Przypisy

pióry (starop. forma) — dziś N.lm: piórami; tu: strzałami. [przypis edytorski]

pióry (starop. forma) — piórami. [przypis edytorski]

pióry złotemi (daw.) — dziś popr.: piórami złotymi. [przypis edytorski]

piodermia — choroba skóry, objawiająca się wrzodami. [przypis edytorski]

piołun — gorzka roślina używana w ziołolecznictwie; tu przen.: zniewaga. [przypis edytorski]

piołun — roślina o właściwościach leczniczych, stosowana również do wyrobu alkoholi oraz jako przyprawa; charakteryzuje ją przysłowiowo gorzki smak (por. gorzki jak piołun) i silny zapach; zażywana w postaci wywaru lub palona wykazuje lekkie działanie psychodeliczne. [przypis edytorski]

piołun — roślina zielna o gorzkim zapachu i smaku, używana do aromatyzowania likierów i wódek (np. wermutu i absuntu) oraz jako lek na żołądek. [przypis edytorski]

piołun — własc. bylica piołun, roślina zielna z rodziny astrowatych, o ostrej woni i gorzkim smaku, używana jako lek na żołądek oraz do aromatyzowania wódek; w poezji symbol goryczy i smutku. [przypis edytorski]

piołun — wywar z rośliny o silnej, ostrej woni, używanej m.in. do wyrobu likierów i wódek, mający bardzo gorzki smak i właściwości lecznicze. [przypis edytorski]

piołun — zioło o wyjątkowo silnie gorzkim smaku. [przypis edytorski]

Piombi (wł.: Ołowie) — dawne więzienie w pałacu Dożów w Wenecji, położone bezpośrednio pod dachem budynku, pokrytym ołowianymi płytami. [przypis edytorski]

piona (pot.) — piątka, stopień bardzo dobry. [przypis edytorski]

pion — ciężarek zawieszony na sznurku, służący do wyznaczania kierunku pionowego. [przypis edytorski]

pionier — szeregowiec saperskich wojsk inżynieryjnych w armii rosyjskiej w XVIII–XIX w. [przypis edytorski]

Pioniusz ze Smyrny (zm. 250) — męczennik i święty chrześcijański. [przypis edytorski]

piorunian rtęci (chem.) — sól kwasu piorunowego i rtęci, Hg(CNO)₂, najwcześniej poznany inicjujący materiał wybuchowy, stosowany od lat 20. XIX w. w detonatorach i spłonkach różnego rodzaju amunicji pistoletowej i karabinowej. [przypis edytorski]

„Piorun” — „La Foudre”, ultrarojalistyczna gazeta paryska, wydawana w l. 1821–1823. [przypis edytorski]

piorun (mit. gr.) — Zeus, jako najwyższy z bogów, władał piorunami. [przypis edytorski]

piorun niedaleko — tj. zbliża się kara (boża). [przypis edytorski]

piorunowa chmura (ang. blue-piled thunderloft) — zwrotu tego użył szkocki poeta, Thomas Aird (1802–1876), w utworze The Demoniac. [przypis edytorski]

piorun święty ujarzmił — mowa o elektryczności. [przypis edytorski]

Piosenka — napisany w getcie warszawskim wiersz zyskał dużą popularność, dodano do niego melodię i tak powstała piosenka śpiewana była w teatrach i kawiarniach m.in. przez Dianę Blumenfeld. [przypis edytorski]

Piosenka sentymentalna, której jednak nie trzeba brać zanadto serio — pod tytułem w wydaniu źródłowym podano melodię w zapisie nutowym. Tadeusz Żeleński pisze: Melodie zamieszczone w tym zbiorku zaczerpnięte są bądź z naszych popularnych, bądź też z paryskich motywów. [przypis edytorski]

Piosenka — utwór ten, znany też jako Pałacyk Michla, prezentujemy w serwisie Wolne Lektury w dwóch wersjach. Ich porównanie uświadamia, że piosenka mogła być śpiewana w wielu wariantach, zależnie od momentu, sytuacji i śpiewającej grupy. [przypis edytorski]

Piosenka w stylu klasycznym — pod tytułem w wydaniu źródłowym podano melodię w zapisie nutowym. Tadeusz Boy-Żeleński pisze: Melodie zamieszczone w tym zbiorku zaczerpnięte są bądź z naszych popularnych, bądź też z paryskich motywów. [przypis edytorski]

Piosenka wzruszająca — pod tytułem w wydaniu źródłowym podano melodię w zapisie nutowym. Tadeusz Żeleński pisze: Melodie zamieszczone w tym zbiorku zaczerpnięte są bądź z naszych popularnych, bądź też z paryskich motywów. [przypis edytorski]

