Przypisy

poliszynel — tu: błazen, komik; pierwotnie: jedna z najbardziej charakterystycznych postaci z commedia dell'arte: gbur, prześmiewca, często przedstawiany jako garbus w stroju z kogucimi elementami (piórami, grzebieniem na czapce). [przypis edytorski]

poliszynel — tu: błazen, komik; pierwotnie: jedna z najbardziej charakterystycznych postaci z commedia dell'arte: gbur, prześmiewca, często przedstawiany jako garbus w stroju z kogucimi elementami (piórami, grzebieniem na czapce); jego rolą było podsumowanie poszczególnych części przedstawienia: w wielkiej tajemnicy opowiadał publiczności sekrety pozostałych postaci, nieświadomy tego, że widzowie i tak zdążyli się już o nich dowiedzieć, stąd powiedzenie „tajemnica poliszynela”. [przypis edytorski]

Poliszynel — (wł. Pulcinella, czyli kogucik), postać z komedii dell'arte, zwykle występująca z kogucim piórem, charakteryzująca się złośliwością, nieuprzejmością i egoizmem. [przypis edytorski]

poliszynel (z wł. pulcinella: kogucik) — tu: pajac; pierwotnie: jedna z charakterystycznych postaci włoskiej komedii dell'arte, zwykle występująca z kogucim piórem, charakteryzująca się złośliwością, nieuprzejmością i egoizmem. [przypis edytorski]

Politeama Nazionale — sławny, historyczny teatr w Pizie. [przypis edytorski]

Poli, Théodore (1799–1831) — jeden z najsłynniejszych bandytów korsykańskich XIX w.; zastrzelił ponad trzydziestu żandarmów, utworzył niewielką społeczność bandytów, którymi rządził; został zabity w wyniku zdrady. [przypis edytorski]

Politische und Weltanschauung Schulung (niem.) — szkolenie polityczne i światopoglądowe. [przypis edytorski]

politowania pełen — pełen współczucia. [przypis edytorski]

politurowany — pokryty politurą, rodzajem lakieru w postaci roztworu żywicy w alkoholu etylowym. [przypis edytorski]

politurowany — powlekana politurą powierzchnia drewna w celu nadania jej połysku. [przypis edytorski]

Politycy dzisiejszy — zwolennicy rozdziału państwa i kościoła. [przypis edytorski]

politycznie (daw.) — grzecznościowo, uprzejmie. [przypis edytorski]

politycznie (z łac.) — uprzejmie, w sposób cywilizowany; tu: z zachowaniem pozorów. [przypis edytorski]

polityczny (daw.) — grzeczny, dworny, umiejący się znaleźć w danej sytuacji. [przypis edytorski]

polityczny (daw.) — umiejący się zachować odpowiednio, szanujący względy wszystkich. [przypis edytorski]

polityczny (z łac. politicus) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa. [przypis edytorski]

polityczny (z łac. politicus) — uprzejmy, obyczajny. [przypis edytorski]

polityczny (z łac.) — uprzejmy, grzeczny, obyczajny. [przypis edytorski]

polityczny (z łac.) — uprzejmy, grzeczny. [przypis edytorski]

polityka (daw., z łac.) — uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

Polityka — komedia Włodzimierza Perzyńskiego. [przypis edytorski]

polityka (z łac.) — tu: grzeczność. [przypis edytorski]

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

polityka (z łac.) — tu: uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

polityka (z łac.) — uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]

polityki restauracyjnej — tj. polityki restauracji, przywracania dawnych dynastii, ustrojów i porządków w Europie, obalonych przez podboje Napoleona. [przypis edytorski]

polityk, pożeracz depesz — pan Adam nie był zapewne politykiem z zawodu, tylko miał zamiłowanie do czytania doniesień prasowych i śledzenia sytuacji politycznej na świecie. [przypis edytorski]

poliwka a. polewka (gw.) — zupa. [przypis edytorski]

Polizei dein Freund und Helfer (niem.) — policja twoim przyjacielem i pomocnikiem. [przypis edytorski]

Polizei (niem.) — policja. [przypis edytorski]

