Przypisy

jansenistka — wyznawczyni nurtu teologicznego, głoszącego konieczność surowej ascezy wynikającej ze skażenia człowieka przez grzech pierworodny. [przypis edytorski]

jansenistyczny — przym. od rzecz. jansenizm: katolicki ruch teologiczny funkcjonujący we Francji w XVII–XVIII w., inspirowany pesymistyczną koncepcją natury ludzkiej i koncentrujący się na znaczeniu Bożej łaski, potępiony przez Kościół katolicki. [przypis edytorski]

jansenistyczny — taki jak w jansenizmie, katolickim ruchu duchowo-teologicznym funkcjonującym we Francji w XVII–XVIII w., inspirowanym pesymistyczną koncepcją natury ludzkiej. [przypis edytorski]

Janseniusz, właśc. Cornelius Jansen (1585–1638) — flamandzki teolog katolicki, biskup Ypres, twórca ruchu religijnego i społecznego zw. jansenizmem; autor wydanego po jego śmierci obszernego traktatu o teologii św. Augustyna pt. Augustinus (1840); przypisywane mu na podst. tej książki tzw. Pięć Twierdzeń zostały potępione przez Święte Oficjum w 1643 i 1653. [przypis edytorski]

jansenizm — katolicki ruch teologiczny funkcjonujący we Francji w XVII–XVIII w., inspirowany pesymistyczną koncepcją natury ludzkiej i koncentrujący się na znaczeniu Bożej łaski, potępiony przez Kościół katolicki. [przypis edytorski]

jansenizm — ruch reformatorski w kościele katolickim, funkcjonujący w XVI- i XVII-wiecznej Francji i Niderlandach, inspirowany pesymistyczną koncepcja natury ludzkiej zapożyczoną od św. Augustyna. Związany z nim był m.in. Blaise Pascal. [przypis edytorski]

jansenizm — ruch reformatorski w kościele katolickim, funkcjonujący w XVI- i XVII-wiecznej Francji i Niderlandach, inspirowany pesymistyczną koncepcją natury ludzkiej zapożyczoną od św. Augustyna. Związany z tym ruchem był m.in. Blaise Pascal. [przypis edytorski]

Jan Skolnus, Johannes Scolvus a. Scolnus — żeglarz, który ok. 1476, czyli przed Kolumbem, jako sternik w służbie duńskiego króla Christiana I miał dotrzeć do płn.-wsch. wybrzeży Ameryki. W XIX w. Joachim Lelewel uznał, że Johannes Scolnus był Polakiem, Janem z Kolna. [przypis edytorski]

Jan Słomka młodszy — syn wójta Dzikowa Jana Słomki (1842–1932), absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, nauczyciel gimnazjalny; przygotował do druku napisane przez ojca Pamiętniki włościanina (1912; wyd.2 1929). [przypis edytorski]

Jan Sobieski — ta postać została wcześniej zabita. [przypis edytorski]

Jan Stanisław Jankowski (1882–1945) — polityk Narodowej Partii Robotniczej i Stronnictwa Pracy, w latach 1943–1945 Delegat Rządu na Kraj, wyraził zgodę na rozpoczęcie powstania warszawskiego, w 1945 aresztowany przez NKWD i sądzony w tzw. procesie szesnastu, zamordowany w więzieniu. [przypis edytorski]

Jan Szkot Eriugena (833–886) — łac. Johannes Scotus Erigena, irlandzki filozof i teolog, mistyk, jeden z twórców scholastyki. [przypis edytorski]

Jan Szkot Eriugena był, jak wiemy, tego zdania, że prawdziwa filozofia i prawdziwa religia pozostają ze sobą zawsze w zgodzie. — zob. podrozdział Realizm (cz. 7. Wykładu trzeciego). [przypis edytorski]

Jantek (gw.) — Antek. Zachodzi tu prejotacja, czyli przed samogłoską w nagłosie pojawia się głoska j. [przypis edytorski]

Jantoś (gw.) — Antoś. [przypis edytorski]

