Przypisy

bądźcie iści (starop.) — bądźcie więc o tym przekonani. [przypis redakcyjny]

bądź ist (starop.) — [bądź] przekonany. [przypis redakcyjny]

Bądź łaskaw 1500 fr. panu A. — Mickiewiczowi. [przypis redakcyjny]

Bądź tu, duszo zwycięzcy, wesoła — Słowa ewangeliczne stosujące się do tych, którzy grzechu zawiści przez oczyszczenie się pozbyli. [przypis redakcyjny]

bąk — duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez. [przypis redakcyjny]

bąki — dudy, piszczałki. [przypis redakcyjny]

Babałan — Babilon. [przypis redakcyjny]

Babice i Lipków — wsie podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta. [przypis redakcyjny]

Babilon — Paryż. [przypis redakcyjny]

Babilon — to jest świat nasz, padół płaczu. [przypis redakcyjny]

Babilonu i wieże wysokiej dziedzica — „dziedzic Babilonu i wieże” jest (wedle romantycznych podań średniowiecznych) Nemrod, przodek Rodomonta. [przypis redakcyjny]

babka — ważka. [przypis redakcyjny]

Bachičisarajus. — Dauboje, kalnų vainiku apsiaubtoje, yra miestas Bachčisarajus, kitkart Girajų, Krymo Chanų, sostinė. [przypis redakcyjny]

bachiczny tan — kult Bachusa (boga płodnych sił przyrody u starożytnych Rzymian) połączony był z obrzędami i tańcami o charakterze orgiastycznym. [przypis redakcyjny]

bachmat (daw.) — koń. [przypis redakcyjny]

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny. [przypis redakcyjny]

bachmat — koń tatarski. [przypis redakcyjny]

Bachmat — koń tatarski. [przypis redakcyjny]

bachmaty — w rękopisie był tu niezrozumiały wyraz Panhaty. [przypis redakcyjny]

Bachus a. Bakchus — rzymski bóg wina, patron poezji biesiadnej, Dionizos u Greków. Tutaj Bakchus pokazany jest jako spokojny, „cicho pijący”. Tak samo przedstawia go w Pieśniach Horacy. [przypis redakcyjny]

bachus — od bożka gr. Bakchosa; tutaj: grubas, brzuchal. [przypis redakcyjny]

Bachusowe święto — karnawał. [przypis redakcyjny]

Baco de Verulamio — Franciszek Bacon ur. 1561 zm. 1626, twórca empirystycznego kierunku w filozofii czasów nowszych, zamierzył w wielkim dziele, któremu dał tytuł Instauratio magna (Wielka Odnowa) r. 1628, rozwinąć plan zreformowania wszystkich nauk zarówno co do ich zakresu jak i co do metody. Opracować jednak zdołał właściwie dwie tylko części: De dignitate et augmentis scientiarum (O godności i pomnożeniu nauk) i Novum Organon (Nowa logika — u nas opracowana przez Michała Wiszniewskiego pt. Bakona Metoda tłumaczenia natury. Kraków 1834, drugie wyd. 1876, Warszawa). [przypis redakcyjny]

bacuj — bacz, miej się na baczności. [przypis redakcyjny]

baculus senectutis (łac.) — podpora starości. [przypis redakcyjny]

bacząc (forma starop.) — chociaż zauważyłem. [przypis redakcyjny]

Baczcie przynajmniej na (…) Światło Heliosa — widok ludzi przeklętych, pokalanych, jako też zmarłych raził bogów, szczególnie słońce, czyli Heliosa. [przypis redakcyjny]

baczenie (starop.) — rozum, rozsądek. [przypis redakcyjny]

baczność — tu: uwaga. [przypis redakcyjny]

baczny — rozsądny, mądry. [przypis redakcyjny]

baczny (starop.) — roztropny. [przypis redakcyjny]

baczu (ukr.) — widzę. [przypis redakcyjny]

baczyć (starop.; 1 os. lm: baczym) — dostrzegać. [przypis redakcyjny]

baczy po sobie (daw.) — patrząc na siebie, zdaje sobie sprawę. [przypis redakcyjny]

Badaj go ściśle (…) — Pytania te na pozór zdają się być niepotrzebne, bowiem św. Piotr poznaje w Bogu, jak poeta wierzy, ale celem ich jest, żeby poeta odpowiadając, swoją wiarę sam w sobie i, powróciwszy na ziemię, drugich wiarę jeszcze bardziej umocnił i oświecił. [przypis redakcyjny]

Badał na ziemi naturę aniołów — Dionizjusz Areopagita, autor domniemany książki pod tytułem: De coelesti hierarchia. [przypis redakcyjny]

Badecker — pot. bedeker; przewodnik dla zagranicznych turystów (od nazwiska wydawcy K. Badeckera). [przypis redakcyjny]