Piosenka Żydów o getcie — autorka prawdopodobnie opisuje getto warszawskie, ale ze względu na brak informacji o jej losach, nie jest to pewne. W teczce z wierszem Ireny Goldblum w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego znajduje się jedynie adnotacja: „25 lat, Warszawa”. [przypis edytorski]

Piosenka Żydów o getcie — tytuł nadany przez redaktorkę wydania źródłowego. [przypis edytorski]

pioski (gw.) — piaski. [przypis edytorski]

piosnka syrenia — piosenka zwodnicza, sprowadzająca na manowce, kierująca ku zgubie. [przypis edytorski]

Piosnka wujaszka — jedna z popularnych w 2 poł. XIX w. komedii autorstwa Jana Aleksandra Fredry (1829–1891). [przypis edytorski]

Piotra, co kopy pali — aluzja do święta obchodzonego 1 sierpnia (w porze roku, kiedy zdarzały się często gwałtowne burze), ku czci św. Piotra w okopach (tzw. Piotra Palikopa), patrona chroniącego od piorunów. [przypis edytorski]

Piotra gmach — tu: rzymskokatolicka bazylika na Wzgórzu Watykańskim w Rzymie, zbudowana w latach 1506–1626. [przypis edytorski]

Piotr apostoł nakazuje żonie ulegać mężowi — 1 P 3, 1. [przypis edytorski]

Piotr Aragoński (1239 a. 1240 – 1285) — Piotr III Wielki, król Aragonii, Walencji (jako Piotr I), hrabia Barcelony (jako Piotr II) od 1276 r. oraz król Sycylii (jako Piotr I) w latach 1282–1285; w 1262 r. poślubił Konstancję, córkę i dziedziczkę króla Sycylii Manfreda, ostatnią z rodu Hohenstaufów; poparł zbrojnie powstanie na Sycylii, której ludność zbuntowała się przeciw rządom Karola Andegaweńskiego (w czasie tzw. „nieszporów sycylijskich”, 30 marca 1282 r. mieszkańcy Palermo dokonali masakry Francuzów), został entuzjastycznie powitany przez Sycylijczyków i we wrześniu 1282 r. przyjął koronę sycylijską; jednocześnie wszedł w spór z papiestwem, ponieważ południowe Włochy i Sycylia od czasów normańskich (XI w.) były lennem papieskim, papież Marcin IV obłożył Piotra Aragońskiego klątwą, pozbawił jego następców tytułu do obu koron, a jako wykonawcę swojej woli wysłał bratanka obalonego Karola Andegaweńskiego, króla Francji Filipa III Śmiałego; jednak dwukrotne zwycięstwo floty Piotra III zakończyły klęską tę interwencję. [przypis edytorski]

Piotr Aragoński — znany również jako Piotr III Wielki, król Sycylii w latach 1282–1285, władzę zdobył w wyniku powszechnego powstania ludności przeciwko Andegawenom, znanemu jako nieszpory sycylijskie. [przypis edytorski]

Piotr Baryka (I poł. XVII w.) — polski żołnierz, dworzanin, autor komedii Z chłopa król, wydanej w 1637 roku, łączącej w sobie cechy teatru dworskiego i utworu sowizdrzalskiego. [przypis edytorski]

Piotr Curie zmarł 1906 roku, najechany (…) przez ciężarowy samochód — był to konny wóz ciężarowy. [przypis edytorski]

Piotrem Ruyzem — [przypis edytorski]

Piotr I Cypryjski a. Pierre I de Lusignan (1328–1369) — król Cypru i tytularny król Jerozolimy. [przypis edytorski]

Piotr II Karadziordziewić (1923–1970) — ostatni król Jugosławii. Objął władzę po zamachu stanu w 1941 r. [przypis edytorski]

Piotr Iljicz Czajkowski (1840–1893) — kompozytor rosyjski. [przypis edytorski]

Piotr I Wielki (1672–1725) — car Rosji. [przypis edytorski]

Piotr I Wielki (1672–1725) — car rosyjski (od 1682) z dynastii Romanowów, cesarz (imperator) Rosji (od 1721); zintensyfikował kontakty z Zachodem; wzmacniał absolutyzm i centralizację państwa, wprowadził reformy, zastępując tradycyjne systemy społeczne i polityczne systemami wzorowanymi na państwach zachodnich; opracował doktrynę wojenną opartą na koncepcji armii ofensywnej; prowadził politykę wielkomocarstwową, dzięki podbojom poszerzył państwo, które stało się jedną z potęg europejskich; założył nową stolicę, Sankt Petersburg. [przypis edytorski]

