Jan KochanowskiPieśń świętojańska o Sobótce[1][2]

Gdy słońce Raka zagrzewa[3],

A słowik więcej nie śpiewa,

Sobótkę, jako czas niesie[4],

Zapalono w Czarnym Lesie.

Tam goście, tam i domowi

Sypali sie ku ogniowi;

Bąki[5] zaraz troje grały,

A sady sie sprzeciwiały[6].

Siedli wszyscy na murawie,

Potym wstało sześć par prawie[7]

Dziewek jednako ubranych

I belicą[8] przepasanych.

Wszytki śpiewać nauczone,

W tańcu także niezganione[9];

Więc koleją zaczynały,

A pierwszej tak począć dały.

Siostry, ogień napalono

I placu nam postąpiono[10];

Czemu sobie rąk nie damy,

A społem nie zaśpiewamy?

Piękna nocy, życz pogody,

Broń wiatrów i nagłej wody.

Dziś przyszedł czas, że na dworze

Mamy czekać ranej zorze.

Tak to matki nam podały,

Samy także z drugich miały,

Że na dzień świętego Jana

Zawżdy Sobótka palana.

Dzieci, rady mej słuchajcie,

Ojcowski rząd[11] zachowajcie:

Święto niechaj świętem będzie,

Tak bywało przedtym wszędzie.

Święta przedtym ludzie czcili,

A przedsię wszytko zrobili;

A ziemia hojnie rodziła,

Bo pobożność Bogu miła.

Dziś bez przestanku pracujem

I dniom świętym nie folgujem[12];

Więc też tylko zarabiamy[13],

Ale przedsię nic nie mamy.

Albo nas grady porażą,

Albo zbytnie ciepła każą[14];

Co rok słabsze urodzaje,

A zła drogość za tym wstaje[15].

Pracuj we dnie, pracuj w nocy,

Prózno bez Pańskiej pomocy;

Boga, dzieci, Boga trzeba,

Kto chce syt być swego chleba.

Na Tego my wszytko włóżmy,

A z sobą sami nie trwóżmy;

Wrócąć sie i dobre lata,

Jeszczeć nie tu[16] koniec świata.

A teraz ten wieczór sławny[17]

Święćmy jako zwyczaj dawny:

Niecąc ognie do świtania,

Nie bez pieśni, nie bez grania.

To moja nawiętsza wada,

Że tańcuję barzo rada;

Powiedzcież mi, me sąsiady,

Jest tu która bez tej wady?

Wszytki mi sie uśmiechacie,

Podobno ze mną trzymacie;

Postępujmyż tedy krokiem,

Aleć nie masz jako skokiem.

Skokiem taniec nasnadniejszy[18],

A tym jeszcze pochopniejszy[19],

Kiedy w bęben przybijają:

Samy nogi prawie[20] drgają.

Teraz masz czas, umiesz li co,

Mój nadobny bębennico:

Wszytka tu wieś siedzi wkoło,

A w pośrzodku samo czoło[21].

Żeby też tu ta nie była,

Która twemu sercu miła;

Każesz li, wierzyć będziemy,

Aleć insze rozumiemy[22].

Pomóż oto dobrej rzeczy,

A nasz taniec miej na pieczy;

Owa[23] najdziesz i w tym rzędzie,

Coć za wszytki płatna będzie[24].

Ja sie nie umiem frasować,

Toż radzę drugim zachować;

Bo w trosce człowiek zgrzybieje

Pierwej, niż sie sam spodzieje.

Ale gdzie dobra myśl płuży[25],

Tam i zdrowie lepiej służy;

A choć drugi zajdzie w lata,

I tak on ujdzie za swata[26].

Za mną, za mną, piękne koło,

Opiewając[27] mi wesoło!

A ty sie czuj[28], czyja kolej,

Nie masz li mię wydać[29] wolej.

Za mną, za mną, piękne koło,

Opiewając mi wesoło!

Czuję się, że moja kolej,

A ja nie mam wydać wolej.

Sam ze wszytkiego stworzenia

Człowiek ma śmiech z przyrodzenia[30];

Inszy wszelaki źwierz niemy

Nie śmieje sie, jako chcemy.

Nie ma w swym szaleństwie miary,

Kto gardzi Pańskiemi dary;

A bodaj miał płakać siła,

Komu dobra myśl niemiła.

Śmiejmy sie! Czy nie masz czemu?

Śmiejmy sie przynamniej temu,

Że, nie mówiąc nic trefnego[31],

Chcę po was śmiechu śmiesznego.

Wystąp ty, coś ciągnął kota[32],

A puść sie na chwilę płota[33].

Uchowa cię dziś Bóg szkody,

Bo tu opodal[34] do wody.

Ciągnie go drugi na suszy[35],

Tobie trzeba aż po uszy.

