Potrzebujemy Twojej pomocy!

Na stałe wspiera nas 474 czytelników i czytelniczek.

Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Adam Mickiewicz, Grażyna

Spis treści

    Epilog wydawcy
  1. Bitwa: 1
  2. Broń: 1
  3. Kobieta: 1 2
  4. Las: 1
  5. Mężczyzna: 1
  6. Noc: 1
  7. Obrzędy: 1
  8. Obyczaje: 1 2
  9. Ofiara: 1
  10. Plotka: 1
  11. Pogrzeb: 1
  12. Pojedynek: 1
  13. Przebranie: 1
  14. Przyroda nieożywiona: 1
  15. Rycerz: 1 2
  16. Rzeka: 1
  17. Sława: 1
  18. Śmierć: 1
  19. Tajemnica: 1
  20. Trup: 1
  21. Walka: 1 2
  22. Wąż: 1
  23. Zabawa: 1
  24. Zamek: 1 2
  25. Żołnierz: 1
  26. Żona: 1 2

Uwspółcześnienia:

Pozostawiono dawne formy fleksyjne i wiele ortograficznych. Porównano z wydaniem krytycznym: Adam Mickiewicz, Powieści poetyckie [w:] Tegoż, Dzieła, tom II, „Czytelnik”, Kraków 1949.

Zasadniczo uwspółcześniono interpunkcję zgodnie z obowiązującymi regułami, dostosowując ją do składni. Jednakże w większości wypadków pozostawiono oryginalną, emocjonalną interpunkcję, w której znaki przystankowe „!” i „?” zastępują przecinek w zdaniu, a dalsza jego część zaczyna się następnie małą literą.

Wprowadzono nieliczne typy uwspółcześnień [1] w zakresie pisowni małą/wielką literą: Mazowieckiego -> mazowieckiego, Papieżem -> papieżem, Wajdelota -> wajdelota, Bard -> bard, Bazylianów -> bazylianów, Litewski -> litewski, cyganami -> Cyganami, żydami -> Żydami; [2] w zakresie ortografii: puhar -> puchar, han -> chan, hexametr -> heksametr, fossę -> fosę; nócił -> nucił, zkąd -> skąd, ubiedz -> ubiec, książe -> książę, tentent -> tętent; [3] w zakresie pisowni łącznej/rozdzielnej: nanowo -> na nowo, naprawo -> na prawo; wkońcu -> w końcu, zdawna -> z dawna, niemający -> nie mający, z pod -> spod.

Usunięto przypis autorski do wersu: „Całą od sutej błyszczącą czerwieni” o brzmieniu: „Czerwień, purpura”.

Po porównaniu z innym wydaniem zmieniono wers: „Cofa się walcząc nieśmiała gromada” na: „Cofa się walczyć nieśmiała gromada”.

Redakcyjne uzupełnienia przypisów autorskich wstawiono w nawiasach kwadratowych, jedynie obszerniejsze opatrując adnotacją: „red. WL”.

Błąd źródła: po nad > ponad; ”Ja legnę, może duch troskliwy spocznie.” > ”Ja legnę, może duch troskliwy spocznie”

Adam MickiewiczGrażyna[1](powieść litewska)

