszy. [przypis redakcyjny]

[60]

nazad — z powrotem. [przypis redakcyjny]

[61]

drudzy — tu: niektórzy, inni. [przypis redakcyjny]

[62]

ślepe skały — skały, których nie widać. [przypis redakcyjny]

[63]

zniknąć — umknąć, uciec. [przypis redakcyjny]

[64]

Sybilla — prorokini z antycznych legend, miała żyć tysiąc lat. [przypis redakcyjny]

[65]

tymże mniej — i dlatego mniej. [przypis redakcyjny]

[66]

niewczasów — trudów. [przypis redakcyjny]

[67]

drugie — inne. [przypis redakcyjny]

[68]

siroctwa — sieroctwa. [przypis redakcyjny]

[69]

nędzne — nieszczęśliwe, nieszczęsne. [przypis redakcyjny]

[70]

leda jako — byle jak. [przypis redakcyjny]

[71]

biorą (…) gwałtem — porywają. [przypis redakcyjny]

[72]

w hordach — chodzi o hordy tatarskie, które porywały kobiety. [przypis redakcyjny]

[73]

sie (…) zostoi — ostoi się, zostanie. [przypis redakcyjny]

[74]

sromotnej — haniebnej. [przypis redakcyjny]

[75]

wszystkokrotnej — wszystko uśmierzającej, wszystko skracającej, kładącej wszystkiemu kres. [przypis redakcyjny]

[76]

leciech — latach. [przypis redakcyjny]

[77]

frasunków — zmartwień. [przypis redakcyjny]

[78]

ani stąd używaj żałości — i nie martw się z tego powodu. [przypis redakcyjny]

[79]

przepamiętał — zapomniał. [przypis redakcyjny]

[80]

stateczność — rozwaga, stałość, rozsądek. [przypis redakcyjny]

[81]

W tę bądź przedsię panem — w stateczności bądź właśnie bogaty, posiadaj ją w dostatecznym stopniu. [przypis redakcyjny]

[82]

w pociechy obranem — pozbawiony pociech. [przypis redakcyjny]

[83]

zasiadł w prawie takim — podlega takiemu prawu. [przypis redakcyjny]

[84]

być jako celem — być punktem, w który się strzela. [przypis redakcyjny]

[85]

Z tego trudno sie zdzierać — od tego trudno się uchylić, wymówić. [przypis redakcyjny]

[86]

pocznimy — pocznijmy, zacznijmy. [przypis redakcyjny]

[87]

zamierzony kres — wyznaczony koniec drogi. [przypis redakcyjny]

[88]

wyrzec* — orzec. [przypis redakcyjny]

[89]

przypada* — przychodzi. [przypis redakcyjny]

[90]

co sie Jemu zdało — co On postanowił. [przypis redakcyjny]

[91]

nalepiej — najlepiej. [przypis redakcyjny]

[92]

niepłatne* — te, które nie popłacają, nieważne, nieprzydatne. [przypis redakcyjny]

[93]

odbieży — odbiegnie, odejdzie. [przypis redakcyjny]

[94]

praw szcześciu — sprawiedliwy wobec losu. [przypis redakcyjny]

[95]

przed sie bierze — bierze pod uwagę (por. współczesne „przedsiębrać”, „przedsiębiorca”). [przypis redakcyjny]

[96]

padnie wedle jego chęci — wypadnie po jego myśli. [przypis redakcyjny]

[97]

synie — synu. [przypis redakcyjny]

[98]

wżdam — jednak, przecież. [przypis redakcyjny]

[99]

w ręku swoich — w rękach swych. [przypis redakcyjny]

[100]

folgując — ulegając, poddając się. [przypis redakcyjny]

[101]

upadkowi* — zwątpieniu, rozpaczy. [przypis redakcyjny]

[102]

w to patrzaj — patrz na to. [przypis redakcyjny]

[103]

nie popadł — nie poniósł. [przypis redakcyjny]

[104]

świata tego zabawami* — zwykłymi sprawami tego świata. [przypis redakcyjny]

[105]

Teraz by (…) zbierać — teraz by trzeba zbierać. [przypis redakcyjny]

[106]

ratować w zachwianiu mdłego przyrodzenia — ratować słabą naturę ludzką (mdłe przyrodzenie) w czasie załamania (w zachwianiu). [przypis redakcyjny]

[107]

czulszy — bardziej wrażliwy, bardziej dbały. [przypis redakcyjny]

[108]

pospolitym torem — utartą drogą. [przypis redakcyjny]

[109]

poznego — późnego. [przypis redakcyjny]

[110]

co insze czas goi — to, co u innych goi czas. [przypis redakcyjny]

[111]

fortel — podstęp. [przypis redakcyjny]

[112]

wybija — jak klin klinem. [przypis redakcyjny]

[113]

z tejże miary — takimi samymi (czyli również nieszczęśliwymi). [przypis redakcyjny]

[114]

człowiek z baczeniem — człowiek myślący, rozumny. [przypis redakcyjny]

[115]

wściąga — zatrzymuje. [przypis redakcyjny]

[116]

na oboję fortunę — zarówno na szczęście, jak i na nieszczęście, na dobry i na zły los. [przypis redakcyjny]

[117]

Ludzkie przygody ludzkie noś — Ludzkie przygody (doświadczenia) znoś po ludzku; cytat z Tusculanae disputationes Cycerona (łac. humana humane ferenda). [przypis redakcyjny]

[118]

jeden jest Pan smutku i nagrody — to z kolei aluzja do miejsc Biblii (księgi Estery, Barucha, Hioba w Starym Testamencie). [przypis redakcyjny]

[119]

Tu zniknęła. Jam sie też ocknął — podobnie kończy się Sen Scypiona (Somnium Scipionis) Cycerona: Ille discessit; ego somno solutus sum (łac.). [przypis redakcyjny]

[120]

aczciem (starop.) — chociaż jestem. [przypis redakcyjny]

[121]

prawie* — prawdziwie, naprawdę. [przypis redakcyjny]