Jan trzeci — właśc. Jan III Sobieski (1629–1696), król Polski i wielki książę litewski od 1674, hetman wielki koronny od 1668, hetman polny koronny od 1666, marszałek wielki koronny od 1665, chorąży wielki koronny od 1656. [przypis edytorski]

Jan — tu: Ewangelista; początek Ewangelii wg św. Jana brzmi: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. (…) A Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas” (J 1,1 i J 1,14). [przypis edytorski]

Janulka, córka Fizdejki — nawiązanie do tytułu wydanej w 1826 r. powieści Feliksa Bernatowicza (1786–1836) Pojata, córka Lezdejki, opisującej dzieje Litwy w XIV w. [przypis edytorski]

Janus (mit.) — jeden z najważniejszych bogów staroitalskich czczony w staroż. Rzymie; bóstwo początku i końca, opiekun przejść, drzwi i bram, patron umów. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg o dwóch twarzach, patron początków, bram i mostów; bramy jego świątyni zamykano w czasie pokoju, a otwierano w czasie wojny. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg o dwóch twarzach. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg początków, opiekun drzwi, bram i mostów, patron umów, układów sojuszniczych; tradycyjnie przedstawiany z dwiema twarzami, z kluczami i laską, co symbolizować miało władzę nad ziemią i niebem, czy też przeszłością i przyszłością. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg początków, opiekun drzwi, bram i mostów, patron umów, układów sojuszniczych; tradycyjnie przedstawiany z dwiema twarzami, z kluczami i laską, co symbolizować miało władzę nad ziemią i niebem, czy też przeszłością i przyszłością; bramy jego świątyni zamykano w czasie pokoju, a otwierano w czasie wojny. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg początków, przejść i zmian, opiekun drzwi, bram i mostów, przedstawiany z dwiema twarzami, jako patrzący w przeszłość i przyszłość. [przypis edytorski]

Janus (mit. rzym.) — bóg początków, przejść i zmian, opiekun drzwi, bram i mostów, zwyczajowo przedstawiany z dwiema twarzami. [przypis edytorski]

Janus — w mit. rzym. bóg wszystkich początków, drzwi, bram, mostów. [przypis edytorski]

Janusz I Starszy (Warszawski) (ok. 1346–1429) — książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]

Janusz Radziwiłł herbu Trąby (1612–1655) — hetman wielki litewski, wojewoda wileński. [przypis edytorski]

Janusz — w oryg. ang.: Jonas. [przypis edytorski]

Jan Warneńczyk zdobył Wiedeń… — mówiący myli Władysława IV Warneńczyka z Janem III Sobieskim. [przypis edytorski]

Jan Wuttke ps. „Czarny Jaś” (1921–1944) — harcerz, żołnierz AK, w powstaniu w stopniu podporucznika zastępca dowódcy kompanii w Zgrupowaniu „Radosław”, poległ 19 września. [przypis edytorski]

Jan z Dukli (ok. 1414–1484) — święty Kościoła katolickiego, kaznodzieja franciszkański. [przypis edytorski]

Jan z Kolna, łac. Johannes Scolvus a. Scolnus — żeglarz, który ok. 1476, czyli przed Kolumbem, jako sternik w służbie duńskiego króla Christiana I miał dotrzeć do płn.-wsch. wybrzeży Ameryki. W XIX w. Joachim Lelewel uznał, że Johannes Scolnus był Polakiem, Janem z Kolna. [przypis edytorski]

Jan z Oleśnicy (zm. 1413) — wielkorządca Litwy, starosta krakowski. [przypis edytorski]

Jan z Tarnowa (1367–1433) — wojewoda krakowski od 1409. [przypis edytorski]

Jan z Tolomei, właśc. Jan Tolomei (1272–1348) — włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta; bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard. [przypis edytorski]

Jan Zumbach (1915–1986) — polski pilot wojskowy, od 1936 r. służył w Wojsku Polskim, w czasie wojny latając w szeregach Polski Sił Powietrznych osiągnął wynik 13 zwycięstw powietrznych, członek oryginalnego składu Dywizjonu 303, którym dowodził w 1942 r. Po 1945 r. był przemytnikiem i najemnikiem, uczestnicząc w konfliktach zbrojnych w Afryce, zmarł we Francji w niewyjaśnionych okolicznościach, najprawdopodobniej zamordowany. [przypis edytorski]