1
NocCoraz to ciemniej, wiatr północny chłodzi,
Na dole tuman[2], a miesiąc[3] wysoko
Pośród krążącej czarnych chmur powodzi
We mgle niecałe pokazował[4] oko;
5
I świat był na kształt gmachu sklepionego,
A niebo na kształt sklepu[5] ruchomego,
Księżyc jak okno, którędy dzień schodzi.
ZamekZamek na barkach nowogródzkiej góry[6]
Od miesięcznego brał pozłotę blasku,
10
Po wałach z darni i po sinym piasku
Olbrzymim słupem łamał się cień bury,
Spadając w fosę, gdzie wśród wiecznych cieśni
Dyszała woda spod zielonych pleśni.
Miasto już spało, w zamku ognie zgasły,
15
Tylko po wałach i po basztach straże
Powtarzanymi płoszą senność hasły[7];
Wtem się coś z dala na polu ukaże,
Jakowiś ludzie biegą[8] tu po błoniach,
A gałąź cieniu[9] za każdym się czerni,
20
A biegą prędko, muszą być na koniach;
A świecą mocno, muszą być pancerni[10].
Zarżały konie, zagrzmiała podkowa:
Trzej to rycerze jadą wzdłuż parowa[11],
Zjechali, stają, a pierwszy z rycerzy
25
Krzyknie, i w trąbkę mosiężną uderzy.
Uderzył potem raz drugi i trzeci,
Strażnik mu z baszty rogiem odpowiada;
Brzękły wrzeciądze[12], pochodnia zaświeci
I most zwodzony z łoskotem opada.
30
Na tętent koni zbiegli się strażnicy,
Chcąc bliżej poznać i męże[13], i stroje.
RycerzPierwszy mąż jechał w zupełnej zbroicy,
Jaką zwykł Niemiec przywdziewać na boje;
I krzyż miał czarny na białej kapicy[14],
35
I krzyż na piersiach u złotej petlicy[15],
Trąbkę na plecach, kopiją[16] u toku[17],
Różaniec w pasie i szablę u boku.
Poznali męża Litwini z tych znaków;
Więc cicho jeden do drugiego szepce:
40
«To jakiś urwisz [18]od psiarni[19] Krzyżaków[20];
Tuczny, bo pruską krew codziennie chłepce.
O, gdyby nie był nikt tu więcej z warty,
Zaraz by w bagnie skąpał się ten plucha[21][22],
Aż pod most pięścią zgiąłbym łeb zadarty!…»
45
Tak oni mówią; on niby nie słucha,
Lecz musiał słyszeć, bo się bardzo zdumiał,
A chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał[23].
«Książę jest w zamku?» — «Jest; lecz o tej porze
Bardzoście wasze poselstwo spóźnili;
50
Dziś nie możecie stawić się we dworze,
Chyba na jutro». — «Jutro? Ani chwili!
Zaraz, natychmiast, choć w spóźnioną porę,
Litaworowi o posłach donieście;
Niebezpieczeństwo na mą głowę biorę,
55
A wy dla znaku pierścień tylko weźcie,
Nie trzeba więcej: skoro ujrzy godło,
Pozna, kto jestem i co nas przywiodło».
Cichość dokoła, zamek we śnie leży:
Co za dziw? Północ, jesienią noc długa…
60
Za cóż[24] dotychczas w Litawora wieży
Lampa jak gwiazdka między kratą mruga?
Wszak dziś powrócił, jeździł w kraj daleki:
Snu potrzebują troskliwe powieki.
On przecie nie śpi. Posłano na zwiady:
65
Nie śpi. Lecz żaden z pałacowej straży,
Ani z dworzanów, ani z panów rady,
Do progu jego zbliżyć się nie waży.
Daremnie poseł i grozi, i prosi:
Groźba i prośba na nic się nie przyda;
70
Kazano wreszcie obudzić Rymwida.
On wolę pańską nosi i odnosi,
On głową w radzie, prawą ręką w boju,
Jego nazywa książę drugim sobą:
W obozie, w zamku, jemu każdą dobą
75
Wstęp do pańskiego otwarty pokoju.
W pokoju ciemno, i tylko od stoła
Kaganiec światłem konającem[25] płonął.
Litawor chodził po gmachu[26] dokoła,
A potem stanął i w myślach utonął.
80
Słucha, co Rymwid o Niemcach powiada;
Ale mu na to nic nie odpowiada;
To się rumieni, to wzdycha, to blednie,
Wydając twarzą troski niepowszednie.
Poszedł ku lampie, żeby ją poprawił[27];
85
Wrzkomo[28] poprawia, a do głębi ciśnie:
Wcisnął nareszcie i całkiem zadławił…
Nie wiem, przypadkiem czyli też umyślnie.
Snadź[29], że poskromić nie mógł wnętrznej[30] wrzawy,
I w pogodniejsze wystroić się lice[31];
90
A jednak nie chciał, by sługa z postawy
Zgadnął pańskiego serca tajemnice.
Znowu komnatę obchodzi dokoła;
Lecz kiedy okna kratowane mijał,
Widna przy blasku miesięcznego koła,
95
Co się przez szyby i kraty przebijał,
Widna posępność zmarszczonego czoła,
Przycięte usta, oczu błyskawica
I surowego zagorzałość lica.
Potem w róg gmachu zwraca się z pośpiechem,
100
Każe podwoje zamknąć Rymwidowi.
Siadł i z kłamliwą spokojnością[32] mówi,
Szyderskim[33] mowę zaprawując[34] śmiechem:
«Wszak mi sam z Wilna przywiozłeś, Rymwidzie,
Że Witołd, pan nasz możny i łaskawy[35],
105
Miał mię podwyższyć książęciem[36] na Lidzie
I spadłe dla mnie po żonie dzierżawy,
Jak swoję własność lub zdobycze cudze,
Litaworowi podarował słudze?…»
«To prawda, książę…» «My więc po te dary,
110
Jako przystało, wystąpimy godnie.
Każ wynieść na dwór książęce sztandary,
Zapalić w zamku ognie i pochodnie:
Gdzie są trębacze? Niechaj o północy
Zjadą na miasto i stanąwszy w rynku,
115
Na cztery wiatry trąbią z całej mocy,
A póty będą trąbić bez spoczynku,
Póki się wszystko rycerstwo rozbudzi.
Niech każdy piersi zbroją ubezpiecza,
Nasadzi groty i pociągnie miecza[37].
120
Zgotować[38] żywność dla koni i ludzi:
Każdemu z mężów zgotuje niewiasta,
Ile zjeść można od ranka do zmroku.
Czyj koń na paszy, sprowadzić do miasta,
Nakarmić i wziąć na drogę obroku[39].
125
A skoro słońce z szczorsowskiej granicy
Pierwszym promieniem grób Mendoga draśnie[40],
Wszyscy staniecie na Lidzkiej ulicy.
Czekać mię rzeźwo, zbrojno i zapaśnie[41]».
Tak mówi książę. Wprawdzie jego mowa
130
Zaleca zwykłe do drogi przybory:
TajemnicaLecz za co[42] nagle i niezwykłej pory?
Dlaczego postać była tak surowa?
A kiedy mówił, choć gwałtowne słowa
Biegą, że jedno drugiego nie ścignie:
135
Zda się, jakoby wyszła ich połowa,
A reszta w piersiach przytłumiona stygnie.
Ta postać coś mi niedobrego wróży,
I głos ten myśli spokojnej nie służy.
Umilkł Litawor; zdało się, że czeka,
140
Aż Rymwid z wziętym odejdzie rozkazem.
I Rymwid milczy, a odejście zwleka:
Bo to, co słyszał i co widział razem,
Kiedy stosuje i waży w rozumie,
Z lekkich słów ciężką rzecz odgadnąć umie.
145
Ale cóż pocznie? Zna, że książę młody
Namowom cudzym mało daje ucha,
I, nie lubiący[43] w długie brnąć wywody,
Zamiary knuje w swojej głębi ducha;
A skoro uknuł, nie dba na przeszkody
150
I hamowany tym srożej wybucha.
Lecz Rymwid, jako wierna panu rada
I zacny rycerz w litewskim narodzie,
Zapewne hańbie niemałej podpada,
Gdzie by powszechnej nie zabieżał[44] szkodzie.
155
Milczeć czy radzić? Na dwoje myśl dzieli;
Waha się, w końcu na drugie ośmieli.
«Panie, gdziekolwiek chęci twoje godzą,
Nigdyć na ludziach i koniach nie zbędzie:
Wskaż tylko drogę, my za twoją wodzą,
160
Nie patrząc kędy[45], gotowi iść wszędzie;
I Rymwid pewnie nie przyjdzie ostatni.
Ale, o panie, na różnym miej względzie
Pospólstwo ślepe, twoich rąk narzędzie,
I mężów, którzy na coś więcej zdatni.
165
Bo i twój ojciec, choć lubił sam z siebie
Wyciągać skrycie przyszłych dzieł osnowy:
Jednak nim gminne miecze ku potrzebie[46],
Wprzódy ku radzie mądre wzywał głowy;
Kędym ja nieraz z wolnym zdaniem siadał,
170
A com umyślił, śmiało wypowiadał.
Więc i dziś, wybacz, jeśli w szczerym głosie
Zeznam, co serce ustom przekazało.
Długo ja żyłem, i na siwym włosie
Dźwigam i czasów, i czynów niemało;
175
Przedsię[47] dziś widzę, oby nie ze szkodą!
Rzecz dla nas starych niezwykłą i młodą.
Jeżeli prawda, że na Lidzkie państwo
Ciągniesz do twojej należące właści[48],
Ten pochód skory coś na kształt napaści
180
Zrazi i nowe, i dawne poddaństwo;
Ci, jak zwycięzcy, czekają zdobyczy,
Tamci kajdanów, jak lud niewolniczy.
PlotkaZaraz po kraju wieść ziarna rozsypie,
Ucho je gminne chwyta i przesadza;
185
Skąd w końcu gorzki owoc się wyradza,
Co truje zgodę i co sławę szczypie[49].
Okrzykną zaraz, żeś chciwy łupieży,
Wdarł się na państwo, któreć[50] nie należy.
Inaczej cale[51] po dawnym zwyczaju
190
Litewskie niegdyś stąpały książęta,
Niosąc stolicę do własnego kraju;
Tych książąt dobrze wiek mój zapamięta.
I jeśli zechcesz iść po starym trybie:
Spuszczaj się na mnie, w niczym nie uchybię.
195
Naprzód rycerstwo obeślemy wszędy:
I tych, co w mieście zostali się bliscy,
I co na wiejskie powrócili grzędy,
Mają na zamek zgromadzić się wszyscy;
Więc krewne pany, więc starsze urzędy,
200
Ku bezpieczeństwu a większej ozdobie,
Z sowitym[52] pocztem niech staną przy tobie.
Co nim dokonasz, ja mogę tymczasem
Wyruszyć jutro, lub pojutrze z rana,
Ze służbą, z świętą osobą kapłana,
205
Tudzież z potrzebnym do uczty zapasem:
Aby się wszystko złatwiło na przodzie,
A na źwierzynie nie brakło i miodzie[53].
Nie tylko bowiem sam naród prostaczy,
Lecz i starszyzna za łakocią[54] goni;
210
A widząc zrazu[55] pańskiej hojność dłoni,
Dobrze stąd sobie na przyszłość tłumaczy.
Tak zawżdy było w Litwie i na Żmudzi:
Jeśli nie wierzysz, pytaj starych ludzi».
Skończył, podchodzi ku oknom i doda:
215
«Wietrzno, niepewna na jutro pogoda.
Jakiegoś widzę rumaka przy wieży,
A tuż i rycerz oparty na łęku[56],
Drudzy dwaj chodzą, konie wodząc w ręku
Posły niemieckie — poznałem z odzieży.
220
Czy ich zawołać? Czyli[57] niech na dole
Przez usta sługi odbiorą twą wolę?».
To mówiąc, okno przymknięte zaszczepił[58],
Niby niechcący, i patrzył i gadał:
Ale umyślnie pytanie uczepił,
225
By coś o posłach niemieckich wybadał.
Na to mu prędko Litawor odpowie:
«Jeżeli kiedy wychodzę po radę
Do cudzych, własnej nie ufając głowie,
Zawżdy twe zdanie na początku kładę:
230
Boś zewsząd godzien mojej czci i wiary,
Jak w polu młody, tak na radzie stary.
Więc choć nie lubię, by dzieł przyszłych końce[59],
Lada czyjemu widne były oku…
Zamiar wylęgły w myślenia pomroku
235
Źle jest przed czasem wykazać na słońce.
Niechaj rzecz cała, dokonania bliska,
Jak piorun wprzódy zabija, niż błyska…
Przetoż ja krótko pytanie odbywam:
Kiedy? Dziś, jutro. Gdzie? Na Żmudź, do Rusi».
240
«To być nie może!» — «Będzie i być musi!…
Lecz dzisiaj tobie głąb serca rozkrywam.
Dlategom kazał do konia i zbroi,
Dlatego nagle i orężnie godzę:
Bo wiem Witołda, że z wojskami stoi[60],
245
Gotowy wstręty czynić[61] mi po drodze;
A może na to chciał do Lidy zwabić,
By zwabionego pojmać albo zabić.
Ale ja z mistrzem pruskiego Zakonu[62]
Tajemne zaraz związałem przymierze,
250
Aby mi swoje dał w pomoc rycerze;
Za co w nagrodę ustąpię część plonu[63].
Jeśli, jak słyszę, przybyli posłowie,
Znać, żem na jego niezwiedziony słowie.
Wprzód więc nim zajdą siedmiorakie gwiazdy[64],
255
Ruszymy przydać ku litewskiej sile
Niemców pancernej trzy tysiące jazdy
I pieszych knechtów we dwójnasób tyle[65]
Będąc u mistrza, sam sobie wybrałem,
Jakie ma przysłać rumaki i chłopy,
260
Od wszystkich naszych ogromniejsze ciałem[66],
Żelazem kute od głowy do stopy;
Wiesz, jako dzielnie brzeszczotami[67] sieką
I dzidą srożsi od naszych daleko.
BrońKnecht zasię każdy ma żelazną żmiję
265
Którą ołowiem i sadzą utuczy,
Potem, ku wrogom nawracając szyję,
Podrażni iskrą: wnet paszcza zahuczy
Ogniem i gromem, zrani lub zabije
Kogo jej strzelca trafny wzrok poruczy[68].
270
Od takiej broni niegdyś obalony
Pradziad Gedymin na szańcach Wielony.
Wszystko gotowo[69]. Tajemnymi drogi[70],
Jutro, gdy Witołd w zaufaniu zbytniem
Na Lidzie słabe zostawił załogi,
275
Wpadniem, podpalim, zabierzem i wytniem».
Rymwid, niezwykłą rażony nowiną,
Stał pewien dziwu, nieprzytomny sobie;
Przegląda[71] burzę, myśli o sposobie;
Skłócone myśli jedne w drugich giną.
280
Ale rzecz nagła, próżno zwlekać zdanie,
Z gniewem i żalem zawoła: «O panie!
Bogdajbym nigdy nie dożył tej pory:
Brat przeciw bratu ma podnosić dłonie!
Wczora wyszczerbił na Niemcach topory[72],
285
Dziś ma je ostrzyć ku Niemców obronie?
Zła jest niezgoda, ale gorszą zgodą
Chcesz nas pojednać: raczej ogień z wodą!
Zdarza się wprawdzie, że sąsiad sąsiada,
Z którym nieprzyjaźń toczył od lat wielu,
290
Uściska wreszcie, gniewne serce składa,
Jeden drugiego zowiąc: przyjacielu;
Że bardziej jeszcze niźli złe sąsiady,
Gniewne na siebie Litwiny i Lachy
Często u wspólnej pijają biesiady,
295
Snu używają pod jednymi dachy
I miecze łączą ku wspólnej potrzebie;
A jeszcze bardziej nad litewskie męże
I nad Polaki zawziętsi na siebie
Wąż, ObyczajeOd wieku wieków są ludzie i węże:
300
A przecież, jeśli do domowych progów[73]
Wąż zaproszony gościem od człowieka,
Jeśli dla chwały nieśmiertelnych bogów
Litwin mu chleba nie skąpi i mleka,
Wtenczas gad swojski pełznie w jego ręce,
305
Społem wieczerza, z jednych kubków pija
I nieraz senne piersi niemowlęce
Mosiężnym wiankiem bez szkody obwija.
Lecz krzyżackiego gadu nie ugłaszcze
Nikt ni gościną, ni prośbą, ni dary!…
310
Małoż Prusaki i Mazowsza cary[74],
Ziem, ludzi, złota wepchnęli mu w paszcze?
On, wiecznie głodny, choć pożarł tak wiele,
Na resztę naszę[75] rozdziera gardziele.
Spólna moc tylko zdoła nas ocalić!
315
Darmo hordami ciągniemy co roku
Burzyć ich twierdze i mieściny palić:
Przebrzydły Zakon, podobny do smoku,
Jeden łeb utniesz, drugi rośnie skoro,
I ten ucięty rośnie w dziesięcioro —
320
Wszystkie utnijmy!… Na próżno się trudzi,
Kto naszych szczerze chce godzić z Krzyżaki:
Bo czy to z kniaziów, czyli z prostych ludzi,
Na Litwie całej nie znajdzie się taki,
Co by ich nie znał chytrości i dumy,
325
Nie stronił od nich jak od krymskiej dżumy;
Co by nie wolał stokroć, od ich broni
Raczej śmierć w polu, niźli pomoc zyskać,
Raczej żelazo rozpalone w dłoni
Niźli krzyżacką prawicę uściskać!
330
Lecz Witołd grozi?… Czyż bez obcych mieczy
Już nie zdołamy rozeprzeć się[76] w polu?
Albo czy do tych kresów zaszły rzeczy,
Iż domowego naszych zwad kąkolu
Nie zdoła wyrwać dłoń bratniej przyjaźni,
335
Oręż dla cudzej zachowując kaźni?…
Skądże masz pewność, że słuszna twa skarga,
Że Witołd znowu stawiąc się[77] upornie[78]
Zdrady napina i umowy targa?
Posłuchaj… szlij[79] mnie do niego powtórnie…,
340
Wznowim umowę…» «Dość tego, Rymwidzie.
Znane mi dobrze Witołda umowy[80]:
Wczora mu taki wiatr zawiał do głowy,
Dzisiaj nań znowu co innego przyjdzie.
Wczora ufałem książęcemu słowu,
345
Że sobie Lidę w dziedzictwo zabiorę;
Dziś Witołd uknuł coś różnego znowu:
Na gwałt swobodną wyśledziwszy porę,
Gdy się do domów rozjechali moi,
A on u Wilna obozami stoi,
350
Dziś oznajmuje[81], jakoby Lidzianie
Za swego pana słuchać mię nie chcieli;
Więc Witołd Lidę dla siebie wydzieli,
Mnie zaś w nagrodę inny kraj dostanie —
Pewnie Ruś gołą lub bagna Warega[82]!
355
Bo tam wskazana jest siedziba nasza,
Tam Witołd braci i krewnych wypłasza,
A świętą Litwę sam jeden zalega!
Patrz, jak uradził! A wie, na co radzić:
Bo w jedno bije, chociaż różną drogą;
360
Chciałby się jeden nad wszystkich posadzić
I sobie równych cisnąć pod swą nogą.
Przebóg! Czyż nie dość, że Witołda buta[83]
Na koniu wiecznie trzyma całą Litwę?
Pierś nasza wiecznie do zbroi przykuta,