Polizist, Polizist, komm hier, aber schnell! Nimm der Dreck weg und schmeiss an die Seite (niem.) — Policjant, policjant, chodź tu, tylko szybko! Weź stąd to łajno i wyrzuć na bok. [przypis edytorski]

Pollak, Roman (1886–1972) — historyk literatury, nauczyciel gimnazjalny i wykładowca Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu; zapalony piłkarz. [przypis edytorski]

Pollak, Seweryn (1907–1987) — poeta, eseista i tłumacz poezji rosyjskiej, walczył w powstaniu warszawskim. [przypis edytorski]

Polluks (mit. rzym.; gr. Polydeukes) — jeden z dwóch bliźniaczych braci Dioskurów: Kastor i Polluks byli patronami rzym. jazdy. [przypis edytorski]

polmi (starop. forma) — dziś N.lm: pólmi; polami. [przypis edytorski]

polmi (starop. forma) — dziś popr. N.lm: polami. [przypis edytorski]

polną myszką przeleciał — przebiegł pod postacią polnej myszki. [przypis edytorski]

polne koniki — w oryginale: cykady, owady, których samce wydają głośne, przerywane dźwięki. [przypis edytorski]

Polnische Bruderschaft (niem.) — polskie braterstwo; nawiązanie do powiedzenia polnische Wirtschaft, określającego pogardliwie polską gospodarkę, polski porządek. [przypis edytorski]

polnische Frau (niem.) — polska kobieta. [przypis edytorski]

polnische Misch-Masch (niem.) — dziś: polnische Mischmasch: polska mieszanina. [przypis edytorski]

Polnische Perversität (niem.) — Polska przewrotność. [przypis edytorski]

polnisches Vieh (niem.) — polskie bydlę. [przypis edytorski]

polnische Wirtschaft (niem.) — polska gospodarka, wyrażenie pogardliwe. [przypis edytorski]

polnische Wirtschaft (niem.) — polskie gospodarstwo; polska gospodarka. [przypis edytorski]

polny — hetman polny. [przypis edytorski]

Pologne (fr.) — Polska. [przypis edytorski]

Pologne, littérature polonaise, auteurs polonais (fr.) — Polska, literatura polska, autorzy polscy. [przypis edytorski]

Polo, Marco (1254–1324) — wenecki podróżnik i kupiec; podróżując Jedwabnym Szlakiem, przemierzył całą Środkową Azję i dotarł do Chin, po powrocie podyktował swoje spostrzeżenia w formie pamiętników; uważany za najwybitniejszego podróżnika europejskiego w średniowieczu. [przypis edytorski]

Polonais, point des rêveries (fr.) — Polacy, żadnych marzeń. [przypis edytorski]

polonez — polski taniec narodowy oraz forma muzyczna oparta na tym tańcu. W XVIII w. stał się znany w innych krajach europejskich, zaś w XIX w. do najsłynniejszych należały polonezy komponowane przez Fryderyka Chopina. [przypis edytorski]

„Polonia” Grottgera — cykl dziewięciu czarno-białych rysunków autorstwa polskiego malarza i ilustratora okresu romantyzmu, Artura Grottgera (1837–1867), przedstawiających sceny z powstania styczniowego w Królestwie Polskim z 1863 r. (drugą część cyklu stanowi Lithuania, zbiór prac powstałych w l. 1864–1866, poświęconych powstaniu na Litwie). Cykl Polonia składa się z dziewięciu prac: Obraz symboliczny Polski, Branka, Kucie kos, Bitwa, Schronisko, Obrona dworu, Po odejściu wroga, Żałobne wieści, Na pobojowisku. Wzmianka o postaci kobiecej z Polonii Grottgera może odnosić się do typu kobiecego występującego w kilku pracach cyklu (postać blada, w żałobnej czerni, z załamanymi rękoma) lub do otwierającego cykl rysunku z karty tytułowej, przedstawiający alegorię zniewolonej Polski. Jest to siedząca wśród ruin żałobna postać kobieca spowita w ciemną, zakrywającą ją całkowicie, wraz z twarzą szatę z kapturem; za jej plecami na murze wypisane jest ręcznie słowo „Polonia”, najwymowniejszą teść niesie ze sobą widok jej skręconych dramatycznie dłoni tkwiących w dybach (przy tym Polonii towarzyszą trzej nadzy młodzieńcy: jeden w czapce frygijskiej, stanowiącej symbol wolności i rewolucji, oswobadzający ją właśnie z kajdan oraz dwaj siedzący u jej stóp i spoglądający w dal, w przyszłość). [przypis edytorski]