Nieboże mój, kto cię zbłaźnił[36],

Żeś tak srogie źwierzę draźnił?

Nie znasz ludzi, co przed kotem

Pierzchają nawiętszym błotem?

A na jego głos straszliwy

Ledwe drugi będzie żywy.

Głaszcz na nim, jako chcesz, skórę,

On przedsię ogonem wzgórę.

Zły z nim pokój, gorsza zwada;

Jeszcze i dziś strach sąsiada[37].

Czasem też i z dachu spadnie,

A przedsię na nogi padnie;

I chłop foremniejszy[38] bywa,

Gdzie kot we łbie przemieszkiwa[39].

A to jako w nim szacować,

Że umie i praktykować[40]?

A to tak wieszcza[41] bestyja,

Że sie zawżdy na deszcz myja[42].

Więc[43] łowiec niepospolity

A w swych sprawach dziwnie skryty;

K temu rzadko usnie w nocy,

Ale ufa zawżdy mocy.

Kocie, wszytko to do czasu,

Strzeż wilka wyszczekać z lasu[44];

A może być i w tym stadzie[45],

Co już myśli o zakładzie[46].

Komum ja kwiateczki rwała,

A ten wianek gotowała?

Tobie, miły, nie inszemu,

Któryś sam mił sercu memu.

Włóż na piękną głowę twoję

Tę rozkwitłą pracą moję;

A mnie samę na sercu miej,

Toż i o mnie sam rozumiej.

Żadna chwila ta nie była,

Żebych cię z myśli spuściła;

I sen mię prace nie zbawi[47],

Spię, a myślę, by na jawi.

Tę nadzieję mam o tobie,

Że mię też masz za co[48] sobie

Ani wzgardzisz chucią[49] moją,

Ale mi ją oddasz swoją.

Tego zataić nie mogę,

Co mi w sercu czyni trwogę:

Wszytki tu wzrok ostry mają

I co piękne, dobrze znają.

Prze Bóg, siostry, o to proszę,

Niech tej krzywdy nie odnoszę,

By mię która w to tknąć miała,

O com sie ja utroskała.

O wszelaką inszą szkodę

Łacno przyzwolę na zgodę,

Ale kto mię w miłość ruszy,

Wiecznie będzie krzyw mej duszy[50]!

Zwierzęć sie, gromado moja,

Nie mam przed Szymkiem pokoja:

Za trzewik mi zastępuje[51],

A powiada, że miłuje.

Szymku, by to prawda była,

Dobrze bych Bogu służyła;

Ale ty rad z ludzi szydzisz,

Zwłaszcza gdy prostaka[52] widzisz.

Tobie to wolno samemu,

Ale, wierę[53], nie inszemu;

Bo ty z tym nadobnie umiesz,

A gdzie kogo tknąć, rozumiesz.

I któraż by nie szła rada

Za tak gładkiego sąsiada?

Podajże jej kęs nadzieje,

Alić sie już moja[54] śmieje.

I samam tak głupią była,

Żem ci też kiedy wierzyła;

Dziś już nic i pókim żywa,

Znam cię, ziółko, żeś pokrzywa.

Ze mną sobie rzecz najdujesz[55],

Drugiej nogę przystępujesz[56];

Odpuść mi, silnyś[57] przechyra[58],

A ja z takim nie mam mira[59].

Nie sprawujże sie przez miarę[60],

Boć zaś ludzie dadzą wiarę;

A mało sobie poprawisz,

Że mię w nieprawdzie zostawisz[61].

Gorące dni nastawają,

Suche role sie padają[62];

Polny świercz, co głosu zstaje,

Gwałtownemu słońcu łaje.

Już mdłe[63] bydło szuka cienia

I ciekącego strumienia,

I pasterze, chodząc za niem,

Budzą lasy swoim graniem.

Żyto sie w polu dostawa[64]

I swoją barwą znać dawa,

Iż już niedaleko żniwo,

Miej sie do sierpa co żywo[65]!

Sierpa trzeba oziminie,

Kosa sie zejdzie[66] jarzynie[67];

A wy, młodszy, noście snopy,

Drudzy układajcie w kopy.

Gospodarzu nasz wybrany[68],

Ty masz mieć więniec kłosiany,

Gdy w ostatek zboża zatnie

Krzywa kosa już ostatnie[69].

A kiedy z pola zbierzemy,

Tam[70] dopiero odpoczniemy,

Dołożywszy z wierzchem broga[71];

Już więc, dzieci, jedno Boga[72]!

W ten czas, gościu, bywaj u mnie,

Kiedy wszystko najdziesz w gumnie[73];

A jesli ty rad odkładasz[74],

Mnie do siebie drogę zadasz[75].