365
Szyszaki już nam przyrosły do czoła;
Z łupów po łupy i z bitwy na bitwę,
Świat jako wielki zbiegliśmy dokoła:
To na Krzyżactwo, to znowu przez Tatry
Na Polski pięknie zbudowanej sioła,
370
Stamtąd po stepach żeglujące z wiatry[84]
Goniąc błędnego[85] obozy Mogoła.
A cośmy skarbu z zamków wyłamali
I co żywego szablica nie dotnie,
Głód nie dogryzie, ogień nie dopali:
375
Jemu znosimy, spędzamy ochotnie[86].
Na trudach naszych w potęgę urasta;
Od Fińskich zatok po Chazarów morze[87]
Wszystkie pod siebie zagarnął już miasta;
Sam w jakiem[88] mieście! w jakim siedzi dworze!
380
Widziałem pysznych Krzyżaków warownie,
Na które Prusak nie spojrzy bez strachu:
A przecież mniejsze od Witołda gmachu,
Co jest na Wilnie lub trockiem jeziorze[89]!
Widziałem piękną dolinę przy Kownie[90],
385
Kędy rusałek dłoń wiosną i latem
Ściele murawę, kraśnym dzierzga kwiatem;
Jest to dolina najpiękniejsza w świecie…
Lecz któż by wierzył? ZamekU syna Kiejstuta,
W pałacu świeższa murawa i kwiecie:
390
Takim podłoga kobiercem osnuta,
Takie po ścianach rozwisłe bisiory[91],
Z liściem ze srebra i kwieciem ze złota:
Nad dzieło bogiń, nad smug różnowzory
Cudniejsza branek lechickich robota…
395
W kratach u niego szklanne okienice,
Przywoźne[92] kędyś[93] aż od ziemi końca,
Błyszczą jak polskich rycerzy zbroice,
Albo jak Niemen, przed oczyma słońca
Spod śniegu zimne gdy odsłoni lice.
400
Rycerz, Żołnierz, WalkaA ja — com zyskał za rany i znoje?
Com zyskał, że od maleńkiego wieku
Z pieluchów zaraz przewiniony w zbroje,
Książę jak Tatar żył o końskim mleku?…
ZabawaCały dzień konno, w wieczór końska grzywa
405
Poduszką moją, przy niej noc wystoję,
A rankiem znowu trąba na koń wzywa…
Że wtenczas, kiedy moi rówiennicy[94],
Jeżdżąc na kijach, szablami z łuczywa
Bezpiecznie sobie grali po ulicy,
410
By siwą matkę lub dziecinną siostrę
Zabawić wojny kłamanej obrazem:
Wtenczas z Tatary jam gonił na ostre[95]
Lub wręcz z Polaki[96] ścinał się[97] żelazem!
Przecież me państwa, od Erdwiłła czasu,
415
I piędzią szerzej ziemi nie zaległy[98]!…
Patrz na te mury z dębowego lasu[99]
I na ten pałac mój z czerwonej cegły;
Pójdź przez komnaty pradziadów siedliska:
Gdzie szklanne kuple[100]? Gdzie kruszcowe łupy?
420
Miasto[101] blach złotych, mokry kamień błyska;
Miasto kobierców śniade mchu skorupy!
SławaCóżem chciał wynieść z ognia i kurzawy?
Państwa czy skarby? Nie; nic — kromia[102] sławy!
Ale i sławą wszystkim ponad głowę
425
Witołd podleciał: Witołd wszystkich gasi!
Jego, jakoby drugiego Mindowę,
Na ucztach wielbią wajdeloci nasi[103];
Jego na strunach i na wieszczym rymie
Do potomnego wysyłają blasku:
430
Nasze śród gminu kto wypatrzy imię?
Kto podjąć raczy z niepamięci piasku?…
Przecież nie zajrzym[104]. Niech walczy, niech gromi,
Niechaj się w imię i skarby bogaci:
Tylko — niech zęba chciwego poskromi,
435
Od swych ojczyców[105], od ziemie[106] swej braci!
Czyż dawno w środku pokoju i zgody
Gwałtem litewska wstrząśniona stolica?
Czyż dawno Witołd kniaziów wielkich grody
Naszedł i z tronu zmiótł Olgierdowica[107]
440
I sam owładał[108]? A tak lubi władać,
By jego poseł, jak Krywejty goniec[109],
Książąt podwyższał albo zmuszał spadać!…
O! czas, że temu położymy koniec;
Czas, że po sobie jeździć nie dozwolim!…
445
Póki młodego w piersiach żywię ducha,
Póki żelazo ręki zdrowej słucha,
Dopóki koń mój ze skrzydłem sokolim,
Com z łupów krymskich jednego wziął sobie,
Jakiemu równy dany tobie drugi,
450
A jeszcze dziesięć rże przy moim żłobie,
Którymi wierne poobdzielam sługi…
Dopóki koń mój… póki szabla moja…»
Tu mu gniew słowa i tchnienie zatłoczył.
Umilkł, lecz chrzęstem ozwała się zbroja;
455
Znać, że się wzdrygnął i z miejsca wyskoczył.
Jakiż to płomień nad głową mu błysnął?
Jak oderwana gwiazda przez niebiosa
Spada, z długiego żary trzęsąc włosa:
Tak on brzeszczotem[110] koło stropu cisnął
460
I siekł w podłogę; od tęgiego razu
Rzęsiste iskry sypnęły się z głazu.
Znowu ich głuche obeszło[111] milczenie,
Znowu rzekł książę: «Dosyć próżnej mowy.
Oto noc prawie dochodzi połowy,
465
Wkrótce usłyszym drugich kurów pienie:
Wiesz, com rozkazał; bądźcie w pogotowiu,
Ja legnę, może duch troskliwy spocznie
I ciało trochę pokrzepię na zdrowiu,
Bom trzy dni nie spał. Teraz jeszcze mrocznie;
470
Lecz dziś zapełnia księżyc rogi nowiu,
Świt będzie widny: ruszymy niezwłocznie,
Synom Kiejstuta w Lidzie zostawimy,
Godne dziedzictwo — popioły i dymy!».
To powiedziawszy, usiadł i w dłoń klasnął.
475
Skoczyli słudzy, kazał zwlekać szaty
I legł, nie na to może, aby zasnął[112],
Lecz aby Rymwid miał się precz[113] z komnaty.
I on, gdy widzi, iżby nic nie sprawił,
Ani co mówił, ani dłużej bawił,
480
Poszedł, a jako znał powinność sługi,
Wytrąbił ukaz[114], rycerstwo zgromadził,
Potem do zamku wrócił się raz drugi.
Po cóż? Czy żeby znowu z panem radził?
Nie. W inną stronę wiódł on kroki swoje:
485
Na lewe skrzydło zamkowej budowy,
Gdzie ku stolicy spadał most zwodowy,
Szedł krużgankami przed księżnej podwoje[115].
Kobieta, ŻonaByła naonczas książęciu zamężną
Córa na Lidzie możnego dziedzica,
490
Z cór nadniemeńskich pierwsza krasawica,
Zwana Grażyną[116], czyli piękną księżną,
A chociaż wiekiem od młodej jutrzenki
Pod lat niewieścich schodziła południe,
Oboje: dziewki i matrony wdzięki
495
Na jednym licu zespoliła cudnie.
Powagą zdziwi, a świeżością znęca:
Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie;
Że kwiat młodego nie stracił rumieńca,
A razem owoc wnet pełni dorośnie.
500
Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać:
Ona się jedna w dworze całym szczyci,
Że bohaterską Litawora postać
Wzrostem wysmukłej dorówna kibici.
Książęca para, kiedy ją okoli
505
Służebne grono, jak w poziomym[117] lesie
Sąsiednia para dorodnych topoli,
Nad wszystkich głowę wystrzeloną niesie.
Kobieta, Mężczyzna, PrzebranieTwarzą podobna i równa z postawy,
Sercem też całym wydawała męża[118].
510
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
Gardząc[119], twardego imała oręża;
Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku[120]
W szorstkim ze skóry niedźwiedziej kirysie[121]
Spiąwszy na czole białe szpony rysie,
515
Pośród strzelczego hasała orszaku;
Z pociechą[122] męża nieraz w tym ubiorze
Wracając z pola oczy myli gminne,
Nieraz od służby zwiedzionej na dworze,
Odbiera hołdy książęciu powinne.
520
ŻonaTak zjednoczona zabawą i trudem.
Osłoda smutku, wspólniczka wesela,
Nie tylko łoże i serce podziela,
Lecz myśli jego i władzę nad ludem.
Wojny i sądy, i tajne układy,
525
Częstokroć od jej zależały rady,
Acz[123] innym rzecz ta nie była świadoma:
Bo księżna, wyższa nad żon prostych rzędy,
Które zbyt rade, że panują doma[124],
Chciałyby z tym się popisywać wszędy[125],
530
Owszem, cudzemu pilnie kryła oku,
Z jaką potęgą w sercu męża władnie[126];
Nawet baczniejsi i bliżsi jej boku
Nieprędko mogli zbadać i niesnadnie[127].
Mimo to Rymwid mądry odgadywał,
535
Gdzie mu jedyne pozostało wsparcie:
Szedł więc i księżnej wynurzył otwarcie
Wszystko, co widział i co przewidywał,
Jaka stąd dawnym zwyczajom obraza,
Książęciu hańba, narodowi skaza.
540
Mocno Grażynę wieść nowa uderzy;
Lecz panią swojej będąca postaci[128],
Udaje wrzkomo[129], iż temu nie wierzy,
Pokoju w głosie i twarzy nie traci;
«Nie wiem ja — rzekła — czyli[130] nad rycerzy,
545
Więcej u pana słowo niewiast płaci[131];
To wiem, że sobie sam radzi roztropnie,
Wiem jeszcze lepiej, co uradzi, dopnie.
Wreszcie, jeżeli nagła gniewu flaga[132]
Doczesną[133] burzę w sercu jego wzbudzi,
550
Jeśli niekiedy, lotem młodych ludzi,
Chęć swą nad słuszność lub nad możność wzmaga:
Zostawmy, niech czas i cicha uwaga
Rozjaśni myśli, zapały przystudzi,
Pierzchliwe słowa niepamięć zagrzebie;
555
Tymczasem drugich nie trwóżmy i siebie».
«Wybaczaj, księżno! O, nie są to słowa,
Co z ust w gorącej pryskają godzinie,
Których zagasłych pamięć nie dochowa;
Nie jest to zamiar, który w plątaninie
560
Chęci niewczesnych rodzi myśl jałowa,
Który jako dym zamroczy i zginie:
Te iskry znaczą wielki pożar w duchu,
Ten dym strasznego zwiastunem wybuchu!
Nie dzisiaj jestem przy pańskiej osobie,
565
Od lat dwunastu znał mię wiernym sługą:
Przecież na pamięć nie przywiodę sobie,
By ze mną mówił tak szczerze, tak długo.
Odkładać próżno; co rozkazał, zrobię,
Bo już rozkazał, bym przed gwiazdą drugą
570
Zgromadził wojska nad grób Peresieka,
Noc będzie widna, droga niedaleka».
«Co słyszę[134], jutro? biada mojej głowie!
Nie chcę, ażeby po Litwie gadano,
Że brat na bratnie następował zdrowie,
575
Wziął gardło lub dał za Grażyny wiano[135]!
Pójdę i w pierwszej z książęciem rozmowie…
Owszem, dziś idę, chocia już nierano[136].
Wprzód niźli nocą świt opędzi rosę,
Tuszę, iż dobrą odpowiedź przyniosę».
580
Żegnają siebie po tym rozhoworze[137],
A w jedno miejsce dążyli oboje.
Księżna, i chwili nie bawiąc[138] w komorze[139],
Śpieszy w gmach pański przez tajne pokoje;
Rymwid, nie bawiąc i chwili na dworze,
585
Śpieszy krużgankiem i w pańskie podwoje
Że nie śmiał wstąpić, na progu usiada,
Szczeliną patrzy i ucha dokłada.
Niedługo czekał. Klamka zaszeleści,
Z ubocznych progów mignie postać w bieli.
590
«Kto?» — woła książę, zerwał się z pościeli —
«Kto?» — «Ja» — odpowie znany głos niewieści.
Potem coś dłużej rozmawiać zaczęli.
A chociaż Rymwid domyślał się treści,
Głosu nie złowić: bo w echo wplątany,
595
Połknęło miejsce lub odbiły ściany.
Rozmowa coraz żwawsza i zmieszana,
Coraz wolniała, coraz trudniej słychać,
Częściej głos pani, bardzo rzadko pana;
Milczał, niekiedy zdawał się uśmiechać.
600
Na koniec księżna padła na kolana,
Wstał, nie wiadomo, podnieść czy odpychać,
Kilka słów potem wymówił goręcej;
A potem milczał i nie mówił więcej.
I było cicho. Znowu postać w bieli,
605
Przemknie się ku drzwiom, klamką zaszeleści:
Czy uprosiła, czy się nie ośmieli
Prosić go dłużej — już w swój gmach niewieści
Odeszła księżna. Książę do pościeli
Wrócił, legł. Cicho, i widać z tej cisze[140],
610
Że go sen twardy wprędce ukołysze.
Rymwid daremnie jeszcze chwilę badał;
Odszedł nareszcie i w lewym balkonie
Giermka obaczy, który z Niemcy[141] gadał.
Słucha ciekawie, lubo[142] ku tej stronie
615
Nie szła rozmowa i wiatr ją okradał;
Wtem giermek ręką ukazał ku bronie[143]:
Co by oznaczał, Rymwid łacno[144] zgadał[145];
Strasznie to pychę Krzyżaka ubodło,
Zbiegł, chwycił konia, poskoczył na siodło:
620
«Przysięgam — wrzeszcząc — gdybym nie był posłem
Przysięgam na ten krzyż, komtura znamię,
Iż za obelgę, którą dziś poniosłem
Prędko by zemstę znalazło to ramię.
Między monarchy na poselstwach wzrosłem;
625
Ni przy cesarskiej, ni papieskiej bramie
Nie spotkało mię, co u twego panka:
Pod gołym niebem doczekać się ranka;
Iść precz, za czyim? za giermka rozkazem!
Ale ostrzegam, że nas nie ułowi
630
Pogański wykręt i nie minie płazem!
Wołać nas wrzkomo[146] przeciw Witołdowi,
A potem wspólnym otoczyć żelazem!
No obaczymy, czy Witołd odbije
Ten miecz, zanadto waszej bliski szyje[147]!
635
Powiedz książęciu, jeśli nie dowierza,
Sam niechaj spyta, powtórzyć gotowem,
Choć razy dziesięć tymże samem słowem,
Teraz i zawsze: bo ze słów rycerza
Nic nie wyrzucić, jak ze słów pacierza.
640
A com rzekł usty, prawicą dowiodę.
Jama, którąście pod nami kopali,
Na waszą własną wykopana szkodę,
Dziś jeszcze, jeszcze tej nocy się zwali;
Tak, jakem Ditrich Halstark von Kniprode,
645
Komtur zakonu! Za mną, knechty, daléj[148]
Zaczekał jednak. Lecz po krótkiej zwłoce,
Gdy nic nie słyszał, bramą w pole goni.
Kiedy niekiedy zbroja zamigoce,
Kiedy niekiedy podkowa zadzwoni,
650
Kiedy niekiedy słychać rżenie koni;
Coraz znikają w dali i w pomroce,
Las ich na koniec i góra zasłoni.
«Jedźcie szczęśliwie! Bogdaj wasza noga
Nigdy w litewskiej nie postała ziemi!»
655
— Rzekł Rymwid, patrząc z uśmiechem za niemi —
«Dzięki, o księżno! Jaka zmiana błoga,
Jak niespodziana! Proszę teraz, kto tu
Pochlebi sobie, że zna serce cudze?
Ów głos gniewliwy, owa postać sroga
660
Słowa wiernemu nie dał wyrzec słudze!
Ptasiego zda się chciał pożyczyć lotu,
By spaść co prędzej na Witołda głowę:
Wtem jeden uśmiech i słówko miodowe
Wytrąca oręż, zmusza do powrotu.
665
Nie dziw, zapomniał starzec siwobrody,
Że księżna piękna, a Litawor młody[149]
Tak mówiąc z sobą, wzniósł do góry oczy:
Może się lampa za kratą ukaże.
Na próżno patrzył; ciemność okna mroczy;
670
Wraca więc znowu i na ganek kroczy,
Azali[150] książę wołać nie rozkaże.
Na próżno czekał, zapytywał straże,
Zbliża się ku drzwiom, w pokoju noc cicha,
A książę dotąd snem twardym oddycha.
675
«Cuda prawdziwe! Nie odgadnę cale[151],
Jakim dziś wszystko idzie u nas torem:
Niedawno wołał w największym zapale,
Rozkazał wojsko zgromadzić wieczorem,
A sam śpi dotąd? Miał wyciągnąć rano?
680
Stoją rycerze od Niemców wezwani,
A Niemcom z niczym odjechać kazano.
Któż zaniósł rozkaz? oto giermek pani!…
Ile z wczorajszej wróżyłem rozmowy…
Wprawdzie żadnegom nie słyszał wyrazu,
685
Lecz długie prośby, głos pana surowy..
Miałażby księżna pomimo rozkazu
Ważyć się sama aż na krok takowy,
Ufna potędze niewieścich pieścideł?…
Lękam się bardzo, aby tego razu
690
Zbytniej śmiałości nie puściła skrzydeł.
Prawda, iż nieraz poczynała śmiele;
Lecz to byłoby więcej niż za wiele».
Dalsze rozmowy przerwał mu posłaniec,
Który wszedł cicho i z daleka mruga;
695
Więc oba śpieszą w zamku lewy kraniec.
Stamtąd krużgankiem zbiegła księżnej sługa;
Wnet sama pani w sieniach go spotyka,
Wprowadza i drzwi za sobą zamyka.
«Radco sędziwy, niedobrze się dzieje;
700
Ale rozpaczy oddać się nie godzi:
Jeśli nas dzisiaj zawiodły nadzieje,
Szczęśliwsze jutro może wynagrodzi.
Bądźmy cierpliwi: nie robić hałasu
Między żołnierstwem i dworską gawiedzią;
705
Posły odprawim do innego czasu,
Ażeby książę nagłą odpowiedzią
Nie przyrzekł Niemcom, póki zemstą płonie,
Co by rad cofnął, gdy z gniewu ochłonie.
Ty się nie lękaj: jakkolwiek wypadnie,
710
Zamiarom pana nic się nie uszkodzi;
I potem wojsko może zwołać snadnie[152]
Jeżeli czas mu serca nie ochłodzi.
Dzisiaj miał jechać, ale wyznam szczerze,
Ja tak kwapionej[153] wyprawie nie wierzę.
715
Ledwie w domowe powrócony progi,
Wczora zaledwie z piersi złożył zbroje,
Z dalekiej jeszcze nie wytchnąwszy drogi,
Miałżeby znowu dziś ruszać na boje?…»
«Co słyszę, księżno? Ty mówisz o zwłokach?
720
Jak cię niestety rachuba omyli!
Już jest za późno; już po tylu krokach
Nie będzie czekał godziny, pół chwili…
Wreszcie obaczym. Lecz wprzód chciałbym wiedzieć,