Polonia non parit monstra (łac.) — Polska nie rodzi potworów. [przypis edytorski]

Polonia Restituta — Order Odrodzenia Polski a. Polonia Restituta; drugie po Orderze Orła Białego pod względem starszeństwa polskie państwowe odznaczenie cywilne nadawane od 1921 r. za wybitne osiągnięcia m.in. na polu oświaty, nauki, sportu, kultury, sztuki, gospodarki, obronności kraju, działalności społecznej. [przypis edytorski]

Polonia Restituta — polskie państwowe odznaczenie cywilne, nadawane za wybitne osiągnięcia na polu oświaty, nauki, sportu, kultury, sztuki, gospodarki, obronności kraju, działalności społecznej, służby państwowej oraz rozwijania dobrych stosunków z innymi krajami, ustanowione przez Sejm Rzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 jako najwyższe odznaczenie państwowe po Orderze Orła Białego. [przypis edytorski]

Poloniusz — drugoplanowa postać w tragedii Shakespeare'a Hamlet, ojciec Ofelii i Laertesa; wcielenie dworaka. [przypis edytorski]

Poloniusz — drugoplanowa postać w tragedii Szekspira Hamlet, ojciec Ofelii i Laertesa, wcielenie dworaka. Hamlet zabił go w komnacie swej matki, ukrytego za zasłoną, biorąc za swego znienawidzonego wuja, po czym wywlókł jego ciało i ukrył. [przypis edytorski]

Poloniusz — postać wyrachowanego polityka z Hamleta Williama Shakespeare'a. [przypis edytorski]

Polonus Polono lupus (łac.) — Polak Polakowi wilkiem. [przypis edytorski]

Polonus scripsi Polona lingua et ad Polonum (łac.) — Jako Polak pisałem w polskim języku i dla Polaka. [przypis edytorski]

Polonus sum, Poloni nihil a me alienum puto (łac.) — Polakiem jestem i nic, co polskie, nie jest mi obce. Parafraza sentencji Terencjusza: Homo sum: humanum nihil a me alienum puto, tj. człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce. [przypis edytorski]

polor — daw.: połysk; wyrafinowanie; kultura towarzyska. [przypis edytorski]

polor — daw.: połysk; wyrafinowanie; kultura towarzyska. [przypis edytorski]

polor (daw.) — wyrafinowanie, dobre maniery, kultura towarzyska. [przypis edytorski]

polor — dobre maniery, ogłada towarzyska. [przypis edytorski]

polor — grzeczność, dobre maniery. [przypis edytorski]

polor — kultura towarzyska, dobre maniery, wytworność. [przypis edytorski]

polor — kultura towarzyska, rozumiana przede wszystkim jako zachowywanie dobrych manier i znajomość obyczajów. [przypis edytorski]

polor — ogłada, dobre maniery, kultura towarzyska. [przypis edytorski]

polor — ogłada, kultura towarzyska, dobre maniery. [przypis edytorski]

polor — ogłada towarzyska, dobre maniery. [przypis edytorski]

polor — tu: dobre maniery. [przypis edytorski]

polor — wytworność. [przypis edytorski]

Polos (V w. p.n.e.) — grecki nauczyciel retoryki, uczeń Gorgiasza, znany tylko z dialogów Platona. [przypis edytorski]