Badeni, Marcin (1751–1824) — był od r. 1820 ministrem sprawiedliwości w rządzie Królestwa Kongresowego. Słynął z dowcipu i uprzejmości („grzeczny jak Badeni”). [przypis redakcyjny]

Badinguet — Ludwik Napoleon Bonaparte uciekł z twierdzy Ham (w r. 1846) pod przybranym nazwiskiem Badingueta, murarza. [przypis redakcyjny]

bad (z niem.: Bad) — miejscowość kąpielowa, uzdrowisko. [przypis redakcyjny]

Baedeker Karl (1801–1859) — księgarz niemiecki, wydawca słynnych przewodników turystycznych. [przypis redakcyjny]

Bagnokawallo i Kastokaro — miasta romańskie. [przypis redakcyjny]

bahaćko Lachiw (z daw. ukr.) — dużo Polaków. [przypis redakcyjny]

Bahato utikło, bahato zabyły (z ukr.) — dużo uciekło, dużo zabili. [przypis redakcyjny]

Baidarai — graži pakalnė, kuriąja važiuojama linkon pietinio Krymo kranto. [przypis redakcyjny]

Bajard — rumak Rynalda. [przypis redakcyjny]

bajarz uroczy uśpił bajaniem Argusowe oczy — Merkury opowiadaniem przygód Syrynksa uśpił Argusa, któremu zazdrosna Junona kazała czuwać nad miłostkami dorywczymi Jowisza z Io. [przypis redakcyjny]

Bajdaru — Powinno być: Bajdarów, dolina bowiem nazywa się: Bajdary. [przypis redakcyjny]

bajecznie — aluzja do wyrażenia „Bajecznie kolorowa”, użytego w tytule powieści Sewera–Maciejowskiego (1898), a następnie w Weselu St. Wyspiańskiego (akt I, sc. 11). [przypis redakcyjny]

bajka — mit starożytny o Filomeli-słowiku, jak w w. i IX, 410, znany z Sobótki Jana Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

bajka o… koniu… — wspomniana bajka opowiada, jak koń przy pomocy człowieka zwycięża jelenia, lecz staje się niewolnikiem człowieka. Bajka była znana już przez starożytnych; liryk grecki Stesichoros (630–500 r. p.n.e.), miał ją opowiadać mieszkańcom miasta Himery na Sycylji. Spotykamy ją też u Horacego (Listy, ks. I, 10, w. 34–38. Por. także bajkę Lafointaine'a La cheval s'etant voulu venger du cerf (Księga IV, bajka XIII). [przypis redakcyjny]

Bajka posiadała też usuniętą później puentę: «Tak rozum z cicha, a głupstwo z hukiem / Wychodzą drukiem». [przypis redakcyjny]

Bajkę Ezopa o żabie i myszy — Żaba ofiarowała się na swoim grzbiecie mysz przez rów przesadzić, a rzeczywiście knuła w sobie zdradliwy zamysł, aby ją utopić; lecz ptak drapieżny spadł niespodzianie i połknął mysz zarazem z żabą. Żaba i mysz w tej bajce, są to oszukujące siebie nawzajem dwa diabły, tym ptakiem drapieżnym jest to smolne jezioro. [przypis redakcyjny]

bajkę o magnetycznej górze — podanie o górze magnetycznej spotykamy już u Pliniusza, a nadto w bajkach z 1001 nocy, w średniowiecznych poematach niemieckich (Gudrun) i starych opowieściach francuskich. [przypis redakcyjny]

Bajki w rząd abecadła… dykcjonarze — słowniki encyklopedyczne bardzo rozpowszechnione w XVIII w. Znane są z tych czasów dykcjonarze filozoficzne, mitologiczne, starożytności, przyrodnicze, historyczno–geograficzne i inne. Zapewne w rząd bajek zalicza Krasicki arcybałamutne Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. [przypis redakcyjny]

bajok (gw.) — bajarz, łgarz. [przypis redakcyjny]

bajorek (z wł. bagliore) — nitka albo drucik metalowy. [przypis redakcyjny]

bajorów (gw.) — dziś popr. forma D. lm: bajor. [przypis redakcyjny]

bajtko — batko (batiuszka), duchowny prawosławny. [przypis redakcyjny]

bakałarz — tytuł naukowy pierwszego stopnia. [przypis redakcyjny]

bakałarz — w akademiach zakonnych był stopniem niższym, a mistrz wyższym stopniem akademickim. [przypis redakcyjny]

bakałarz (z łac.) — nauczyciel szkoły parafialnej. [przypis redakcyjny]

bakałarz (z łac.) — tutaj: nauczyciel początków. [przypis redakcyjny]

bakalie (z tur.) — suszone owoce południowe, także ogólnie: słodycze. [przypis redakcyjny]

bakbort — lewy bok statku. [przypis redakcyjny]