Jak przyjął książę wczorajszą namowę?…»
725
Grażyna właśnie miała opowiedzieć,
Gdy ich zdarzenie pomieszało[154] nowe.
Tętent jezdnego słychać na dziedzińcu.
Zdyszały giermek dopada komnaty,
Przynosi wieści od litewskiej czaty,
730
Która po lidzkim biegając gościńcu,
Teraz od Niemców dostała języka[155]:
Że wódz krzyżacki jazdę z lasu ruszył,
A za nią knechtów i obóz pomyka;
I że przed świtem, jak czatownik tuszył[156]
735
I jak niemieckie wyznawały brańce[157],
Chce miasto ubiec i szturmować szańce.
Niechaj więc Rymwid wraz do pana skoczy,
By go przebudzić i prędko uradzić:
Czyli na murach obrony rozsadzić:
740
Czyli na polu Niemcom zajrzeć w oczy.
Czatownik radzi, abyśmy się skradli,
Do nich z ubocza, bo są niedaleko;
Wprzód nim się knechty z działami przywleką,
Abyśmy z nagła na lud jezdny padli:
745
Tak zapędzonym na chrapy[158] i rowy[159]
Łacno rajtarom i bratom łby zmieciem,
Potem fussknechtów wziąwszy pod podkowy,
Do szczętu plemię jaszczurze wygnieciem.
Mocno Rymwida dziwi ta nowina,
750
Daleko mocniej dziwi się Grażyna.
«Giermku — zawoła — kędyż są posłowie?»
Umilknął giermek, a niepewne lice
I pytające topiąc w niej źrenice:
«Co słyszę, księżno? — zdumiony odpowie —
755
Alboż o własnym zapomniałaś słowie?
Niedawno, kiedy piały drugie kury
Samaś mi rozkaz książęcy przyniosła,
Ażebym biegał co prędzej do posła
I wyprawił go przed świtem za mury!»
760
«Tak» — rzecze księżna, twarz odwraca zbladłą,
Lecz pomieszanie widne w jej osobie,
Do ust wyrazy nieporządne kładło.
«Tak, prawdę mówisz, przypominam sobie…
Jakże to wszystko z głowy mi wypadło!
765
Biegnę… nie, stójmy… albo, wiem, co zrobię…»
Stanęła, milczy. Przymkniona powieka,
Czoło pochyłe, w którym się przebija
Jakaś myśl jeszcze ciemna i daleka;
W niepewnych rysach okaże się, mija,
770
I znowu wschodzi, całą twarz obleka.
Dojrzewa zamiar, staje się wyrokiem:
Już umyśliła, postąpiła krokiem.
«Tak jest, raz jeszcze idę budzić męża.
Wojsko niech zaraz w drogę się wybiera.
775
Ty, giermku, rozkaż osiodłać hestera[160]
I wynieś resztę pańskiego oręża.
Wszystko to ma być natychmiast gotowe!
Przykazuję wam imieniem książęcia.
Odpowiedź[161], starcze, wkładam na twą głowę.
780
Jaki cel, kędy mierzą przedsięwzięcia,
Nie gadać, ani pytać, do poranku.
Idźcie i pana czekajcie na ganku».
Wybiegła, drzwiczki za sobą zatrzasła.
Wybiega Rymwid, a myśli po drodze:
785
«Gdzie idę? Po co? Wszak wojska i wodze
Już zgromadzone, już wydane hasła!…»
Odetchnął tedy, zwolnił nieco kroku,
Stanął z nagiętym ku ziemi obliczem
I myśląc długo, nie myślał o niczem:
790
Bo w mnogich zdarzeń i wniosków natłoku,
Myśli samopas plączą się bezładnie,
Ani ich rozum znużony owładnie.
«Próżno tu czekam. Już bliski poranek;
Wkrótce się cała zagadka rozwiąże.
795
Muszę z nim mówić, śpi czy nie śpi książę…»
Więc stąpał prosto na pałacu ganek:
A wtem się z lekka rozwarły podwoje.
Litawor wyszedł sam jeden do sieni,
Szatę miał, w jaką stroi się na boje,
800
Całą od sutej błyszczącą czerwieni;
Głowę pod hełmem; piersi, miasto[162] zbroje,
Pancerz obwijał z żelaznych pierścieni;
W lewicy tarczę mniejszego obłęku[163],
A pas od miecza na prawym niósł ręku.
805
Gniewem lub troską zdał się kołatany,
Nierównym stąpał i niepewnym krokiem;
Gdy się zbliżały rycerze i pany,
Uczcić łaskawym nie raczył ich okiem.
Drżący z rąk giermka wziął łuk i kołczany,
810
Miecz nawet zwiesił ponad prawym bokiem:
A chociaż wszyscy omyłkę widzieli,
Przestrzegać pana nikt się nie ośmieli.
Już zstąpił z ganku, już chorągiew złota
Wzniesiona, pocznie na dzień krwawy świtać,
815
Już dosiadł konia, już przyboczna rota
Miała go wrzaskiem i trąbami witać:
Lecz dał znać ręką, aby zamknąć wrota,
Jechać w milczeniu i o nic nie pytać.
A pacholiki i nadworne sługi
820
Aż za most wywiódł na dziedziniec drugi.
Stąd nie gościńcem puścili rumaki,
Ale na prawo skręcając się dołem,
Przepadli między kurhany i krzaki;
Znowu ku drodze nawracają kołem,
825
Wąwóz ciemnymi wiedzie ich zatoki[164],
Ścienione coraz rozsuwając boki.
Jest od przykopów miejskich tak daleka,
Jako niemieckiej broni grzmot doniesie,
Mała, zaledwie znana komu rzeka,
830
Wąskim korytem błądząca po lesie;
Ku drodze jednak coraz szerzej ścieka,
Gubiąc się w wielkim jeziora okresie[165];
Puszcza okrywa z boków jej zwierciadła,
A z przodu góra wyniosła usiadła.
835
Tam, gdy litewskie wymknęły się roty[166],
Ujrzą śród góry, przy blasku księżyca,
Zbroje, chorągwie, szyszaki i groty.
Błysnęło, zagrzmi na hasło rusznica;
Sypią się męże, ściskają się roty:
840
Murem krzyżacka stanęła konnica.
Przyroda nieożywiona, LasTak w noc miesięczną[167] wyglądają świetnie
Na czole Ponar zasadzone bory,
Gdy z nich oskubie wicher szaty letnie,
A rosa jasne wieszając bisiory,
845
Nagle się mrozem w śrzon[168] perłowy zetnie:
Błędnym przechodniom zdają się u wniścia[169]
Lasy ze srebra, a z kryształu liścia.
Ten widok gniewy w książęciu poduszcza.
Skoczył z wyniosłem nad głową żelazem;
850
Wali się zbrojna w ślady jego tłuszcza[170].
Ale się wodze dziwią, że tym razem
Wojsko bez sprawy[171] lada jako[172] puszcza,
Ani ich zwykłym ostrzeże rozkazem,
Kędy sam myśli na czole ugodzić,
855
A jakie skrzydła odda im przywodzić.
Więc Rymwid, pańską zastępując wolę,
Obiega hufy[173], szykuje śród drogi;
Wklęsłe ku górze ściskając półkole,
Pancernych w środek, łuczników na rogi:
860
Tak zawsze Litwa zwykła stawić pole.
Dał hasło: chylą majdany[174] do nogi,
Bitwa, WalkaWarknęły struny, świsnęła strzał chmura,
«Jezus, Maryja! Naprzód, hop hop, ura[175]
Dopieroż drzewca ułożywszy w toku
865
Zewrą się bliżej, pierś na pierś uderzy…
Za cóż[176] wydarła potomnemu oku
Noc i zwycięstwa, i klęski rycerzy?
Swoi i cudzy zmieszani w natłoku;
Zewsząd szczęk razów, wrzask, chrzęsty pancerzy;
870
Pryskają bronie, lecą hełmy, głowy,
Co miecz oszczędza, druzgocą podkowy.
Książę jak skoczył, tak goni na czele,
Ani się jeden między tłumem boi.
Znają czerwony płaszcz nieprzyjaciele:
875
Poznali godła na hełmie i zbroi;
Cofa się walczyć nieśmiała gromada,
Zwycięzca pędzi i na karki wsiada.
Lecz któryż z bogów siłę w nim osłabił?
Cóż stąd, że zbiegłych natarczywie goni?
880
Cóż stąd, że bije? Nikogo nie zabił.
Bezwładna szabla po pancerzach dzwoni,
Albo się zwija odbita żelazem,
Albo uchybia, albo idzie płazem.
Czując Krzyżacy tak słabe natarcie,
885
Odzyszczą[177] serce; z okropnym hałasem
Nawrócą czoła, potkną się[178] zażarcie
I gęstym włóczni otoczą go lasem;
Czy przelękniony, czy splątany w tłumie,
Brać ich na szable i tarcze nie umie.
890
Trudno mu było całą unieść szyję[179],
Krzyżactwo zewsząd kole, strzela, siecze:
Wtem, huf litewski nawałę rozbije,
Biorąc go między puklerze i miecze:
Ten słabe razy swoimi poprawia,
895
A ten od cudzych razów go zastawia.
Już noc pierzchała, już różane włosy
Zorza na wschodnim roztacza obłoku.
Bitwa wre dotąd, ślepe lecą ciosy,
Ni w tył, ni naprzód nie ruszono kroku;
900
A bóg zwycięstwa, przyszłe ważąc losy,
Równy krwi ciężar stąd i zowąd bierze
I szala dotąd w równej stoi mierze.
RzekaTak ojciec Niemen, mnogich piastun łodzi[180],
Gdy Rumszyskiego napotka olbrzyma:
905
Wkoło go mokrym ramieniem obchodzi,
Dnem podkopuje, pierś górą wydyma;
Ten, natarczywej broniąc się powodzi,
Na twardych barkach gwałt jej dotąd trzyma,
Ani się zruszy skała w piasek wryta,
910
Ani jej rzeka ustąpi koryta.
Krzyżactwo, długiej niecierpliwe bitwy[181],
Na wierzchu góry stojący odwodem
Ostatni hufiec pędzą w środek Litwy:
Komtur ich wiedzie, sam uderza przodem;
915
A zmordowanych długimi gonitwy[182],
Gdy naparł świeżym i dzielnym narodem,
Łamią się szyki, Krzyżactwo zwycięża.
Wtem z góry zagrzmiał straszliwy głos męża.
Ku niemu wszystkich podnoszą się oczy.
920
Stoi na koniu, a jako rozwiodła
Szeroko cienie sterczących warkoczy,
Na śnieżnej górze wybujała jodła,
Tak go szeroki płaszcz dokoła mroczy:
Czarny płaszcz, czarny koń i hełm, i godła.
925
Trzykroć zawołał, zleciał na kształt gromu,
Nie wiedzieć za kim albo przeciw komu.
Dobiega Niemców, między tłumem tonie,
Bitwy nie ujrzysz; ale zgiełk i jęki
Dają odgadnąć, w jakiej walka stronie
930
I jak straszliwy piorun jego ręki.
Tam szyszak zniknie, ówdzie sztandar padnie;
Tłoczy się hufiec, miesza się bezładnie.
Jako leśnicy, gdy sosny lub dęby
Sieką wzdłuż puszczy, słychać łoskot w dali,
935
Jęczą topory, chrobocą pił zęby,
Kiedy niekiedy wierzchołek się zwali;
Na koniec między wyciętymi zręby
Ujrzysz i mężów, i błyskanie stali:
Takie wysiekłszy środkiem Niemców łomy[183],
940
Darł się ku Litwie rycerz nieznajomy.
Śpieszaj, rycerzu, ożywić duch męski,
Krzepić słabnących śpieszaj, jeszcze pora!
Litwini bliscy ostatecznej klęski:
Dzid i puklerzów[184] warowna zapora
945
Już rozłamana; sam komtur zwycięski
Po całym polu szuka Litawora;
On się nie kryje: oba konie bodą,
PojedynekWkrótce śmiertelny pojedynek zwiodą[185].
Litawor szablę wynosi do cięcia,
950
Komtur dał ognia z piorunowej broni.
Zadrżą Litwini, pojrzą na książęcia:
Niestety, szabla wypadła mu z dłoni,
Cugle z słabego wyciekły ujęcia;
Już pod szyszakiem nie dotrzyma skroni[186],
955
Spływając z siodła już się bokiem chyli:
Kiedy mu swoi na pomoc skoczyli.
Jęknął mąż czarny; a jak czarna chmura
Ryknąwszy błyśnie piorunowym gradem,
Z taką szybkością leci na komtura:
960
Zaledwie pierwszym zwarli się napadem,
Pojrzeć, aliści[187] komtur już pod koniem,
A rycerz bieży i tratuje po niem.
Gdzie obskoczyły książęcia dworzany,
Przybiega, chwyta, rwie pancerza węzły,
965
Ostrożnie zdziera blach zafarbowany[188],
Wyśledza postrzał głęboko ugrzęzły.
Wtem krew na nowo wytrysnęła z rany,
Ból zemdlonego do zmysłów przywoła;
Otwiera oczy, spoziera dokoła
970
I znowu wciska na oczy przyłbicę;
Z gniewem żołnierze i sługi odpycha,
A Rymwidowi ściskając prawicę:
«Już jest po wszystkim starcze — mówi z cicha —
Precz mi od piersi, szanuj tajemnicę;
975
Ratunek próżny, wkrótce umrzeć muszę,
Wieźcie do zamku, tam wyzionę duszę».
Rymwid szerokie oczy w nim utopił:
Ledwie śmie wierzyć, od zmysłów odchodzi.
Upuszcza rękę, którą łzami kropił,
980
Dreszcz kości wstrząsa, pot mu czoło chłodzi,
Teraz poznaje głos, nieznany wczora:
Niestety, nie był to głos Litawora!
Tymczasem rycerz upuszczone wodze
Starcowi wręczył, sam do pana skoczył,
985
Rumaki każe nawrócić ku drodze,
Chwiejącego się ramieniem otoczył,
Składa na piersiach, krew dłonią zaciska;
Dał znak, samotrzeć[189] pędzą z bojowiska.
I zbliżają się pod okopy grodu.
990
Zaszli im drogę ciekawi mieszkance;
Ci, bodąc konie przez tłumy narodu,
W milczeniu śpieszą na zamkowe szańce,
A skoro wpadli, uchylono zwodu[190].
Rycerz strażnikom przykazuje srogo,
995
Ni tam, ni za się nie puszczać nikogo.
Wnet z resztą hufów ciągną bojownicy.
A choć wygrali tak przeważne pole[191],
Mała stąd radość była po stolicy;
Ból serca ścisnął, żałoba na czole;
1000
Każdy się pyta troskliwy o pana:
Gdzie jest? czy żyje? jak głęboka rana?
Nikt nie był w zamku, nikt o niczym nie wie;
Podjęto mosty i zemkniono zwory[192].
Pogrzeb, Ofiara, Obrzędy, ObyczajeTymczasem w fosę, między gęste krzewie[193],
1005
Schodzą trabanci[194] z piłami, z topory,
Sieką chrust, walą topole, modrzewie,
A ociosane pnie, gałęzie, wióry
Toczą na barkach i wozach do miasta:
Na taki widok żal i postrach wzrasta.
1010
Kędy świątynie miał władca pioruna[195]
I bóg, co wichrem niepogodnym świszcze,
Gdzie woły, konie, trzoda srebrnoruna
Codziennie krwawi poświęcone zgliszcze:
Tam stos ogromny kładą pod obłoki,
1015
Dwudziestem[196] sążni długi i szeroki.
W środku dąb sterczał; a pod dębem stoi
Niemiecki braniec na dzielnym rumaku[197],
Z orężem, w hełmie i zupełnej zbroi,
Trzykroć łańcuchem przykuty do haku:
1020
Wódz to krzyżacki, co był posłem wprzody,
Zabójca księcia, Diterich z Kniprody.
Biegą[198] mieszczanie, rycerze, kapłany;
Czekają końca, zgadywać nie śmieją:
Każdy zarówno w myślach kołysany
1025
Między bojaźnią, żalem i nadzieją,
W zamek smutnymi poziera oczyma,
A słuch na wieści wyprężony trzyma.
Przecież i trąba ozwała się z wieży,
I most opada, i wolnymi kroki
1030
Rusza się orszak w żałobnej odzieży,
Niosąc na tarczach Trup bohatera zwłoki;
Przy nich łuk, włócznia, miecz i sajdak[199] leży,
Wkoło purpurą świeci płaszcz szeroki:
Książęce stroje; lecz nie widać lica,
1035
Bo je spuszczona zawarła przyłbica.
To on, to książę! Wielkiego pan kraju,
Mąż dużej [200]ręki, któż mu rówien[201] będzie
Czy gromić Niemce i hordy Nogaju[202],
Czy lud na słusznym rozsądzać urzędzie?
1040
Panie nasz! Za cóż[203] dawnego zwyczaju
Nie widać w twoim pogrzebnym obrzędzie?
Nie tak albowiem starożytność święta
Czciła twe przodki, litewskie książęta.
Za cóż do nieba nie idzie za tobą
1045
Twój giermek, każdej nieodstępny drogi,
I z próżnym siodłem, okryty żałobą
Towarzysz pola, koń jelenionogi;
I sokół, i psy, co wiatr pyskiem sieką,
I drugie z pyskiem wietrzącym daleko?
1050
Szemrała gawiedź. Rycerze na stosie Składają ciało, mleko i miód leją[204];
Przy długiej trąby i fletni odgłosie,
Śmiertelne pieśni wajdeloci pieją.
Starszy pochodnią wziął i nóż ofiarny:
Stójcie!… Stanęli. Nadjechał mąż czarny.
1055
Któż on? pytają wszyscy, któż on taki?
Poznało wojsko: on na polu wczora,
Kiedy litewskie złamano orszaki
I obstąpiono zewsząd Litawora,
Przypadł, odwagę stygnącą zapalił,
1060
Niemców wysiekał, komtura obalił.
Tyle o czarnym rycerzu wiedziano.
Dziś w tymże płaszczu, na tymże rumaku:
Lecz po co przybył? skąd ród? jakie miano?
Stójcie i patrzcie! Uchyla szyszaku,
1065
Uchyla twarzy: on! Litawor! książę!…
Dziw nagły zmysły i mowę zabiera,
Na koniec radość skrzepły głos rozwiąże.
Opłakanego widząc bohatera,
Wrzasną i klasną, wrzask o gwiazdy bije:
1070
«Litawor żyje! Książę, pan nasz żyje!».
Stał i ku ziemi dzierżał lice blade.
Hałas grzmi jeszcze, powtarzany echem;
Z wolna wzniósł czoło, obejrzał gromadę,
Za okrzyk lekkim dziękując uśmiechem.
1075
Nie był to uśmiech, co z serca poczęty
Rozjaśni lica i w oczach zaświeci;
Ale jakoby gwałtem przyciągnięty
Usiadł na ustach i wkrótce uleci:
Tyle dodaje smutnej twarzy wdzięku,
1080
Ile kwiat w bladym nieboszczyka ręku.
«Zapalcie zgliszcze!» — Palą, ogień bucha,
A książę dalej: «Wiecieli wy, czyje
Zwłoki na stosie giną?…» — Cichość głucha.
«Niewiasta! choć ją męska zbroja kryje!
1085
Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha[205]:
Ja się zemściłem, lecz ona nie żyje![206]»
Rzekł, bieży na stos, upada na zwłokach,
Ginie w płomieniach i dymu obłokach[207].