Prózno cię patrzam w tym kole:

Twoja, miły, rozkosz pole[76];

A raczej źwierz leśny bijesz,

Niż tańcujesz albo pijesz.

Ja też, bym nabarziej chciała,

Trudno bym sie zdobyć miała

Na lepszą myśl[77], bo po tobie

Serce zawżdy teskni sobie.

Wolałabym też tym czasem[78]

Gdziekolwiek pod gęstym lasem

Użyć z tobą towarzystwa,

Pomogę ja i myślistwa[79].

Czego miłość nie przywyknie?

Już ja trafię[80], gdy pies krzyknie,

Gdzie zajeżdżać zającowi

Mając charty pogotowi[81].

A kiedy rzucisz sieć długą,

Jeslić sie swoją posługą

Ni nacz więcej nie przygodzę[82],

Niech za tobą smycz psów[83] wodzę.

Żadna gęstwa, żadne głogi

Nie przekażą[84] mojej drogi;

Tak lato jako śrzeżogę[85]

Przy tobie ja wytrwać mogę.

Albo, mój myśliwcze, tedy

Pokwap sie do domu kiedy;

Albo mnie ciężko nie będzie

Ciebie naszladować[86] wszędzie!

Pracowite woły moje,

Przy tym lesie chłodne zdroje

I łąka nieprzepasiona[87],

Kosą nigdy nie sieczona.

Tu wasza dziś pasza będzie;

A ja, mając oko wszędzie,

Będę nad wami siedziała

I tym czasem kwiatki rwała.

Kwiatki barwy rozmaitej,

Które na łubce[88] obszytej

Usadzę w nadobne koło

I włożę na swoje czoło.

Tak dziewka, jako młodzieniec,

Nie proś mię nikt o mój wieniec;

Samam go swą ręką wiła,

Sama go będę nosiła.

Dałam wczora taki drugi,

Będzie mi go żal czas długi;

Bo mię zaraz pobrać[89] dano,

Czego mi czynić nie miano.

Pracowite woły moje,

Wam płyną te chłodne zdroje;

Wam kwitnie łąka zielona,

Kosą nigdy nie sieczona.

Ja śpiewam, a żal zakryty

Mnoży[91] we mnie płacz obfity.

Śpiewa więzień okowany,

Tając na czas[92] wnętrznej rany.

Śpiewa żeglarz, w cudze strony

Nagłym wiatrem zaniesiony;

I oracz ubogi śpiewa,

Choć od pracej aż omdlewa.

Śpiewa słowik na topoli,

A w sercu go przedsię boli

Dawna krzywda; mocny Boże,

Iż z człowieka ptak być może.

Nadobnać to dziewka była,

Póki między ludźmi żyła;

Toż niebodze zawadziło[93],

Bo każdemu piękne miło.

Zły a niewierny pohańcze[94],

Zbójca własny, nie posłańcze;

Miawszy odnieść siostrę żenie

Zawiodłeś ją w leśne cienie.

Próznoś jej język urzynał,

Bo wszytko, coś z nią poczynał,

Krwią na rąbku wypisała

I smutnej siestrze posłała.

Nie wymyślaj przyczyn sobie[95],

Pewnać już sprawa o tobie;

Nie składaj nic na źwierz chciwy,

Umysł twój krzyw niecnotliwy.

«Siadaj za stół, jesliś głodzien,

Nakarmię cię, czegoś godzien»;

Już ci żona warzy syna,

Nieprzejednanać to wina[96].

Nie wiesz, królu, nie wiesz, jaki

Obiad i co za przysmaki

Na twym stole; ach, łakomy,

Swe ciało jesz, niewiadomy[97].

A gdy go tak uraczono,

Głowę na wet[98] przyniesiono;

Temu czasza z rąk wypadła,

Język zmilknął, a twarz zbladła.

A żona powstawszy z ławy:

«Coć sie zdadzą te potrawy?

To za twą niecnotę tobie,

Zdrajca mój, synowski grobie!»

Porwie sie mąż ku niej zatym,

Alić nasz dudkiem czubatym;

Sama sie w jaskółkę wdała[99],

Oknem, łając[100], poleciała.

A ona niewinna córa

Obrosła w słowicze pióra

I dziś wdzięcznym głosem cieszy,

Kto sie kolwiek w drogę śpieszy.

Chwała Bogu, że te kraje

Niosą insze obyczaje,

Ani w Polszcze jako żywy[101]

Zjawiły sie takie dziwy.

Jednak ja mam, co mię boli[102];

A by dziś nie ludziom k woli,

Co śpiewam, płakać bych miała[103],

Acz me pieśni płacz bez mała.

Owa[104] u ciebie, mój miły,

Me prośby ważne nie były;

Próznom ja łzy wylewała

I żałosnie narzekała,

Przedsięś ty w swą drogę jechał,

A mnieś, nieszczęsnej, zaniechał[105]

W ciężkim żalu, w którym muszę

Wiecznie trapić moję duszę.