Bakchos w świątyni na wyspie Lemnos (…) stał w rogi zaopatrzony — [por.] Valerius Flaccus, Argonautica, lib. II, v. 265–73: „Serta patri, juvenisque comam vestesque Lyaei/ Induit, et medium curru locat; aeraque circum/ Tympanaque et plenas tacita formidine cistas./ Ipsa sinus hederisque ligat famularibus artus;/ Pampineamque quatit ventosis ictibus hastam,/ Respiciens, teneat virides velatus habenas/ Ut pater, et nivea tumeant ut cornua mitra,/ Et sacer ut Bacchum referat scyphus”. Wyraz „tumeant” w przedostatnim wierszu, zdaje się zresztą, jakby wskazywał, że rogów Bakchosowi nie robiono bynajmniej tak małych, jak sobie wyobraża Spence. [przypis redakcyjny]

Bakchus a. Bachus (mit. gr.) — bóg wina, natury, urodzaju; miał urodzić się w Tebach z matki Semeli, dlatego nazywano go tebańskim bogiem. [przypis redakcyjny]

Bakchusie, w Tebach ty dzierżysz stolicę — W położonych nad rzeką Ismenem Tebach, założonych przez Kadmosa, z dawien dawna Bakchus wielkiej czci zażywał. W jego otoczeniu są szalejące dziewice, zwane bakchami [bachantkami], tyjadami lub menadami. Występują one w szałem opanowanych obchodach i pochodach (thiasoi) Bakchusa, a Teby brzmią wtedy pieśniami. [przypis redakcyjny]

Bakczysaraj (Pałac ogrodów), gniazdo i skarbnica tatarszczyzny, leży w kotlinie przerżniętej rzeczki Czuruk–su (Zatęchła woda), podobny położeniem do czeskiego Karlsbadu. Na końcu głównej ulicy wznosi się fantastyczny pałac chanów, o kolorowych oknach, osłoniętych bukietami liści. W niszach ciągną się kamienne, ławy, jakby podsienia, gdzie interesanci małej rangi wyczekiwali na przejście księcia. Na parterze głównego korpusu pałacowego, w przedpokoju sali sądowej, znajduje się słynna Selsebil, czyli Fontanna łez. Składa się ona z wielu kamiennych zbiorników, piętrzących się w kształcie piramid. Urocza kaskada spada z najwyższego basenu w następny, i ściekając tak kolejno z jednego w drugi, w coraz to subtelniejszych strugach, spada wreszcie w ostatnią jakby kroplami łez. Stąd nazwa tego zabytku… Na pustym rozdrożu rozchodzących się uliczek, na nierównym placyku poza obrębem dworca, stoi wielka, okrągła, kopułą zakończona kaplica, z krzyżem w półksiężycu. To grób M. Potockiej, legendarnej branki polskiej, której poeta poświęci osobny sonet. Z jej pamięcią związane są w Bakczysaraju: kapliczka z krzyżem zatkniętym w półksiężyc, owa fontanna i mauzoleum. Zaraz za meczetem wznosi się okrągła budowa z kopułą. Tam pod grobowcami z marmuru spoczywają popioły zmarłych chanów (Rzętkowski). [przypis redakcyjny]

Baktrianie — lud, który zamieszkiwał daw. prowincję perską, Baktrię; tu: daw. forma N. lm: (z) Batryjany. [przypis redakcyjny]

Baku — miasto i port w południowej części Półwyspu Apszerońskiego na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego; w okresie przedrewolucyjnym — miasto gubernialne, wielki ośrodek przemysłowy i handlowy, o wielonarodowej ludności, głównie azerbejdżańskiej, ormiańskiej i rosyjskiej. Około roku 1901 wydobycie nafty w Baku osiągnęło 11,4 mln ton, co stanowiło ok. 50% produkcji światowej. Przemysł naftowy Baku skoncentrowany był w rękach kilku wielkich przedsiębiorstw, przeważnie należących do obcego kapitału i zjednoczonych w syndykacie kierowanym przez Rotschilda. Kapitaliści prowadzili tu gospodarkę rabunkową, wobec robotników stosowali posunięty do ostatecznych granic wyzysk. Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką. [przypis redakcyjny]

bakuń — tytoń najlichszego gatunku. [przypis redakcyjny]

bałaganowy — jarmarczny (rusycyzm, bałagan — po ros. buda jarmarczna). [przypis redakcyjny]