Epilog wydawcy

Czytelniku, jeżeliś przepatrzył cierpliwie
1090
I nierad snadź[208] do końca — czemu się nie dziwię:
Bo w żmudnem zaplątaniu, gdy wątku nie schwyta
Podraźniona ciekawość, gniewa się niesyta —
Za co[209] książę sam został, a wyprawił żonę?
Za co śród boju przyniósł niewczesną[210] obronę?
1095
Czy księżna własną wolą[211] zastąpiła męża?
Przecz[212] Litawor na Niemce jął się do oręża?…
Dostatnich[213] odpowiedzi na próżno byś badał.
Wiedzże, iż autor, co te historyje składał,
Ile widział lub słyszał (był naonczas w mieście),
1100
To pokrótce spisawszy, zamilczał o reszcie.
Nie mogąc prawdy zmacać i na jaw wysadzić,
A nie chcąc fałszywymi domysłami zdradzić,
Gdy umarł, jam rękopis wziął po nieboszczyku,
A sądząc, iż rad będziesz, miły czytelniku,
1105
Kiedy z ukrycia wyjdą na publiczne oczy
I koniec się jakkolwiek przycięty dotoczy[214],
Pytałem Nowogrodzian, ludzi godnych wiary;
Ale żaden nie wiedział, jeno Rymwid stary;
I ten, jak stary, prędko rozstał się z żywotem,
1110
A póki żył, nikomu nie powiadał o tem.
(Snadź[215] w przysiędze uwiązan albo w obietnicy).
Szczęściem, był drugi człowiek świadom tajemnicy:
Giermek księżnej, podonczas[216] we dworcu przytomny[217].
Ten, jako człowiek prostak, mniej w języku skromny,
1115
Gadał, a jam spisował, widząc, iż powieści
Wiążą się do podanej od autora treści.
Czyli[218] całkiem prawdziwe, trudno dać porękę;
A kto o fałsz pomówi, nie wyzwę na rękę[219]:
Bo tu nic zgoła własną nie nadstarczam głową,
1120
A com z giermka usłyszał, oddam słowo w słowo.
Giermek zaś tak powiadał:
«Księżna sfrasowana,
Długo błagała męża, padłszy na kolana,
Ażeby na kark Litwie nie zwał nieprzyjaciół:
1125
Ale on tak się w gniewie uporczywy zaciął,
Iż jej prośby z szyderczym słuchając obliczem,
»Nie i nie« odpowiadał i odprawił z niczem.
Sądziła go przekonać łacniej w innym czasie;
Rozkazała posłańców zatrzymać w tarasie[220]
1130
Lub za mury wyprawić. Wyprawiłem cicho;
Zbłądziliśmy oboje: a stąd całe licho.
Bo komtur, odpowiedzią twardą zagniewany,
Miasto[221] posiłków niesie ogień i tarany.
Kiedym o tej nowinie uwiadomił panią,
1135
Biegła znowu do męża, ja z daleka za nią.
Weszliśmy; ciemno było w komnacie i głucho,
Książę strudzony zasnął na oboje ucho.
Stanęła podle[222] łoża, lecz nie śmiała budzić,
Czy nie chcąc darmo prosić, czy sennego trudzić;
1140
Ale wrychle[223] na obrót rzuciła się nowy:
Bierze szablę, książęciu leżącą u głowy,
Pancerz kładzie, mężowski płaszcz na piersiach zwiesza
i lekko drzwi przemknąwszy, na ganek pośpiesza.
Mnie srogo zakazuje o niczym nie gadać.
1145
Koń już był osiodłany. Kiedy miała wsiadać,
Szabli nie obaczyłem przy jej lewym boku,
Zapomniała przypasać lub zgubiła w mroku.
Biegnę, szukam, powracam: aż zamkniono wrota;
Patrzę oknem: niestety! już za bramą rota.
1150
Strach mię ścisnął, jakobym obrzucan zarzewiem;
Myślę, pocę się, kręcę, co mam począć, nie wiem.
Widać blask i grzmot działa rozlega się w dali:
Zrozumiałem, że z Niemcy bitwę zagajali.
Wkrótce Litawor, czyli dosyć mając spania,
1155
Czy zbudzony łoskotem, zerwał się z posłania.
Woła, klaszcze i woła: ja, drżący ze strachu,
Wsunąłem się na klęczkach w ciemny zakąt gmachu,
Widziałem, jako szukał oręża i zbroje,
Kołatał we drzwi, skoczył na księżnej pokoje,
1160
Wrócił, wyłamał rygle, wyleciał na ganek.
Ja do okna, (a już się zbierało na ranek):
Książę spoziera wkoło i nastawia uszy,
I krzyczy; ale w zamku nie ma żywej duszy.
Potem na dół, jakoby nieprzytomny sobie
1165
Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie;
Wyjechał ku okopom, wstrzymał się u wałów,
Słuchał, skąd zgiełk uderza, skąd ogień postrzałów:
A wypuściwszy wodze lotem błyskawicy
Przez dziedziniec, most, bramę pędzi ku stolicy.
1170
Ja w oknie patrzę, czekam niecierpliwie końca:
Wszystko ucichło, zgasło koło wschodu słońca.
Wraca Litawor, Rymwid; iŚmierć Grażynę z łęku
Wysadziwszy omdlałą, dźwigali na ręku.
Strach wspomnieć! Kędy stąpią, krwawy strumień pryska,
1175
W pierś ciężko zaraniona i skonania bliska,
Padła niema, to nogi ściskając książęce,
To załamane k'niemu wyciągając ręce:
»Przebacz mężu mój, pierwsza i ostatnia zdrada!…«
Książę płacze, podnosi; zemdlona upada;
1180
Skonała… Wstał i odszedł, i rękami oczy
Zakrył, i stał… Ja wszystko widziałem z uboczy[224];
A gdy z Rymwidem jęli kłaść na łoże ciało,
Umknąłem… Wiecie wszyscy, co się dalej stało».
Tyle on giermek gadał, pod sekretem zrazu,
1185
Lecz ze śmiercią Rymwida minął strach zakazu,
(Bo Rymwid wzbronił o tym przed ludem rozplatać).
Wieść tłumiona poczęła coraz szerzej latać:
Dziś żadnego nie znajdziesz w nowogródzkiej gminie,
Co by ci nie zanucił piosnki o Grażynie,
1190
Dudarze ją śpiewają, powtarzają dziewki,
I dotąd pole bitwy zwą polem Litewki[225].

Przypisy

[1]

Grażyna — warianty Grażyny, według autografu znajdującego się w zbiorze hr. Aleksandra Przeździeckiego, ogłoszone były w wydaniu warszawskim z r. 1858. W autografie tytuł powieści jest: Korybut Książę Nowogródzki, a rzecz dzieje się za czasów Kiejstuta: Grażyna zowie się tu Karyną. Wszakże w ciągu rękopisu epoka [staje się; red. WL] zbliżona do czasów Witolda, a w miejscu Korybuta i Karyny, czytamy imiona Witolda i Grażyny. P.W. [przypis redakcyjny]

[2]

tuman — mgła. [przypis edytorski]

[3]

miesiąc (daw.) — księżyc. [przypis edytorski]

[4]

pokazowac — dziś: pokazywać. [przypis edytorski]

[5]

sklep (daw.) — sklepienie. [przypis edytorski]

[6]

Zamek na barkach nowogródzkiej góry (…) — Nowogródek, starożytne miasto w Litwie, niegdyś Jadźwingów, potem Rusinów posiadłość, zburzone przez Tatarów w czasie zagonu przez Erdziwiła Montwiłowicza książęcia litewskiego. O tem zajęciu Stryjkowski: „a gdy się przeprawili (Litwini) przez Niemen, znaleźli we czterech milach górę kraśną i wyniosłą, na której był pierwej zamek stołeczny Nowogródek książęcia ruskiego, przez Bateja cara [Batu chana] zburzony. Tam zaraz Erdziwił założył sobie stolicę i zamek znowu zbudował, a osiadłszy i opanowawszy bez rozlania krwie, gdy nie było komu bronić, wielką część ruskiej ziemi, począł się pisać wielkim książęciem nowogródzkim”; (Kronika Stryjk.[owskiego]; karta 265, wyd. królewieck.[ie]). Ruiny zamku dotąd widzieć się dają. [przypis autorski]

[7]

hasły (daw. N.lm rzecz. r.m. i r.n.) — dziś: hasłami. [przypis edytorski]

[8]

biegą (daw.) — dziś popr. forma: biegną. [przypis edytorski]

[9]

cieniu (daw. forma D.lp) — dziś popr.: cienia. [przypis edytorski]

[10]

pancerny — tu: okryty pancerzem. [przypis edytorski]

[11]

parów — wąwóz; parowa dziś popr. forma D.lp: parowu. [przypis edytorski]

[12]

wrzeciądze — łańcuchy, sztaby. [przypis edytorski]

[13]

męże (daw. B.lm rzecz. r.m.) — dziś: mężów. [przypis edytorski]

[14]

kapica — wierzchnie okrycie mnicha. [przypis edytorski]

[15]

petlicy — dziś: pętlica; pętla. [przypis edytorski]

[16]

kopiją (daw. B.lp) — dziś: kopię. [przypis edytorski]

[17]

tok — podstawka do kopii przy siodle. [przypis edytorski]

[18]

urwisz (daw.) — uciekinier; dziś: urwis. [przypis edytorski]

[19]

To jakiś urwisz od psiarni Krzyżaków (…) chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał — czytelnik niech uważa, że to jest głos pogański przeciw rycerstwu niemieckiemu użyty [dopisek autorski poza głównymi przypisami autorskimi; red. WL]. [przypis autorski]

[20]

To jakiś urwisz od psiarni Krzyżaków (…) — Zakon Krzyżacki, zwany Zakonem Kawalerów szpitalnych, Marianitów, Teutonów, fundowany w Palestynie r. 1190, wezwany potem około r. 1230 od książęcia mazowieckiego Konrada na obronę Mazowsza od Prusaków i Litwy, stał się potem najstraszniejszym nie tylko pogan, ale i okolicznych krajów chrześcijańskich nieprzyjacielem. Powszechny odgłos ówczesnych dziejopisów wyrzuca Zakonowi łakomstwo, okrucieństwo, dumę i małą gorliwość o wiarę chrześcijańską. Biskupi skarżyli się przed papieżem, że im Krzyżacy przeszkadzają w nawracaniu pogan, wydzierają własności kościelne, uciskają duchowieństwo. Moglibyśmy tu przytoczyć mnogie dowody takowego postępowania w sprawach tylekroć przed papieżem i cesarzem wytaczanych; ale jeśli skargom strony przeciwnej ktoś wierzyć nie zechce, umieszczamy słowa bezstronnego kronikarza Jana z Wintertur (Johannes Witoduranus). Ten dziejopis, sławiony z rzetelności, niemający żadnej do Krzyżaków urazy, a jako Niemiec i duchowny bynajmniej na stronę pogan nieuprzedzony, w prostocie ducha barbarzyńską łaciną pisze o Krzyżakach: „His temporibus (a. 1343) Crucigeri dominantes longe lateque in provincia prussena, regni regis Litaoniae, magnam partem per bellum quod sibi (regi) intulerunt auferentes in provinciam redegerunt; quam ut rehaberet (rex), ipsis fidem catholicam recipere firmiter pollicebat (sic); quod cum facere recusarent, rex litaonice aiebat: «in hoc luculenter comprehendo, quod non meam fidem, sed pecuniam appetunt, et ideo in paganismo perseverabo». De his Crucigeris verbum lamentabile et fidei ortodoxae penitus inimicum, quod absit, enarratur, quod omnes paganos, quos per bella sibi tributarios efficiunt, malunt in suo paganismo remanere, sub eorum tributo, quam a tributo exemptos, ut devote flagitabant vel adhuc hodierna die flagitant, fieri fidei catholicae professores. Famatur etiam ipsos (Crucigeros) non solum terras principum infidelium, sed etiam fidelium invadere”. (Corpus Historicorum medii aevi editio Jo. Georg. Eccard. Lipsiae [1723, v.I], p. 1874). Toż po polsku: „Około tych czasów, jakem słyszał z ust godnych wiary, Krzyżacy szeroko panujący w Prusach, wypowiedziawszy wojnę królowi litewskiemu, gwałtownie wydarli mu część kraju. Ażeby swoje odzyskać, król przyrzekł im, wiarę katolicką przyjąć; gdy zaś Krzyżacy obietnicy słuchać nie chcieli, rzekł król po litewsku: «widzę, iż wam nie o wiarę, ale o pieniądze idzie, i dlatego w pogaństwie trwać będę». O tych Krzyżakach twierdzą (rzecz bolesna, i wierze katolickiej — bodaj się nie sprawdziło! — wielce szkodliwa), iż wolą, aby podbici poganie zostali w bałwochwalstwie i haracz płacili, aniżeli uwolnieni od haraczu chrzest przyjęli, o co pobożnie nalegali i nalegają. Jest także wieść, iż oni (Krzyżacy) nie tylko ziemie książąt pogańskich, ale i chrześcijańskich najeżdżają”. Toż samo o Krzyżakach powiada, i w szczegółach opisuje ich okrutne i nieprawe postępowanie z Prusakami i Litwą, pisarz niemiecki August Kotzebue, jakkolwiek sam nieprzyjazny Litwinom i Polakom, w dziele dla historyi litewskiej bardzo ważnem: Preussens aeltere Geschichte v.[on] August. v. Kotzebue, 1808. Riga 4. Bde. Ob. Tom drugi, kart. 115: Schilderung der Ordensbruder in diesem Zeitraum (r. 1312) i kar. 108; Tom drugi k. 60: Schilderung der Preussen nach geendigtem Kriege (r. 1240). Tom trzeci, k. 275: Schildernng der Grauel im Orden waehrend dieses letzten Zeitraums (r. 1436). Nie można bez wzdrygnienia czytać okrucieństw, jakich się Krzyżacy dopuszczali nad nieszczęśliwym narodem; przytoczymy jeden tylko szczegół. Na końcu jeszcze czternastego wieku, kiedy Prusy całkiem podbite i uspokojone były, mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrod, zagniewany na biskupa kumerlandzkiego, kazał wszystkim chłopom z jego diecezji prawe ręce poucinać: o czym świadczą Leo, Treter i Łukasz Dawid. Takimi byli Krzyżacy, zakon z samych Niemców złożony, co nowy powód do zelżywego ich traktowania Sławianom i Litwie dawało. Z dawna psami Niemców przez wzgardę nazywano; i Bandtkie mniemał, że Psiepole, Bolesława III tryumfem pamiętne, dlatego tak nazwane, iż tam wiele Niemców (psów) wymarło. [przypis autorski]