Polos — żyjący na przełomie V i IV wieku p.n.e. retor i filozof grecki. Jeden z bohaterów dialogu Platona zatytułowanego Gorgiasz. [przypis edytorski]

polotny — odznaczający się lekkością. [przypis edytorski]

polot — tu: lot. [przypis edytorski]

polowiczko — polowanie. [przypis edytorski]

polowy — tu: stróż pilnujący dworskich pól. [przypis edytorski]

polowy — w majątku ziemskim: nadzorca ludzi pracujących w polu. [przypis edytorski]

polśniony (neol.) — otoczony blaskiem. [przypis edytorski]

polską kopię amerykańskiego Colta 1911 — o nazwie własnej „Vis” — Choć Vis był niewątpliwie wzorowany na Colcie 1911, nie można nazwać go dokładną kopią — polscy inżynierowie wprowadzili niewielkie modyfikacje. [przypis edytorski]

polską liežuvį — lenkų kalbą. [przypis edytorski]

Polska Agencja Telegraficzna (PAT) — polska rządowa agencja prasowa, działająca w okresie międzywojennym. [przypis edytorski]

Polska Armia Ludowa (PAL) — lewicowa konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona w 1943 r., jej przywódcą był Henryk Borucki. Jej żołnierze uczestniczyli w powstaniu warszawskim. Rozwiązana w styczniu 1945 r., większość jej członków wstąpiła do ludowego Wojska Polskiego. [przypis edytorski]

polska kiszka — tu: pęknięta dętka, przedziurawione koło; flak. [przypis edytorski]

Polska miała dwóch arcybiskupów — w oryg. łac. quod suo tempore Polonia duos metropolitanos cum suis suffraganeis continebat. W 1000 r. podczas zjazdu gnieźnieńskiego utworzono polskie arcybiskupstwo w Gnieźnie (metropolię kościelną) oraz biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Arcybiskupem gnieźnieńskim został brat św. Wojciecha, Radzim-Gaudenty. Jeszcze w 968 r. powstało biskupstwo misyjne w Poznaniu, a urząd na nim sprawował Unger, następca po pierwszym biskupie Polski, Jordanie. Nie otrzymawszy urzędu metropolity gnieźnieńskiego w r. 1000, Unger uzyskał dla siebie dożywotnie wyłączenie spod zwierzchności Gniezna. Pewność, z jaką kronikarz mówi o istnieniu dwóch arcybiskupstw tłumaczyć można albo tym, że uznał za niezależne w czasach Chrobrego metropolie kościelne Gniezno z Radzimem-Gaudentym i Poznań z Ungerem, albo też wpłyneła na tę jego opinię wiedza o pobycie w Polsce (w l. 1004–1009) św. Brunona z Kwerfurtu, arcybiskupa misyjnego. [przypis edytorski]

Polska Organizacja Wojskowa — tajna struktura polityczno-bojowa o charakterze niepodległościowym założona przez piłsudczyków w okresie I wojny światowej. [przypis edytorski]

Polska Partia Socjalistyczna (PPS) — lewicowa partia polityczna założona w listopadzie 1892 podczas tzw. zjazdu paryskiego (początkowo pod nazwą Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich); PPS stawiała sobie za cel walkę zarówno o prawa pracownicze, jak i niepodległość Polski, która miała być państwem demokratycznym, zapewniającym poszanowanie praw każdego obywatela bez względu na pochodzenie społeczne, rasę, narodowość i wyznanie, a także wolność słowa, bezpłatną edukację, ochronę praw robotniczych (m.in. 8-godzinny dzień pracy). Już sierpniu 1893 r. doszło do rozłamu, z PPS wyszła część członków, przedkładające internacjonalne cele socjalistyczne nad niepodległościowe; grupa ta utworzyła Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego. Do działaczy PPS należeli m.in. Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Aleksander Sulkiewicz, Kazimierz Pietkiewicz, Stefan Bielak, Tomasz Arciszewski, Rajmund Jaworowski, Marian Malinowski, Mieczysław Niedziałkowski, Feliks Perl, Zygmunt Zaremba, Bronisław Ziemięcki i in. Organem organizacji był „Robotnik”. PPS działał również w międzywojniu, następnie konspiracyjnie podczas II wojny światowej; w grudniu 1948 r. krajowa część partii została połączona z PPR (Polską Partią Robotniczą), tworząc PZPR (Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, zaś na emigracji działała dalej niezależna struktura PPS (z Adamem Ciołkoszem i Zbigniewem Zarembą na czele). [przypis edytorski]

