Przypisy

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — polski generał; walczył m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), w powstaniu kościuszkowskim (1794), w wojnach napoleońskich; w chwili wybuchu powstania listopadowego odmówił dołączenia do powstańców, jednak kilka dni później 3 grudnia 1830 przyjął zaproponowaną mu funkcję wodza naczelnego i dyktatora, rezygnację złożył już 17 stycznia 1831; przygotował i poprowadził polskie oddziały w wygranej, ale krwawej bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831). [przypis edytorski]

chłopię (daw.) — chłopiec, tu: uczeń. [przypis edytorski]

chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska — scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, była przez badaczy interpretowana metaforycznie: szydło w ręku dziecka ma za chwilę przebić wiśnię, by rozlał się jej krwistoczerwony sok. W ten sposób (ale w dalszych scenach również na inne sposoby) Krasiński pokazuje, że w obozie rewolucji nawet dzieci „bawią się” zabijaniem. Ryciny z okresu rewolucji francuskiej 1789 r. ukazywały np. dzieci „igrające” odciętą głową zgilotynowanej ofiary rewolucji. [przypis edytorski]

chłopięta obnosiły po wsi na Gody — prawdopodobnie chodzi o kolędników, czyli grupę osób, które przebrane chodziły od domu do domu z życzeniami na Nowy Rok w czasie tzw. godów czyli okresie od 25 grudnia do 6 stycznia. [przypis edytorski]

chłopięty (starop. forma) — (z) chłopiętami; z chłopcami. [przypis edytorski]

chłopiec chciał chodzić w sukience (…) jego mamusia myślała, że kompleks — kompleks to w psychologii zbiór wyobrażeń zgrupowanych wokół nieuświadomionej myśli, zwanej jądrem kompleksu. Tu mowa najprawdopodobniej o jednym z opisanych przez Zygmunta Freuda zaburzeń na tle seksualnym. [przypis edytorski]

chłopiec gdyby z wosku — chłopiec jak z wosku, tj. jak laleczka: zgrabny, gładki, urodziwy. [przypis edytorski]

Chłopiec z Biblią — opowiadanie Tadeusza Borowskiego opublikowane w 1947 r. na łamach „Zeszytów Wrocławskich”. [przypis edytorski]

chłopów zabitych po roku 61 — w roku 1861 wprowadzono reformę uwłaszczeniową w Imperium Rosyjskim, na mocy której ponad 20 mln chłopów rosyjskich zyskało wolność osobistą: nie mogli już być sprzedawani, kupowani ani karani przez właścicieli ziemskich, choć z powodu obaw władz przed masowym porzucaniem pracy w rolnictwie przypisano chłopów do wspólnot wiejskich, których nie mogli opuszczać. [przypis edytorski]

chłopomani — tu: ruch powstały w gronie studentów Uniwersytetu Kijowskiego, którzy w latach 50. i 60. XIX w., zafascynowani folklorem i codziennym życiem chłopów, dążyli do zbliżenia z ludem. Uważali, że szlachta prawobrzeżnej Ukrainy to spolszczeni Ukraińcy, którzy powinni powrócić do swojego narodu. Opuścili polskie organizacje studenckie i założyli grupę ukraińską. W 1860 wskutek policyjnego raportu zarzucającego im działalność komunistyczną, z powodu szerzenia wśród chłopów „szkodliwych myśli o wolności i równości”, objęci dochodzeniem i szykanami, co zostało nagłośnione przez ros. emigracyjną gazetę rewolucyjną „Kołokoł”. Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli Wołodymyr Antonowycz, Tadej Rylski, Pawło Czubynski. [przypis edytorski]

chłoposko (gw.) — chłopisko, chłopaczysko. [przypis edytorski]

chłoposko wielgośne (gw.) — wielki chłop. [przypis edytorski]

chłopowi — dziś popr.: chłopu. [przypis edytorski]

Chłopskie Stronnictwo Radykalne — polskie lewicowe ugrupowanie polityczne powstałe w listopadzie 1918, działające na terenie republiki tarnobrzeskiej, potem także w powiatach: Mielec, Nisko i Kolbuszowa; w wyborach do parlamentarnych w 1922 zdobyło 4 mandaty poselskie; w 1928 zakończyło działalność. [przypis edytorski]

chłop — tu: mężczyzna, facet. [przypis edytorski]

chłopu podłemu — Herakles mówi o Eurysteuszu, władcy Myken i Tirynsu, dla którego musiał wykonać dwanaście prac. [przypis edytorski]

chłopu zasię (daw., gw.) — chłopu nic do tego; chłop niech się trzyma z daleka. [przypis edytorski]