[21]

plucha — tu: łotr. [przypis edytorski]

[22]

Zaraz by w bagnie skąpał się ten plucha (…) — nie dziw więc, że Prusacy i pobratymcy ich Litwini czuli wieczną ku Niemcom nienawiść, która stała się wrodzoną prawie ich charakterowi. Za czasów pogańskich, a nawet po przyjęciu chrześcijaństwa, kiedy grzebano Litwina albo Prusaka, płaczkowie śpiewali nad nim: Idź nieboże z nędzy tego świata na lepszy, gdzie drapieżni Niemcy tobie panować nie będą, ale ty im; o czem świadczą Bielski i Stryjkowski. Dotąd w głębokiej Litwie, pod panowaniem pruskim, nazwać wieśniaka Niemcem jest to zelżyć go najsromotniej. [przypis autorski]

[23]

A chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał (…) — nie tylko o charakterze, ale i o rozumie Niemców złe mają wyobrażenie Prusacy i Litwini; przysłowiem jest u nich: „głupi jak Niemiec”. Obacz Kotzebue, Tom I, k. 72: „Und weil die Deutschen selten der fremden Sprachen Feinheiten machtig wurden, so sagten die Preussen auch wohl von einem einfaltigen Menschen: er ist so dumm wie ein Deutscher”. Ob. też Linde, pod wyrazem: „Niemiec” i Rhesa: „Das Jahr in vier Gesangen aus den Lithanischen des Christian Donaleitis ins Deutsche ubertragen”. [Linde: Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego wyd. 1807–1814; Rhesa: Jan Ludwik Rhesa (zm. w 1843 r.), profesor uniwersytetu w Królewcu, miłośnik starożytności litewskich, wydawca z rękopisu poematu z XVIII w. Chrystiana Donaleitisa „Rok w czterech pieśniach (…)”; red. WL]. Zmarły niedawno profesor królewiecki Rhesa między innymi zabytkami literatury litewskiej ogłosił poemat Litwina Donalejtysa o czterech porach roku, heksametrem napisane, z przydaniem tłumaczenia niemieckiego i uczonych objaśnień. Wspomniane poema, co do rzeczy i pięknego wysłowienia godne pochwały, i stąd jeszcze mieć powinno dla nas szczególny interes, iż jest wiernym obrazem obyczajów ludu litewskiego. Cześć pamiątce szanownego męża, który, lubo cudzoziemiec, zawstydzał rodaków, mało dbałych o historią swojej ojczyzny [dopisek autorski w przypisie do wyd. Wilno 1822; red.WL]. [przypis autorski]

[24]

za cóż — tu: dlaczego. [przypis edytorski]

[25]

konającem — daw. forma N.i Ms.lp rzecz. r.ż. i r.n.; dziś równa r.m.: konającym. [przypis edytorski]

[26]

gmach — tu: komnata. [przypis edytorski]

[27]

poszedł (…) żeby ją poprawił — poszedł (…) żeby ją poprawić (składnia łacińska). [przypis edytorski]

[28]

wrzkomo (daw.) — rzekomo. [przypis edytorski]

[29]

snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[30]

wnętrzny (daw.) — wewnętrzny. [przypis edytorski]

[31]

lice a. lica — twarz. [przypis edytorski]

[32]

spokojność (daw.) — dziś: spokój. [przypis edytorski]

[33]

szyderski (daw.) — dziś: szyderczy. [przypis edytorski]

[34]

zaprawując (daw. forma) — dziś: zaprawiając. [przypis edytorski]

[35]

Witołd, pan nasz możny i łaskawy — Witołd, syn Kiejstuta, jeden z największych mężów, których wydała Litwa. O jego dziełach wojennych i polityce, oprócz narodowych dziejopisów, czytać w Kotzebue[go] historii wyżej przytoczonej, szczególniej tom III karta 232, tudzież w życiu Swidrygajła: Switrigail, ein Beitrag zu den Geschichten von Litthauen, Russland, Polen und Preussen, von August von Kotzebue. Leipzig, 1820. [przypis autorski]

[36]

podwyższyć książęciem — mianować księciem. [przypis edytorski]

[37]

pociągnąć miecza — tu: naostrzyć miecz. [przypis edytorski]

[38]

zgotować — przygotować. [przypis edytorski]

[39]

obrok — pasza dla koni. [przypis edytorski]

[40]

słońce z szczorsowskiej granicy/ Pierwszym promykiem grób Mendoga draśnie (…) — Szczorse, dziedzictwo Chreptowiczów, starożytnej familii litewskiej, na wschód Nowogródka położone. Mendog, Mindagos albo Mindowe, Mindak, Mendulf Ryngoltowic, wielki książę litewski, pierwszy, który Litwę spod obcego wpływu uwolnioną do znacznej potęgi wyniósł i stał się strasznym sąsiadom, przyjął był religią chrześcijańską i za pozwoleniem papieża koronował się królem litewskim w Nowogródku r. 1252. Pod Nowogródkiem jest góra, którą zowią dotąd Mendogową i która ma być grobem tego bohatera. [przypis autorski]

[41]

zapaśnie — z zapasami. [przypis edytorski]

[42]

za co — tu: dlaczego. [przypis edytorski]

[43]

nie lubiący (daw. forma imiesł.) — dziś: nie lubiąc. [przypis edytorski]

[44]

zabieżyć (daw.) — zapobiec. [przypis edytorski]

[45]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[46]

potrzeba (daw.) — wyprawa wojenna. [przypis edytorski]

[47]

przedsię (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[48]

właść — własność. [przypis edytorski]

[49]

sławę szczypie (daw.) — uwłacza dobrej sławie. [przypis edytorski]

[50]

któreć — które ci (się). [przypis edytorski]

[51]

cale (daw.) — całkowicie; zupełnie. [przypis edytorski]

[52]

sowity (daw.) — obfity. [przypis edytorski]

[53]

A na źwierzynie nie brakło i miodzie — dwa główne artykuły uczty u Litwinów dawnych. [przypis autorski]

[54]

łakoć (daw.) — przysmak. [przypis edytorski]

[55]

zrazu — najpierw. [przypis edytorski]

[56]

łęk — przednia część siodła. [przypis edytorski]

[57]

czyli — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy raczej. [przypis edytorski]

[58]

zaszczepić — tu: zamknąć. [przypis edytorski]

[59]

końce — tu: cele. [przypis edytorski]

[60]

wiem Witołda, że z wojskami stoi — wiem, że Witold z wojskami stoi (składnia łac.). [przypis edytorski]

[61]

wstręty czynić (daw.) — stawiać opór; przeszkadzać. [przypis edytorski]

[62]

ja z mistrzem pruskiego Zakonu — na czele Zakonu Niemieckiego czyli Krzyżaków był wielki mistrz, obierany od kapituły; po nim wielki komtur, tretzler, czyli podskarbi zakonu, marszałek, czyli hetman, i komturowie, czyli komandorowie szczególnych konwentów po miastach i zamkach. [przypis autorski]

[63]

plon (daw.) — łup. [przypis edytorski]

[64]

Wprzód więc nim zajdą siedmiorakie gwiazdy — Litwini mieli właściwy sobie sposób oznaczania pór roku, miesięcy i godzin. Ob. Kotzebue t. I, k. 52 do 68: Schilderung der alten Preussen. Konstelacja tu wspomniana w ich języku nazywa się retis [tj. sito; red. WL]. [przypis autorski]

[65]

Niemców pancernej trzy tysiące jazdy,/ I pieszych knechtów we dwójnasób tyle — wojsko krzyżackie składało się naprzód z samych bratów czyli braci zakonu; giermków i laików [laik (daw.): nienależący do stanu duchownego; red. WL] należących do zakonu; rajtarów czyli jazdy, ochotników lub zaciężnych; tudzież piechoty na żołdzie zakonu, zwanej landsknechty, fussknechty lub knechty. [przypis autorski]

[66]

(…) chłopy / Od wszystkich naszych ogromniejsze ciałem — w każdem prawie opisaniu bitwy dodają kronikarze, iż Niemcy przewyższali Litwę wzrostem i siłą; uderzenia ich kopij trudno było wytrzymać. Kiejstut, Narymund, lubo dzielni rycerze, w takich pojedynkach z siodła wysadzeni byli. [przypis autorski]

[67]

brzeszczot — żelazo szabli, klinga [ostrze broni białej; red. WL]. [przypis autorski]

[68]

poruczyć — powierzyć. [przypis edytorski]

[69]

gotowo (daw. forma r.n.) — gotowe. [przypis edytorski]

[70]

drogi (daw. forma N.lm) — dziś: drogami. [przypis edytorski]

[71]

przeglądać — przewidywać. [przypis edytorski]

[72]

Wczora wyszczerbił na Niemcach topory (…) — topory i maczugi, najstraszniejsza broń Litwinów. [przypis autorski]

[73]

A przecież, jeśli do domowych progów/ Wąż zaproszony gościem od człowieka (…) — Litwini czcili węże, które po domach oswajali i karmili; najdokładniej o tem, Joannes Lasicius Polonus De diis Samogitarum: „Nutriunt etiam quasi deos penates, nigri coloris, obesos et quadrupedes serpentes quosdam, givoitos vocatos” (Resp. Polon. et Lithu. ed: Elzeviriorum, p. 309). Stryjkowski jeszcze widział za czasów swoich zabytki tej czci starożytnej u Łotyszów; a Gwagnin we wsi Ławaryszkach (Labariski) o cztery mile od Wilna. [przypis autorski]

[74]

cary — tu: książęta. [przypis edytorski]

[75]

na resztę naszę (daw.) — na naszą resztę; na resztę tego, co mamy. [przypis edytorski]

[76]

rozeprzeć się (daw.) — rozprawić się. [przypis edytorski]

[77]

stawiąc się — stawiając się; stając; stojąc (tj. nie zmieniając swojego stanowiska). [przypis edytorski]

[78]

upornie — dziś: uporczywie. [przypis edytorski]

[79]

szlij — dziś: ślij. [przypis edytorski]

[80]

Znane mi dobrze Witolda umowy (…) — cała mowa Litawora jest wiernym obrazem tego, co podówczas w Litwie udzielni książęta o Witołdzie myślili. [przypis autorski]

[81]

oznajmuje — dziś: oznajmia. [przypis edytorski]

[82]

bagna Warega (…) — okolice przyległe morzu Wariagskiemu czyli Normandzkiemu, dzisiejszemu Bałtykowi. Polityką było z dawna wielkich książąt litewskich rozsadzać swoich krewnych prawem lennem w ziemiach na nieprzyjacielu zdobytych. Montwił, Mendog, Giedymin dali tego przykład. [przypis autorski]

[83]

buta — duma, pycha, hardość, pewność siebie. [przypis edytorski]

[84]

z wiatry — dziś popr. forma N.lm: z wiatrami. [przypis edytorski]

[85]

błędny (daw.) — błądzący, podróżujący bez wyraźnego celu (por.: błędny rycerz). [przypis edytorski]

[86]

ochotnie — ochoczo; chętnie. [przypis edytorski]

[87]

Od Fińskich zatok po Chazarów morze — fińskie zatoki: pobrzeża Finlandii. Morze Chazarskie: dzisiaj Czarne. [przypis autorski]

[88]

jakiem — daw. forma dla r.n. i r.ż.; dziś tożsama z formą r.m.: jakim. [przypis edytorski]

[89]

Co jest na Wilnie lub trockiem jeziorze (…) — Troki, z dwoma zamkami, z których jeden pośród jeziora na wyspie zbudowany, były stolicą Kiejstuta, a potem dziedzictwem Witołda. [przypis autorski]

[90]

Widziałem piękną dolinę przy Kownie — o kilka wiorst od Kowna, śród gór, ciągnie się dolina, ubarwiona kwieciem i przerżnięta strumieniem. Jedno z najpiękniejszych miejsc w Litwie. [przypis autorski]

[91]

bisior — delikatna, cenna tkanina; jedwab morski, wiązka jedwabistych nici powstająca z szybko krzepnącej wydzieliny niektórych małżów. [przypis edytorski]

[92]

przywoźne — przywiezione. [przypis edytorski]

[93]

kędyś (daw.) — gdzieś. [przypis edytorski]

[94]

rówiennik (daw.) — rówieśnik. [przypis edytorski]

[95]

gonić na ostre (daw.) — ścierać się bronią ostrą w bitwie. [przypis edytorski]