Ja Paljak (ros., ukr.) — Jestem Polakiem. [przypis edytorski]

Ja państwo przewiozę — dziś raczej: Ja państwa przewiozę. [przypis edytorski]

Japet (mit. gr.) — jeden z synów Uranosa i Gai, jedyny oprócz Kronosa bóg z pokolenia tytanów wymieniony z imienia przez Homera jako uwięziony przez bogów olimpijskich w Tartarze (Iliada VIII, 478–481); wspominany też przez Hezjoda (Teogonia 132 i nast., 507 i nast.). [przypis edytorski]

Japet (mit. gr.) — jeden z tytanów. [przypis edytorski]

Japet (mit. gr.) — jeden z Tytanów, strącony do Tartaru za bunt przeciwko Zeusowi. [przypis edytorski]

Japet (mit. gr.) — tytan, syn Uranosa i Gai, ojciec Prometeusza, Epimeteusza i Atlasa. [przypis edytorski]

japončikai — japonai. [przypis edytorski]

Ja poniał żyzni cel i cztu (…) Miritsja z tiem, czto jest apriel (ros., Я понял жизни цель и чту ту цель, как цель, и эта цель: признать, что мне не вмоготу мириться с тем, что есть апрель: pierwsza strofa wiersza Borysa Pasternaka Я понял жизни цель и чту…) — Zrozumiałem cel życia i czczę go jako cel, a jest nim przyznać, że nie do zniesienia dla mnie jest pogodzić się z istnieniem kwietnia. [przypis edytorski]

Japonia zgruchotała potęgę Rosji — w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905). [przypis edytorski]

Japonia, zmuszona przegraną wojną do otworzenia swych portów Stanom Zjednoczonym — w XVII w. Japonia zamknęła swoje porty dla statków europejskich, żeby zapobiec podburzaniu ludności przez misjonarzy chrześcijańskich i uniknąć losu innych krajów Azji, które stały się europejskimi koloniami. W 1854 Amerykanie, dysponujący ogromną przewagą techniczno-militarną, pod groźbą użycia siły przez flotę wymusili na Japonii pierwszy traktat handlowy; wkrótce Japonia była zmuszona podpisać podobne umowy z Wielką Brytanią, Rosją i Francją. W 1868 cesarz Japonii Mutsuhito zaprowadził radykalne reformy: zniósł feudalizm i rozpoczął uprzemysłowienie i modernizację kraju; w 1889 zatwierdził konstytucję opartą na europejskich wzorcach, w której zachowano jednak szerokie uprawnienia i boski kult cesarza, potomka bogini Słońca. W 1894 Japończycy rozgromili chińską flotę w rozpoczętej przez siebie wojnie, a wyniku niespodziewanego i druzgocącego zwycięstwa w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905) Japonia stała się pierwszym mocarstwem na Dalekim Wschodzie. [przypis edytorski]

Ja poznaję po nosie, żydowskie […] — znakiem opuszczenia w nawiasach kwadratowych oznaczono miejsca, w których rękopis lub maszynopis był nieczytelny. [przypis edytorski]

Ja przecież nie wiem nawet, jak to być może itd. — w rękopisie fragment został zapisany na marginesie. [przypis edytorski]

japuticaba — żabotikaba, rodzaj rośliny występujący w Brazylii. [przypis edytorski]

Japyg — wiatr płn.-zach. [przypis edytorski]