Polska Większa — Wielkopolska (dosł. tłum. z łac. Polonia Maior). [przypis edytorski]

Polska zdziecinniała — tytuł rozdziału Legendy Młodej Polski Stanisława Brzozowskiego. [przypis edytorski]

polski (daw.) — polonez. [przypis edytorski]

polskiego; obcym — te słowa zostały dopisane w wydaniu z 1816 r. [przypis edytorski]

Polskiemu — dziś popr. małą literą: polskiemu. [przypis edytorski]

polskiemu narodu — dziś popr.: polskiemu narodowi. [przypis edytorski]

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” — najstarsze polskie towarzystwo promujące aktywność fizyczną, założone we Lwowie w 1867; miało swoje oddziały w całej Galicji; później pojawiły się oddzielne, regionalne organizacje sokole w pozostałych zaborach, scalone w 1919 w jeden związek. [przypis edytorski]

polskie [uchodźstwo] w roku 1915 — podczas I wojny światowej z powodu ofensywy państw centralnych w połowie 1915 w głąb Imperium Rosyjskiego uciekło ok. miliona Polaków z terenów Królestwa Polskiego i Galicji. [przypis edytorski]

Polski hymn państwowy — pierwotny tekst autorstwa Józefa Wybickiego powstał w Reggio nell'Emilia jako żołnierska piosenka śpiewana do popularnej melodii mazurka i po raz pierwszy został wykonany publicznie 20 lipca 1797 r. na uroczystości na cześć twórcy Legionów Polskich, gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Ogłoszony drukiem w Warszawie w 1806 r. uległ modyfikacji: zmieniono kolejność strof (trzecia znalazła się w miejscu drugiej) oraz usunięto strofę czwartą i szóstą. Szczególnie wymowa strofy czwartej, zaczynającej się od słów: „Niemiec, Moskal nie osiędzie (…)” byłaby nietaktem wobec przyszłego władcy tworzącego się właśnie Księstwa Warszawskiego, króla saskiego Fryderyka Augusta oraz posunięciem niedyplomatycznym w obliczu pertraktacji prowadzonych przez Napoleona z Aleksandrem I, uwieńczonych pokojem w Tylży w 1807 r. (Wybicki doskonale znał kulisy ówczesnych działań politycznych, będąc w nie zaangażowany osobiście). Zmieniony tekst, po dalszych poprawkach (m.in. w zakresie uwspółcześnienia form gramatycznych i pewnych zmianach leksykalnych) stał się podstawą dzisiejszej wersji hymnu narodowego; oficjalnie Pieśń Legionów Polskich we Włoszech stała się hymnem państwowym decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w 1927 roku. [przypis edytorski]

polski język może się używać — dziś: język polski może być używany. [przypis edytorski]

polski korytarz (niem. Polnischer Korridor) — w niem. nomenklaturze polit. lat 20. XX. w., naznaczonej ekspansywnością terytorialną, określenie stosowane w odniesieniu do obszaru polskiego województwa pomorskiego, niebędącego wcale (jak sugerowałoby słowo „korytarz”) wąskim przesmykiem, lecz na mocy traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 oddzielającego Prusy Wschodnie od reszty Niemiec; przyznane Rzeczpospolitej Polskiej tereny z dostępem do morza obejmowały daw. Prusy Zachodnie, zamieszkałe w większości przez Kaszubów i ludność polską, Gdańsk otrzymał status wolnego miasta; Republika Weimarska prowadziła politykę rewizjonistyczną, dążąc do korekty granic traktatowych poprzez międzynarodowy arbitraż i zagarnięcia polskiego Pomorza; ostatecznie spór o te tereny stał się jednym z pretekstów wszczęcia II wojny światowej i ataku Niemiec na Polskę: kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler wystosował w październiku 1938 r. ultimatum, żądając od Polski zgody na aneksję przez Niemcy Gdańska na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej, które miały przechodzić przez polskie województwo pomorskie, oferując w zamian przedłużenie paktu o nieagresji, jednak Polska odmówiła przyjęcia ultimatum. [przypis edytorski]