Chłop — w tłumaczeniu Leona Ulricha postać ta występuje jako Pajac. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma B.lm: chłopów. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma N. lm: chłopami. [przypis edytorski]

chłopyśmy — skrócone: chłopy jesteśmy. [przypis edytorski]

chłypnąć (gw.) — chlipnąć, głośno wciągnąć ustami jakiś płyn. [przypis edytorski]

chłystek — młody, niepoważny człowiek. [przypis edytorski]

chlać (gw.) — jeść, żreć. [przypis edytorski]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

Chlebie! Po twoim smaku i zapachu Czuję znad Niemna polankę borową… — Władysław Syrokomla, Kęs chleba V. [przypis edytorski]

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych. [przypis edytorski]

Chlebnikow, Wielimir (1885–1922) — rosyjski poeta, przedstawiciel futuryzmu. [przypis edytorski]

chlebny piec — piec chlebowy (służący do wypieku chleba). [przypis edytorski]

chlebny — urodzajny. [przypis edytorski]

chlebowiec — ok. 40 gatunków drzew z rodziny morwowatych, o wielkich skórzastych liściach, pochodzących z tropikalnej Azji i dostarczających jadalnych owoców. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury, geograf. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury polskiej; zajmował się głównie literaturą staropolską i romantyczną. [przypis edytorski]

chleb rozczynić — przygotować ciasto na chleb. [przypis edytorski]

chleb świętojański — drzewo o błyszczących liściach, rosnące w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb świętojański — karob, szarańczyn strąkowy, strąki wiecznie zielonego drzewa uprawianego w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb sitny a. sitowy — chleb z mąki razowej przesianej przez sito, delikatniejszy od razowego. [przypis edytorski]

chleb za kartkami — chleb na kartki; chleb wydzielany wg ustalonych racji. [przypis edytorski]

chleb zasłużonych (łac. panis bene merentium) — w XVI–XVIII w. uposażenie w królewszczyznach osób zasłużonych dla kraju, króla lub pełniących urzędy. [przypis edytorski]

chlena a. chlajna — w staroż. Grecji płaszcz wełniany, prostokątna tkanina spinana sprzączką na piersiach a. na prawym ramieniu, noszona na chiton (tj. rodzaj koszuli). [przypis edytorski]

Chlestiakow — bohater Rewizora Nikołaja Gogola, przypadkowy człowiek wbrew własnej woli traktowany jako wyższy urzędnik. [przypis edytorski]

chlipieć — tu: chłeptać. [przypis edytorski]

chliw, chliwek (gw.) — chlew, chlewik. [przypis edytorski]

chliw (gw.) — chlew. [przypis edytorski]

Chlodwig I (ok. 466–511) — pierwszy z królów Franków, który zjednoczył wszystkie plemiona frankijskie pod jednym panowaniem; w 496 pod wpływem swojej żony Klotyldy przyjął chrześcijaństwo. [przypis edytorski]

Chloe — imię żeńskie pochodzenia greckiego, często wykorzystywane przez autorów sielanek, nawiązujących do antycznego romansu greckiego Dafnis i Chloe, opowiadającego o dwójce młodych pastuszków. [przypis edytorski]

chloral — bezbarwna, oleista ciecz o drażniącym zapachu używana dawniej powszechnie jako środek uspokajający i nasenny. [przypis edytorski]

chloral — środek uspokajający. [przypis edytorski]

Chloris — córka Amfiona, władcy Orchomenos, żona Neleusa, syna boga Posejdona, matka 12 synów. [przypis edytorski]

Chloris (gr. Χλωρις: zielona) — w mit. gr. nimfa opiekunka kwiatów, uważana także za boginię wiosny; jej rzymskim odpowiednikiem jest Flora. [przypis edytorski]

chlorofil — substancja odpowiedzialna za proces fotosyntezy, nadająca liściom zieloną barwę. [przypis edytorski]

chloroform (chem.) — organiczny związek chemiczny w postaci lotnej cieczy o słodkawym zapachu, używany jako środek usypiający. [przypis edytorski]

chloroform — organiczny związek chemiczny w postaci lotnej cieczy o słodkawym zapachu, używany jako środek usypiający. [przypis edytorski]

chlorotyczny — blady lub pożółkły, charakterystyczny dla chlorozy, stanu chorobowego roślin, w którym liście wytwarzają niewystarczającą ilość chlorofilu. [przypis edytorski]

chlorotyczny — charakterystyczny dla chlorozy, choroby roślin utrudniającej im produkcję chlorofilu. [przypis edytorski]