Bałakława jest to małe miasteczko, wciśnięte między góry, o zatoce rozlewającej się wąską szyją między dwoma skałami. Na jednej z nich wznoszą się rozwaliny zamku obronnego, którego mury spuszczają się ze skały aż na sam brzeg morza. Wznieśli go najpierw Grecy, odbudowali i na stopie groźnej potęgi postawili następni panowie Bałakławy, Wenecjanie, później Genueńczycy, którzy też pierwotną nazwę zatoki Symbolon przekształcili na Cembalo a później na Bellachiave (Piękny klucz), co Tatarzy przerobili po swojemu na Bałakławę. W r. 1475 wypędzili Turcy Genueńczyków i zajęli pod swoje panowanie Bałakławę. Po nich zawładnęli w 1524 r. Krymem Tatarzy i dzierżyli go aż do zajęcia tej krainy przez Rosję w r. 1783, po zrzeczeniu się tronu przez ostatniego chana Schachin–Giraja. [przypis redakcyjny]

bałamutnia — bałamucenie, zawracanie głowy. [przypis redakcyjny]

bałuch — wrzawa. [przypis redakcyjny]

Balaklavos pilies griuvėsiai. — Ant Balaklavos kalnų stūkso griuvėsiai stiprovės, kurią buvo pastatę graikai, Mileto išeiviai. Paskui genujiečiai čia pastatė Čembalo tvirtapilę. [przypis redakcyjny]

balance (fr.) — balansować, utrzymywać równowage; tu: rodzaj kroku w tańcu. [przypis redakcyjny]

balansować (z fr.) — tańczyć. [przypis redakcyjny]

balasów — słupków. [przypis redakcyjny]

balasy — poręcze naokoło balkonu, okien itp.; tu: pisownia z podwojoną spółgłoską, zgodnie z manierą XVII w. [przypis redakcyjny]

Balbek — właśc. Baalbek; miasto na Półwyspie Arabskim (dziś płn.-wsch. Liban), w starożytności znane jako miejsce kultu fenickiego boga Baala, a następnie, w czasach Imperium Rzymskiego pod nazwą Heliopolis główny ośrodek kultu Jowisza. Wśród zabytkowych ruin miasta wyróżniają się: ukończona ok. 60 r. świątynia Jowisza, świątynia Bachusa wzniesiona ok. 150 r. i świątynia Wenus z 250 r. oraz pozostałości sakralnych budynków chrześcijańskich (kościół św. Jana, średniowieczna bazylika) i muzułmańskich (ruiny Wielkiego Meczetu z VII-VIII w.), a także fragmenty wielkiego antycznego teatru, arabskiej cytadeli z XII w. i średniowiecznych obwarowań. [przypis redakcyjny]

Baldakim — jedwabna złocista zasłona nad krzesłem lub osłona noszona na drążkach nad znakomitą osobą, używana w czasie procesyj i uroczystych obchodów. Materie takie wyrabiano w mieście Bagdad, które w wiekach średnich nazywano Baldek; stąd nazwa: baldakim. [przypis redakcyjny]

baldekin — dziś: baldachim. [przypis redakcyjny]

Baldwin — brat Goffreda. [przypis redakcyjny]

baleczkami — prętami. [przypis redakcyjny]

balena — potwór, dziw morski. [przypis redakcyjny]

Balizarda — szabla Rugiera. [przypis redakcyjny]

balk — belka. [przypis redakcyjny]

Balladę tę przetłumaczył piętnastoletni Zygmunt Krasiński na łacinę, w której pełno było zwrotów z Owidiusza i Wergilego. [przypis redakcyjny]

Balnawila — miejscowość Bernaville w płn. Francji, w departamencie Somme. [przypis redakcyjny]

balon captif (fr.) — balon na uwięzi, na linie. [przypis redakcyjny]

Balsamem w przeciwnościach — filozofia — w rozmowie ojca Laurentego i Romea Shakespeare ironizuje na temat nadużywania modnej w czasach elżbietańskich maksymy Boecjusza, że filozofia jest lekarstwem na wszystko. [przypis redakcyjny]

balsamka — bańka, naczyńko. [przypis redakcyjny]

Baltazara runy — złowróżbne: «Mane, Tekel, Fares» z Pisma św.; runy: prastare, tajemnicze pismo. [przypis redakcyjny]

Baltazaro raidas — „Tąją valandą pasirodė pirštai, lyg žmogaus rankos, rašančios prieš žibintuvą ant sienos karaliaus svetainėje, o karalius (Baltazaras) žiūrėjo į rašančios rankos sąnarius. (Danieliaus Pranašystė. V. 5, 25–28). [przypis redakcyjny]

bańkę — na pijatykę. [przypis redakcyjny]

Bandażysta znów z Paryża przyjechał i przymierza mi pasy — przeciw rupturze. [przypis redakcyjny]

bandelet (z fr.) — właśc. bandolet, strzelba, rodzaj karabinka. [przypis redakcyjny]

bandera — sztandar na okręcie, flaga. [przypis redakcyjny]