Jarama — rzeka w środkowej Hiszpanii; w czasie wojny domowej w Hiszpanii rozegrała się tutaj jedna z najważniejszych bitew między siłami frankistowskimi i republikańskimi. [przypis edytorski]

jararaca — właśc. żararaka pospolita, gatunek jadowitego węża z rodziny żmijowatych, jeden z najbardziej niebezpiecznych węży Ameryki Południowej. [przypis edytorski]

jararaca — żararaka: gatunek jadowitego węża. [przypis edytorski]

jarczak — rodzaj siodła. [przypis edytorski]

jard — anglosaska jednostka miary, dzieląca się na 3 stopy lub 36 cali i wynosząca ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości, ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości, równa 36 calom i wynosząca ok. 0,9 m. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości równa ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości, równa trzem stopom i wynosząca ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości, równa trzem stopom i wynosząca ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — anglosaska miara długości, równa trzem stopom i wynosząca ok. 0,9 metra. [przypis edytorski]

jard — ang. miara długości, wynosząca 3 stopy, czyli ok. 0,91 metra. [przypis edytorski]

Jardin d'Acclimatation — Tiergarten in Paris. [przypis edytorski]

Jardin des Plantes de Paris — ogród botaniczny w Paryżu, zawierający także Muzeum Historii Naturalnej oraz ogród zoologiczny. [przypis edytorski]

jardin secret (fr.) — sekretny ogród. [przypis edytorski]

jar — dolina erozyjna, wąwóz. [przypis edytorski]

jar — dolina, wąwóz. [przypis edytorski]

Jarema ide! (ukr.) — Jeremi idzie! [przypis edytorski]

Jarema (ukr.) — Jeremi. [przypis edytorski]

jare — o zbożu: siane na wiosnę. [przypis edytorski]

Jare — tu: jare Słońce, słońce wiosenne, błyszczące, jaśniejące i grzejące. [przypis edytorski]

jargon du jour (fr.) — mowa potoczna. [przypis edytorski]

jarka — tu: owca. [przypis edytorski]

jarka — zboże jare, siane na wiosnę. [przypis edytorski]

jarki — dziś: jarzący się; żarzący się. [przypis edytorski]

jarkie — jasne. [przypis edytorski]

jarki — jaskrawy, żarki, jarzący się. [przypis edytorski]

jarki — jasny, jarzący się. [przypis edytorski]

jarki — jasny, żarzący się; por. jarzyć się. [przypis edytorski]

jarki — samice jagniąt. [przypis edytorski]

jarko (z ros.) — jasno, intensywnie. [przypis edytorski]

jarmark lipski — tradycyjny jarmark odbywający się w Lipsku, jednym z największych miast w niemieckiej Saksonii. [przypis edytorski]

jarmarkować (daw.) — handlować na jarmarku. [przypis edytorski]

jarmułka — czapeczka zakrywająca czubek głowy, noszona głównie przez Żydów. [przypis edytorski]

jarmułka — okrągła sukienna czapka na czubek głowy, charakterystyczna dla Żydów. [przypis edytorski]

jarmułka (z tur.) — mała okrągła czapeczka, kipa. [przypis edytorski]

jarmulka — maža kepurė be snapelio. [przypis edytorski]

Jarosław Pierwszy Mądry (978–1054) — wielki książę kijowski. [przypis edytorski]

Jarosy, Fryderyk (1890–1960) — krytyk teatralny i sławny przed wojną konferansjer węgierskiego pochodzenia. [przypis edytorski]

Jarosy, Fryderyk (1890–1960) — reżyser teatralny, artysta kabaretowy. [przypis edytorski]

Jaroszyński, Edward (1812–1853) — przyjaciel Krasińskiego; kształcił się na uniwersytecie berlińskim, gdzie stał się heglistą. [przypis edytorski]

jarożycie (neol.) — okaz siły życiowej; wyraz utworzony ze złożenia rzeczownika życie oraz daw. przymiotnika jary: „krzepki, silny”. [przypis edytorski]

jarstwo (daw.) — wegetarianizm. [przypis edytorski]

Jarszewska, Wanda (1888–1964) — aktorka. [przypis edytorski]

jarszy — żywszy. [przypis edytorski]

jaruga — jar, wąwóz. [przypis edytorski]

jar — wąski wąwóz o stromych zboczach. [przypis edytorski]

jar — wąwóz o wąskim dnie i stromych zboczach. [przypis edytorski]

jary (daw.) — dziarski. [przypis edytorski]