Chloryda a. Chloris (gr.: zielona) — konwencjonalne imię kobiece z poezji sielankowej, także: imię greckiej nimfy, boginki kwiatów, utożsamianej z rzymską Florą. [przypis edytorski]

chlubić się — chwalić się. [przypis edytorski]

chlubliwy (daw.) — chełpliwy. [przypis edytorski]

chlubny — chwalebny. [przypis edytorski]

chlubny — dumny. [przypis edytorski]

Chmiel, Adam (1865–1934) — historyk kultury, archiwista, badacz historii Krakowa. [przypis edytorski]

Chmiel — Chmielnicki. [przypis edytorski]

Chmieliński a. Chmieleński, Ignacy (1837–1871) — szef Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego. [przypis edytorski]

Chmielna — ulica w dzielnicach Śródmieście i Wola w Warszawie. [przypis edytorski]

Chmielna — warszawska ulica w dzielnicach Śródmieście i Wola. [przypis edytorski]

chmielnicczyzna — powstanie Chmielnickiego; Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

chmielnicczyzna — powstanie Kozaków pod wodzą Chmielnickiego w 1648 r. [przypis edytorski]

Chmielnickaho — zapis ukr. formy fleksyjnej; pol.: Chmielnickiego; Bohdan Zenobi Chmielnicki (1595–1657): hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan (1596–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan (1596–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1596–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnik — miasto na Ukrainie, nad Bohem; miejsce śmierci hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (1651). [przypis edytorski]

Chmielowski, Benedykt (1700–1763) — ksiądz katolicki, autor późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny. [przypis edytorski]

Chmielowski, Benedykt (1700–1763) — polski ksiądz katolicki, kanonik kijowski i pisarz dewocyjny. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk i krytyk literatury polskiej, od 1903 prof. Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk i krytyk lit. pol., od 1903 prof. Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk literatury; pisał krytycznie o Przybyszewskim w swojej Historii literatury polskiej (1900, t. VI) oraz bardziej szczegółowych studiach: Najnowsze prądy w poezji naszej (1901), Dramat polski doby najnowszej (1902), Dzieje krytyki literackiej w Polsce (1902). [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — krytyk i historyk literatury. Autor pracy pt.: Józef Ignacy Kraszewski. Zarys biograficzno-literacki, Kraków 1888. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — pol. historyk literatury, encyklopedysta, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

chmiel — roślina pnąca. [przypis edytorski]

chmurą komorów — chmurą komarów; przekształacone dla rymu z: pozorów. [przypis edytorski]

chmura — tu: wielki tłum, chmara (tu: wojska). [przypis edytorski]

Chmurki Magellana — chodzi o Obłoki Magellana (Wielki Obłok Magellana i sąsiedni Mały Obłok Magellana), dwie nieregularne karłowate galaktyki, wyglądające z Ziemi jak małe jasne kawałki oderwane od Drogi Mlecznej. [przypis edytorski]

Chmurno zamgliste osmędy — parodia młodopolskich neologizmów. [przypis edytorski]

Chmurowładca (mit. gr.) — tj. Zeus, najważniejszy spośród bogów olimpijskich; bóg nieba i ziemi, władał piorunami. [przypis edytorski]

Chmurozbiórca — Zeus. [przypis edytorski]

„Chmury” Arystofanesa — komedia z 423 p.n.e., w której Arystofanes skrytykował „nowomodne” wychowanie młodzieży, reprezentowane przez Sokratesa i jego uczniów, przedstawionych jako sofiści. [przypis edytorski]

chmury — dziś popr. forma N. lm: chmurami. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — lekceważące określenie kogoś małego, niepozornego. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — słabeusz (często stosowane do zwierząt). [przypis edytorski]

chmyz (lekcew.) — nieznaczący, niepozorny człowiek; smarkacz. [przypis edytorski]

chmyz — mały, niepozorny koń. [przypis edytorski]

chmyzowaty — (o zwierzęciu) lichy. [przypis edytorski]

chmyz (przestarz., pot.) — smarkacz. [przypis edytorski]

chmyz — tu: drobny i niepozorny człowiek. [przypis edytorski]

chmyz (z ukr.) — mały, niepozorny okaz zwierzęcia, zwł.: mały, niepozorny koń; przen. lekceważąco o małym, niepozornym człowieku; malec, smarkacz. [przypis edytorski]