[96]

z Polaki (daw. forma N.) — dziś: z Polakami. [przypis edytorski]

[97]

wręcz (…) ścinać się — walczyć wręcz; ścierać się w boju, operując bronią ręczną; pojedynkować się. [przypis edytorski]

[98]

me państwa (…) piędzią szerzej ziemi nie zaległy — me państwa nie powiększyły się ani o piędź; piędź: daw. antropometryczna miara długości, równa odległości między małym (a. środkowym) palcem a kciukiem rozstawionych palców dłoni i wynosząca ok. 20 cm. [przypis edytorski]

[99]

mury z dębowego lasu — chodzi o dębową palisadę. [przypis edytorski]

[100]

kupla (daw.) — rzecz kupiona. [przypis edytorski]

[101]

miasto (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[102]

kromia (daw.) — oprócz. [przypis edytorski]

[103]

Jego, jakoby drugiego Mindowę,/ Na ucztach wielbią wajdeloci nasi (…) — o Mindowie obacz przypisek [do słów: „słońce z szczorsowskiej granicy/ Pierwszym promykiem grób Mendoga draśnie”; red.WL]. Wajdeloci, sigonoci, lingustoni, zwali się kapłani, których obowiązkiem było dzieła przodków na obrzędach wszelkich, a szczególniej w czasie jesiennych świąt kozła, opowiadać lub opiewać ludowi. Że starzy Litwini i Prusacy lubili i uprawiali poezją, przekonywają o tem pieśni dawne w niezmiernej liczbie, dotąd między gminem pozostałe, i świadectwa dziejopisów. Czytamy w Stryjkowskim, iż na pogrzebie książąt, kapłan opiewał ich czyny; iż za czasów Miechowity, powtarzano piosnkę o książęciu Zygmuncie zabitym od kniaziów ruskich. Ale najciekawszy i najważniejszy w tym względzie szczegół znajduje się w dziele niemieckiem: Versucht einer Geschichte der Hochmeister, Berlin 1798. Autor tej szacownej książki, Becker, cytuje starożytną kronikę Wincentego Moguntczyka, który był nadwornym kapelanem Wielkiego Mistrza Dusenera von Arfberg i pisał dzieje swoich czasów (od r. 1346). Między innemi czytamy, iż podczas wielkiej uczty z okoliczności obioru wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode, minnensinger [Minnensinger: niem. średniowieczny poeta i śpiewak; red. WL] niemiecki śpiewał uczczony oklaskami i złotym pucharem; tak dobre przyjęcie poety zachęciło przytomnego Prusaka, nazwiskiem Rixelus: prosił więc o pozwolenie śpiewania w ojczystym języku litewskim, i sławił dzieła pierwszego króla Litwinów, Wajdewuta; wielki mistrz i Krzyżacy, nie rozumiejąc i nie lubiąc mowy litewskiej, wyśmiali poetę i dali mu w podarunku talerz pustych orzechów. (Kotzebue, lubo przytacza tę powieść, zdaje się jednak wątpić o bytności rękopisu kroniki Wincentego. Wszakże, w bibliotece szczorsowskiej, w zbiorze rozpraw studentów gdańskich, jest pisemko niejakiego Taschke pod r. 1735, gdzie autor cytuje kronikę Wincentego, jakoby drukowaną we Frankforcie, i dowodzi, że wspomniony Wincenty nie był Moguntczykiem, ale Gdańszczaninem [dopisek autora do przypisu; red. WL]). Nie powinny więc zdawać się śmiesznemi twierdzenia Kotzebuego i Bohusza, iż literatura litewska bogatą być musiała w poezje bohaterskie i historyczne, chociaż do naszych czasów mało co doszło w tym rodzaju. W Prusach albowiem Krzyżacy pod karą śmierci zakazali urzędnikom i wszystkim zbliżającym się do dworu używać języka litewskiego, wywołali [tj. wypędzili; red. WL] z kraju razem z Cyganami i Żydami wajdelotów, litewskich bardów, którzy sami dzieje narodowe znać i opiewać mogli. W Litwie znowu, za wprowadzeniem wiary chrześcijańskiej i języka polskiego, dawni kapłani i mowa ojczysta poszła w pogardę i zapomnienie; odtąd lud prosty, zamieniony w niewolnictwo i obrócony do roli, zarzuciwszy oręż, zapomniał też i o pieniach rycerskich, powtarzając stosowniejsze do teraźniejszego położenia swojego treny i sielanki. Jeżeli zostawało coś z dawnych ich dziejów i poezji bohaterskiej, to w domowych tylko zagrodach albo w czasie obrzędów, z dawna z zabobonnością połączonych, w tajemnicy gminowi udzielano. Symon Grunau w XVI wieku trafił przypadkiem w Prusach na ucztę kozła i ledwo uprosił życie, przysiągłszy wieśniakom, iż nikomu nie wyda tego, co ujrzy lub usłyszy. Wtenczas, po spełnionej ofierze, stary Wajdelota zaczął śpiewać dzieje dawnych bohaterów Litwy, mieszając nauki moralne i modły. Grunau, który dobrze po litewsku rozumiał, wyznaje, iż nic podobnego nie spodziewał się usłyszeć z ust Litwina, taka była piękność rzeczy i wysłowienia. [przypis autorski]

[104]

zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis edytorski]

[105]

ojczyc (daw.) — syn ojca, dziedzic (por.: księżyc: syn księcia). [przypis edytorski]

[106]

od ziemie (daw. forma D.lp) — dziś: ziemi. [przypis edytorski]

[107]

Naszedł i z tronu zmiótł Olgierdowica — Witołd wypędził z Wilna Skirgajłę i sam Wielkie Księstwo objął. [przypis autorski]

[108]

owładał — dziś: owładnął. [przypis edytorski]

[109]

By jego poseł, jak Krywejty goniec — u starożytnych Litwinów był rząd po części teokracki. Kapłani wielki wpływ mieli. Najstarszy z nich zwał się Kriwe Kriwejto lub Kirwejto. Kronikarze, którzy Litwę od Rzymian lub Greków wyprowadzać chcieli, upatrywali w tytule kapłana wyraz grecki Κυρίος, Κυρίοτατος. Mieszkanie tego naczelnika religijnego było niedaleko miasta Romowe w Prusach, gdzie potem wieś Heiligenbeil. Tam pod świętym dębem odbierał ofiary i stamtąd ogłaszał swoją wolę, rozsyłając po kraju wajdelotów i sygonotów uzbrojonych laską na znak pełnomocnictwa wielkiego kapłana. Ob.[acz] Guagnini Alexandri: Rerum Polonicarum tomi III, Francofurti 1584, v. II. p. 107 i w zbiorze Elzewirów p. 321; Kotzebue, t. I, p. 81; Cromeri Martini, Polonia sive de originibus et rebus gestis Polonorum libri XXX, Coloniae Agrippinae, a. MDLXXXIX (libro III, p. 42). [przypis autorski]

[110]

brzeszczot — ostrze broni białej. [przypis edytorski]

[111]

obeszło — tu: otoczyło. [przypis edytorski]

[112]

nie na to może, aby zasnął — nie po to może, aby zasnąć (składnia łac.). [przypis edytorski]

[113]

miał się precz — skierował się do wyjścia. [przypis edytorski]

[114]

ukaz (z ros.) — rozkaz. [przypis edytorski]

[115]

podwoje — drzwi. [przypis edytorski]

[116]

Grażyna (z lit. grażas: piękny) — dosł.: piękna. [przypis edytorski]

[117]

poziomy — tu: niski. [przypis edytorski]

[118]

sercem (…) wydawała męża — tu: była podobna do męża a. wydawała się podobna do mężczyzny, wyrażała męskość. [przypis edytorski]

[119]

Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy gardząc — dziś z N.: igłą, wrzecionem, niewieścimi zabawami gardząc. [przypis edytorski]

[120]

Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku — konie żmudzkie, na których jazda litewska tyle dokazywała, nie musiały być tak słabe, jakimi je dziś widzimy. Godna wspomnienia z tej okoliczności dawna piosnka litewska o koniu Kiejstuta (tłumaczenie): Wszak nad tatarskie nie ma w świecie koni,/ Nad niemiecką nie ma broni:/ A z Litwy rodem jest konik Kiejstuta,/ Szabla jego w Litwie kuta./ Konik cisawy, niewielkiego wzrostu:/ Szabla okuta po prostu./ Za cóż na widok Kiejstutowej burki,/ Drżą Niemce i bledną Turki?/ Niemiec z Kiejstutem gdy w szable zadzwoni,/ Złamie bułat na żelezie;/ Chan krymskim koniem od żmudzkiej pogoni/ Głowy w hordę nie uwiezie./ Bo gwałt, co ramię na cięcie wytęża,/ Przechodzi i do oręża;/ Bo serce jezdca, na wojennym błoniu,/ Po połowie bije w koniu. [przypis autorski]

[121]

kirys (z fr.) — pancerz. [przypis edytorski]

[122]

z pociechą — tu: ku uciesze. [przypis edytorski]

[123]

acz (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

[124]

doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

[125]

wszędy (daw.) — wszędzie. [przypis edytorski]

[126]

władnie (daw.) — włada. [przypis edytorski]

[127]

niesnadnie (daw.) — niełatwo. [przypis edytorski]

[128]

panią swojej będąca postaci — panując nad sobą. [przypis edytorski]

[129]

wrzkomo (daw.) — rzekomo. [przypis edytorski]

[130]

czyli — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li. [przypis edytorski]

[131]

płacić — tu: znaczyć. [przypis edytorski]

[132]

flaga — tu: poryw. [przypis edytorski]

[133]

doczesny — tu: przejściowy, czasowy. [przypis edytorski]

[134]

Co słyszę — słowa te w pierwotnej wersji, w której główna bohaterka nosiła imię Karyna, poprzedzał fragment: „Karyna milczy. Przymkniona powieka;/ Pochyłe czoło, w którem się przebija / Jakaś myśl jeszcze ciemna i daleka: / W niepewnych rysach wschodzi i przemija, / I znowu wschodzi, całą twarz obleka;/ Dojrzewa zamiar, staje się wyrokiem./ Już umyśliła: przystąpiła krokiem, / Skinęła czołem i źrenicą błyśnie: / Ach, od tej myśli, państwa los zawiśnie!”. [przypis edytorski]

[135]

wiano (daw.) — posag. [przypis edytorski]

[136]

nierano — nie wcześnie; późno. [przypis edytorski]

[137]

rozhowor (z rus.) — rozmowa. [przypis edytorski]

[138]

bawić (daw.) — przebywać gdzieś. [przypis edytorski]

[139]

komora (daw.) — pokój; szczególnie pomieszczenie przeznaczone do przechowywania rzeczy (garderoba, spiżarnia) a. osobista komnata, w której się przebierano itp. [przypis edytorski]

[140]

z cisze (daw. forma D.) — dziś: z ciszy. [przypis edytorski]

[141]

z Niemcy — dziś: z Niemcami. [przypis edytorski]

[142]

lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

[143]

bronie — bramie. [przypis autorski]

[144]

łacno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[145]

zgadał — zgadywał. [przypis edytorski]

[146]

wrzkomo (daw.) — rzekomo. [przypis edytorski]

[147]

szyje (daw. forma D.lp) — dziś: szyi. [przypis edytorski]

[148]

daléj — forma z daw. é (tzw. e pochylonym), tu o brzmieniu równym i. [przypis edytorski]

[149]

Nie dziw (…) Litawor młody — w pierwotnej wersji: „A jam zapomniał — widzę, żem zbyt stary — / Co to jest młodość i niewieście czary!”. [przypis edytorski]

[150]

azali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[151]

cale (daw.) — całkiem, zupełnie. [przypis edytorski]

[152]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[153]

kwapiony (daw.) — pospieszny. [przypis edytorski]

[154]

pomieszać — tu: zmieszać, zakłopotać. [przypis edytorski]

[155]

język — tu: wiadomość. [przypis edytorski]

[156]

tuszyć (daw.) — przypuszczać. [przypis edytorski]

[157]

braniec — jeniec. [przypis edytorski]

[158]

chrapy — bagna, trzęsawiska. [przypis edytorski]

[159]

Tak zapędzonym na chrapy i rowy — w pierwotnej tekstu wersji w tym miejscu fragment: „W nieznanym kraju, znienacka, w pomroku, / Gdy ich żelazo i ogień powita, / Pewno rajtary nie dostoją kroku: / Zaczem lud pieszy weźmiem pod kopyta”. [przypis edytorski]

[160]

osiodłać hestera — szczególny rodzaj koni żmudzkich; obacz Czackiego O litewskich i polskich prawach, t.I, s. 214. [przypis autorski]

[161]

odpowiedź — tu: odpowiedzialność. [przypis edytorski]

[162]

miasto — zamiast. [przypis edytorski]

[163]

obłęk — obwód. [przypis edytorski]

[164]

zatoka (daw.) — zakręt. [przypis edytorski]

[165]

okres — tu: okręg. [przypis edytorski]

[166]

rota (daw.) — tu: oddział żołnierzy. [przypis edytorski]

[167]

miesięczny (daw.) — księżycowy. [przypis edytorski]

[168]

śrzon (daw.) — szron. [przypis edytorski]

[169]

wniście (daw.) — wejście. [przypis edytorski]

[170]

tłuszcza — tłum. [przypis edytorski]

[171]

bez sprawy (daw.) — bez przygotowania. [przypis edytorski]

[172]

lada jako — byle jak. [przypis edytorski]

[173]

huf (z niem.) — hufiec; zastęp, oddział. [przypis edytorski]

[174]

majdan — część łuku, za którą się ręką łuk trzyma. [przypis autorski]

[175]

Naprzód, hop hop, ura!Hop, hop, da stich und poss! wołali Niemcy na nieprzyjaciół. [przypis autorski]

[176]

za cóż — tu: dlaczego. [przypis edytorski]

[177]

odzyszczyć (daw.) — odzyskać. [przypis edytorski]

[178]

potknąć się — tu: potykać się; walczyć. [przypis edytorski]

[179]

całą unieść szyję — tu: ujść z życiem. [przypis edytorski]

[180]

Tak ojciec Niemen (…)/ Gdy Rumszyskiego napotka olbrzyma — niedaleko miasteczka Rumszyszek jest największa rapa [rapa: rafa; skalny próg na rzece; red. WL] w Niemnie, żegludze niebezpieczna, zwana Olbrzym. [przypis autorski]

[181]

długiej niecierpliwe bitwy — zniecierpliwione długą bitwą (składnia łac.). [przypis edytorski]

[182]

długimi gonitwy (daw. forma N.lm) — dziś: długimi gonitwami. [przypis edytorski]

[183]

łomy — wyłomy. [przypis edytorski]

[184]

puklerz — okrągła tarcza. [przypis edytorski]