Bodaj wszytkich mąk skosztował,

Kto naprzód wojsko szykował

I wynalazł swoją głową

Strzelbę srogą piorunową.

Jakie ludzkie głupie sprawy

Szukać śmierci przez bój krwawy;

A ona i tak człowieczy

Upad ma na dobrej pieczy[106].

Przynamniej by mi w potrzebie

Wolno stanąć wedla ciebie,

Przywykłabych i ja zbroi;

Bodaj przepadł, kto sie boi.

Jednak ty tak chciej być śmiałym,

Jakoby[107] sie wrócił całym;

A nie daj umrzeć mnie, smutnej,

W płaczu i w trosce okrutnej.

A wiarę, coś mi ślubował,

Pomni, abyś przy tym chował.

Tę mi przynieś a sam siebie;

Dalej nie chcę nic[108] od ciebie.

Skrzypku, by w tej pięknej rocie[109]

Usłyszeć co o Dorocie,

Weźmi gęśle[110], jakoć miła[111],

A zagraj nie myśląc siła[112].

«Nieprzepłacona[113] Doroto,

Co między pieniędzmi złoto,

Co miesiąc[114] między gwiazdami,

Toś ty jest miedzy dziewkami.

Twoja kosa[115] rozczosana

Jako brzoza przyodziana;

Twarz jako kwiatki mieszane,

Lelijowe i różane.

Nos jako sznur upleciony,

Czoło jak marmór gładzony;

Brwi wyniosłe i czarnawe,

A oczy dwa węgla prawe[116].

Usta twoje koralowe,

A zęby szczere[117] perłowe;

Szyja pełna, okazała,

Piersi jawne[118], ręka biała.

Serce mi zakwitnie prawie

Przy twej przyjemnej rozprawie[119];

A kiedy cię pocałuję,

Trzy dni w gębie[120] cukier czuję.

W tańcuś jak jedna bogini[121],

A co cię skutniejszą[122] czyni:

Nie masz w tobie nic hardości,

Co więc rzadko przy gładkości[123].

Tymeś ludziom wszytkim miła

I mnieś wiecznie zniewoliła;

Przeto cię me głośne stróny[124]

Będą sławić na wsze strony.

Wsi spokojna, wsi wesoła,

Który głos twej chwale zdoła[125]?

Kto twe wczasy[126], kto pożytki

Może wspomnieć za raz[127] wszytki?

Człowiek w twej pieczy uczciwie

Bez wszelakiej lichwy żywie;

Pobożne jego staranie

I bezpieczne[128] nabywanie.

Inszy sie ciągną przy dworze

Albo żeglują przez morze

Gdzie człowieka wicher pędzi,

A śmierć bliżej niż na piędzi[129].

Najdziesz, kto w płat języka dawa[130],

A radę na funt[131] przedawa;

Krwią drudzy zysk oblewają,

Gardła na to odważają.

Oracz pługiem zarznie w zięmię;

Stąd i siebie, i swe plemię,

Stąd roczną czeladź[132] i wszytek

Opatruje swój dobytek.

Jemu sady obradzają,

Jemu pszczoły miód dawają;

Nań przychodzi z owiec wełna

I zagroda jagniąt pełna.

On łąki, on pola kosi,

A do gumna wszytko nosi.

Skoro też siew odprawiemy,

Komin wkoło obsiędziemy.

Tam już pieśni rozmaite,

Tam będą gadki pokryte[133],

Tam trefne plęsy[134] z ukłony,

Tam i cenar, tam i goniony[135].

A gospodarz wziąwszy siatkę,

Idzie mrokiem na usadkę[136]

Albo sidła stawia w lesie;

Jednak zawżdy co przyniesie.

W rzece ma gęste więcierze[137],

Czasem wędą ryby bierze;

A rozliczni ptacy wkoło

Ozywają sie wesoło.

Stada igrają przy wodzie,

A sam pasterz, siedząc w chłodzie,

Gra w piszczałkę proste pieśni;

A faunowie skaczą leśni[138].

Zatym[139] sprzętna[140] gospodyni

O wieczerzej pilność czyni,

Mając doma ten dostatek,

Że sie obejdzie bez jatek[141].

Ona sama bydło liczy,

Kiedy, z pola idąc, ryczy,

Ona i spuszczać[142] pomoże;

Męża wzmaga[143], jako może.

A niedorośli wnukowie,

Chyląc sie ku starszej głowie,

Wykną przestawać na male[144],

Wstyd i cnotę chować w cale[145].

Dzień tu[146], ale jasne zorze

Zapadłyby znowu w morze,

Niżby mój głos wyrzeki wszytki

Wieśne[147] wczasy i pożytki.