[185]

zwieść pojedynek — tu: stoczyć. [przypis edytorski]

[186]

nie dotrzyma skroni — nie utrzyma głowy. [przypis edytorski]

[187]

aliści (daw.) — ale, gdy naraz. [przypis edytorski]

[188]

zafarbowany — tu: zakrwawiony; por. farba: krew. [przypis edytorski]

[189]

samotrzeć (daw.) — w trzy osoby. [przypis edytorski]

[190]

uchylono zwodu — podniesiono most zwodzony. [przypis edytorski]

[191]

przeważne pole — doniosła bitwa. [przypis edytorski]

[192]

zwora — zasuwa. [przypis edytorski]

[193]

krzewie — daw. rzecz. zbiorowy r.n.; dziś: krzewy. [przypis edytorski]

[194]

trabant (z wł.) — żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]

[195]

Kędy świątynie miał władca pioruna/ I bóg, co wichrem niepogodnym świszcze — Perkunas, bóg piorunu, czczony w Litwie, i Pochwist, bóg niepogody, u Rusi. Dotąd pokazują w Nowogródku miejsce, gdzie miały stać tych bóstw świątynie, a gdzie teraz kościół księży bazylianów. [przypis autorski]

[196]

dwudziestem sążni — na dwadzieścia sążni, tj. na ok. 40 m. [przypis edytorski]

[197]

Niemiecki braniec na dzielnym rumaku — brańców wojennych, szczególniej Niemców, Litwini palili na ofiarę bogom. Przeznaczano do tego obrzędu wodza lub znaczniejszego z rodu i męstwa rycerza; jeśli kilku dostało się w niewolę, natenczas losem wyciągano nieszczęśliwą ofiarę. Po zwycięstwie na przykład Litwy r. 1315 nad Krzyżakami, Stryjkowski powiada: „A Litwa i Żmudź za to zwycięstwo i za hojne łupy z nieprzyjaciół pogromionych i pobitych złupione, gdy bogom swoim ofiary i zwykłe modły czynili, jednego zacnego Krzyżaka imieniem Gerarda Ruddę, wójta albo starostę ziemie sambijskiej, z więźniów przedniejszego, z koniem, na którym wojował, i z zbroją, w której był ubrany, i z bronią, żywego na wyniosłym stosie drzew spalili i z dymem duszę do nieba, a ciało z perzynami na powietrze posłali” (Stryjkow.[ski] Kron., k. 391. wyd. królewieck.[ie]). Przy końcu tegoż wieku Prusacy, już ochrzczeni, zbuntowawszy się i zbiwszy 4000 Niemców, komtura memelskiego [Memel: Kłajpeda] pojmali i spalili. Ob.[acz] Lucas David, k. 2156. [przypis autorski]

[198]

biegą (daw. forma) — dziś: biegną. [przypis edytorski]

[199]

sajdak — kołczan. [przypis edytorski]

[200]

duży — tu: silny. [przypis edytorski]

[201]

rówien (daw. forma) — dziś: równy. [przypis edytorski]

[202]

hordy Nogaju — Tatarzy. [przypis edytorski]

[203]

za cóż — tu: dlaczego, dlaczegóż. [przypis edytorski]

[204]

(…) Rycerze na stosie/ Składają ciało, mleko i miód leją — zwyczaj palenia ciał, wspólny wielu narodom starożytnym, był też w Litwie zachowywany aż do przyjęcia chrześcijaństwa. Kronikarze i w tem znajdowali dowód pochodzenia Litwy od Greków lub Rzymian. Obrzędy pogrzebowe nieraz szeroko opisuje Stryjkowski, szczególniej po zgonie sławnego Kiejstuta. „Ciało jego (Kiejstuta) Skirgajło, brat Jagiełłów, do Wilna uczciwie obyczajem książęcym przyprowadził, a uczyniwszy wielki stos z drzew suchych na zgliskach wileńskich, według zwyczaju ojczystego pogańskiego zgotowali wszystkie potrzeby do palenia ciała; tamże ubrawszy go we zbroję i w szaty książęce, z szablą, z włócznią i z sajdakiem włożyli go na stos drew, a przy nim sługę wiernego żywego, konia najlepszego żywotnego, ubranego, parę chartów, sokołów i wyżłów, paznokcie rysie i niedźwiedzie i trąbę myśliwską; potem uczyniwszy bogom modlitwy i ofiary i wyśpiewawszy dzielności jego, co za żywota czynił, zapalili on stos drew smolny, i tak wszystko ciało zgorzało; popiół potem i kostki wypalone zebrawszy, w trumnie pochowali. A to było dokonanie i pogrzeb sławnego książęcia Kiejstuta” (kar. 467.). [przypis autorski]

[205]

Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha — charakter i działanie Grażyny mogą się zdawać zbyt romansowe i z obyczajami ówczesnemi niezgodne. Dziejopisowie albowiem niepochlebnemi kolorami malują stan niewiast w Litwie starożytnej: te nieszczęśliwe ofiary przemocy i ucisku żyły w pogardzie, wskazane na służbę prawie niewolniczą. Ale z drugiej strony u tychże dziejopisów znajdujemy cale przeciwne badania. I tak na chorągwiach pruskich i na monetach starożytnych widziano, jak świadczy Schutz (Kotzebue, Belege und Erlauterungen, t.I, p. 291.), niewiastę w koronie: skąd by wnosić można, iż kiedyś niewiasta panowała w tym kraju. Pewniejsze daleko, bo aż do późnych czasów, dochodzą powieści o sławnych ubóstwionych kapłankach, o Gezanie i Kadynie, których szaty i relikwie długo jeszcze w kościołach chrześcijańskich zachowywane były. Słyszałem od świadomego dziejów narodowych p. Onacewicza, iż w rękopisie kronikarza wołyńskiego jest wzmianka o sławnym czynie niewiast jakiegoś miasta litewskiego, które po wyjściu mężów na wojnę same murów broniły, a nie mogąc oprzeć się nieprzyjaciołom, przeniosły dobrowolną śmierć nad niewolę. Coś podobnego wspomina Kromer (Polonia sive… etc. p. 206.) o zamku Pullen. Sprzeczności te pogodzić się dadzą, jeśli zważymy, iż ród litewski składał się z dwóch od dawna razem zamieszkałych, ale zawsze nieco różniących się pokoleń: to jest, z krajowców (autochtonów) i przychodniów, jak się zdaje Normandów; ci ostatni zachowali zapewne wrodzone ku płci pięknej uczucia szacunku i przywiązania. Jakoż, podług dawnych praw czyli zwyczajów litewskich, żony z tego obcego pokolenia zaszczycane były szczególnemi od mężów względami. Nadto, pogarda ku niewiastom i ich upodlenie, zdaje się, iż tylko w czasach najdawniejszych i zupełnie barbarzyńskich miały miejsce. Następnie zaś, a mianowicie w wieku, w którym przypuszczamy akcję tej powieści, duch rycerski i prawie romansowy przebija się coraz bardziej. Wiadomo, jak dzielny i surowy wojownik Kiejstut czule kochał swoją Birutę, którą, bogom poświęconą, narażając się na niebezpieczeństwo, porwał i z prostego stanu księżną uczynił; jak małżonka Witołda zręcznie i śmiało męża z wiezienia i od bliskiej śmierci uwolniła. [przypis autorski]

[206]

Ja się zemściłem, lecz ona nie żyje! — po tym wersie w pierwotnej wersji utworu fragment: „Ludy, słuchajcie! Dla waszej nauki / Powiem: słuchajcie i zważcie dokładnie! Wy, syny wasze, wnuków waszych wnuki / Niechaj to w sercu zachowają na dnie: / Co człowiek zbłądził, rażon gniewu jadem, / To książę wielkim naprawi przykładem!”. [przypis edytorski]

[207]

Ginie w płomieniach i dymu obłokach — Litwini w ciężkiej chorobie lub w wielkiem nieszczęściu zwykli byli żywcem palić się w domach. Najpierwszy ich król i arcykapłan Wajdewutas i jego następcy na stosach dobrowolną śmiercią pospolicie żywot kończyli. Takowe samobójstwo w mniemaniu ich bardzo zaszczytnem było. [przypis autorski]

[208]

snadź (daw.) — zapewne, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[209]

za co — tu: dlaczego. [przypis edytorski]

[210]

niewczesny — późny, spóźniony. [przypis edytorski]

[211]

własną wolą — z własnej woli; własnowolnie. [przypis edytorski]

[212]

przecz (daw.) — dlaczego. [przypis edytorski]

[213]

dostatni — tu: dostateczny, wystarczający. [przypis edytorski]

[214]

koniec się (…) dotoczy — koniec się dorzeźbi, dorobi. [przypis edytorski]

[215]

snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

[216]

podonczas (daw.) — wówczas. [przypis edytorski]

[217]

przytomny (daw.) — obecny (przy tym, o czym mowa). [przypis edytorski]

[218]

czyli — tu: konstrukcja z partykułą wzmacniającą -li; znaczenie: czy też. [przypis edytorski]

[219]

na rękę — na pojedynek. [przypis edytorski]

[220]

taras — nasyp ziemny. [przypis edytorski]

[221]

miasto (daw.) — tu: w miejsce, zamiast. [przypis edytorski]

[222]

podle (daw.) — obok. [przypis edytorski]

[223]

wrychle (daw.) — wkrótce. [przypis edytorski]

[224]

z uboczy (daw.) — z boku. [przypis edytorski]

[225]

Epilog wydawcy — we wcześniejszej wersji utworu epilog brzmiał: „Jeżeli ktoś te dzieje odczytał cierpliwie,/ I nierad z nich do końca — czemu się nie dziwię:/ Bo splątawszy się w wątku, resztą we mgle toną,/ Porzucając ciekawość twą niedosyconą/ Wiedzże, iż co się stało dawno i tajemnie,/ Po tylu wielkich latach, nie może być ze mnie / Do gruntu dziś wyśledzić a na jaw wysadzić,/ A fałszem nie chcę uszu łatwowiernych zdradzić!/ Więc za co księżna w polu zastąpiła męża,/ Przecz Litawor na Niemce imał się oręża:/ Nikt przyczyn dostatecznych a pewnych nie wyda,/ Bo nikt nie wiedział, oprócz starego Rymwida./ I ten niedługo zasię rozstał się z żywotem,/ A póki żył, nikomu nie powiedział o tem,/ Snać w przysiędze uwiązan albo w obietnicy./ Był jednak drugi człowiek, świadom tajemnicy:/ Giermek księżnej, naonczas we dworcu przytomny./ Ten, jako człowiek prostak, mniej w języku skromny,/ Co wiedział, co nie wiedział plótł tajemnie zrazu,/ Ale gdy strach ominął dawnego zakazu,/ (Bo zakazano było przed ludem rozplatać)/ Wieść tłumiona poczęła coraz szerzej latać;/ Przez tysiąc ust pędzona w nieśmiertelnym ruchu,/ Długie przepadłszy wieki, doszła nam do słuchu./ Ile w niej prawdy, niech każdy sam bada,/ A nie wyzwę na rękę, choć kto kłamstwo zada:/ Bo już nic zgoła swoją nie dostarczam głową,/ Co on giermek wyjawił, oddam słowo w słowo./ Giermek zaś tak powiadał: «Księżna sfrasowana,/ Iż nie mogła prośbami złamać gniewu pana,/ Sądziła go przekonać snadniej w innym czasie/ I kazała mnie posły zatrzymać w tarasie / Albo precz wygnać. Mnie się ten zamiar podoba:/ Wygnałem; ale grubo zbłądziliśmy oba!/ Bo Komtur, odpowiedzią twardą rozgniewany,/ Szedł na miasto, gotując ognie i tarany./ Kiedym o tej nowinie uwiadomił panią,/ Znowu biegła do męża, ja z daleka za nią,/ Weszliśmy. Ciemno było w komnacie i głucho;/ Książę strudzony zasnął na oboje ucho./ Stanęła podle łoża, lecz nie śmiała budzić,/ Czy nie chcąc darmo prosić, czy sennego trudzić;/ Ale wrychle na obrót rzuciła się nowy:/ Zdjęła szablę, wiszącą książęciu u głowy,/ Pancerz kładzie, mężowski płaszcz na piersiach zwiesza / I cicho drzwi przymknąwszy, na ganek pośpiesza;/ Mnie srogo zakazała o niczem nie gadać./ Wraz i konia podano; a gdy miała wsiadać,/ Mniemałem, nie ujrzawszy miecza przy jej boku,/ Że go miała zapomnieć lub zgubić w pomroku:/ Biegam, szukam, powracam — a zamknione wrota./ Patrzę w okna — niestety, już za bramą rota./ I strach mię ścisnął, jakobym obrzucon zarzewiem;/ Myślę, pocę się, kręcę, co mam począć, nie wiem?/ Wtem grzmot niemieckiej broni rozlega się w dali:/ Zrozumiałem, że w polu bitwę poczynali./ Wkrótce Litawor, czyli dosyć mając spania/ Czy zbudzony łoskotem, zerwał się z posłania./ Woła, klaszcze i woła: ja drżący ze strachu,/ Wsunąłem się na klęczkach w ciemny zakąt gmachu./ Widziałem, jako szukał oręża i zbroje,/ Kołatał we drzwi, skoczył na księżnej pokoje,/ Wrócił, wyłamał rygle, wyleciał na ganek./ Ja do okna (a już się zbierało na ranek):/ Książę spoziera wkoło i nadstawia uszy,/ I krzyczy; ale w zamku nie ma żywej duszy./ Potem na dół, jakoby nieprzytomny sobie,/ Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie;/ Wyjechał na dziedziniec, wstrzymał się u wałów,/ Słuchał, z której zgiełk strony, gdzie ogień postrzałów:/ I zawróciwszy konia, lotem błyskawicy,/ Przez dziedziniec, most, wały, skoczył ku stolicy./ Jam oczmi stał, ciekawie oczekując końca:/ Alem niedługo czekał. Koło wschodu słońca/ Wraca Litawor, Rymwid i Grażynę z łęku/ Wysadziwszy, do gmachu dźwigali na ręku./ Strach wspomnieć! Kędy stąpią, krew strumieniem pryska,/ Bo pierś ciężko raniona i skonania bliska;/ Padła z łoża, to nogi ściskała książęce,/ To załamane k'niemu wyciągając ręce:/ »Przebacz mężu, to pierwsza i ostatnia zdrada!…«/ On, rzewnie płacząc, przy niej na kolana pada,/ Skonała… Wstał i odszedł, i rękami oczy / Zakrywszy, stał… ja wszystko widziałem z uboczy;/ A gdy z Rymwidem jęli kłaść na łoże ciało,/ Uciekłem… Wiecie wszyscy, co się potem stało»”. [przypis edytorski]

x