Piotr I Wielki (1672–1725) — car rosyjski (od 1682) z dynastii Romanowów, cesarz (imperator) Rosji (od 1721); zintensyfikował kontakty z Zachodem; wzmacniał absolutyzm i centralizację państwa, wprowadził reformy, zastępujące tradycyjne systemy społeczne i polityczne systemami wzorowanymi na państwach zachodnich; opracował doktrynę wojenną opartą na koncepcji armii ofensywnej; prowadził politykę wielkomocarstwową, dzięki podbojom poszerzył państwo, które stało się jedną z potęg europejskich; założył nową stolicę, Sankt Petersburg. [przypis edytorski]

Piotrowa stolica — Rzym a. Watykan jako stolica papiestwa. [przypis edytorski]

Piotrowin — według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć w sądzie przed królem Bolesławem Śmiałym. [przypis edytorski]

Piotrowin — wg legendy z XI w. wskrzeszony z grobu po trzech latach od śmierci Piotr Strzemieńczyk z Janiszewa zw. Piotrowinem przez biskupa Stanisława Szczepanowskiego (od 1254 r. świętego kościoła katolickiego) w celu zaświadczenia, że jego dobra dostały się w posiadanie kościoła w drodze legalnej sprzedaży, co sądownie usiłowała podważyć rodzina zmarłego. [przypis edytorski]

Piotrowy namiestnik — papież; tradycyjne, metaforyczne określenie głowy kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

Piotrowy zamek — pałac zbudowany za panowania Katarzyny II przy ulicy Twerskiej, na przedłużeniu traktu do Petersburga; w 1812 zatrzymał się w nim Napoleon. [przypis edytorski]

Piotr Skarga (1536–1612) — jezuita, stał na czele pol. kontrreformacji, uzdolniony literacko krasomówca, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor kolegium jezuickiego w Wilnie i pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego; autor Kazań sejmowych, najprawdopodobniej nigdy niewygłoszonych publicznie na sejmie; pochodził ze szlachty zagrodowej a. zamożnego chłopstwa z wsi Powązki pod Mszczonowem, został przez króla, swego protektora, obdarzony herbem Pawęża. [przypis edytorski]

Piotr Skarga — własc. Piotr Powęski herbu Pawęża (1536–1612), polski teolog, pisarz, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. [przypis edytorski]

Piotr Szafraniec (zm. 1437) — w późniejszym okresie wojewoda sandomierski i krakowski. [przypis edytorski]

Piotr Wielki i Katarzyna — Piotr I Wielki (1672–1725): car rosyjski (od 1682) z dynastii Romanowów, pierwszy cesarz (imperator) Rosji (od 1721); Katarzyna II Wielka (1729–1796): cesarzowa Rosji (od 1762). [przypis edytorski]

Piotr z Aleksandrii — Piotr I, patriarcha Aleksandrii (300–311), uwięziony podczas prześladowań przekonywał do wyrozumiałości wobec tych, którzy w zagrożeniu złożyli ofiary bogom lub wydali księgi chrześcijańskie w ręce władz. [przypis edytorski]

Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę. [przypis edytorski]

Piotr z Amiens a. Piotr Pustelnik (ok. 1050–1115) — pustelnik i kaznodzieja, organizator i przywódca nieudanej krucjaty ludowej (1096). [przypis edytorski]

Piotr z Prowansji wykradł piękną Magelonę — nawiązanie do fr. romansu rycerskiego z XV w. o przygodach Piotra z Prowansji i księżniczki neapolitańskiej Magelony (a. Magielony, jak w pierwszym pol. przekładzie anonimowy, pochodzącym z ok. 1570 r. Historia o Magielonie, królewnie neapolitańskiej; imię księżniczki odpowiada nazwie miasta Maguelonne, znajdującego się nieopodal Montpellier). [przypis edytorski]

pioupiou (fr.) — piechur. [przypis edytorski]

Pipa americana (łac.) — żaba surinamska a. grzbietoród amerykański. [przypis edytorski]

pipel — w gwarze obozowej chłopak do posług u blokowego lub kapy. [przypis edytorski]

pipel — w gwarze obozowej: chłopiec na posługi u blokowego a. kapo. [przypis edytorski]

piperment (z ang.) — likier miętowy początkowo produkowany w zakonie benedyktynów. [przypis edytorski]

pipirninkas — sausainis su aštriais prieskonaiais. [przypis edytorski]

pipperminth a. peppermint — kawa z miętą pieprzową. [przypis edytorski]

Pique — (franz.) Groll, Zorn. [przypis edytorski]

Piramida Cestiusza — grobowiec w formie piramidy wystawiony w końcu I. w. p.n.e. rzymskiemu ekwicie i pretorowi Gajuszowi Cestiuszowi Epulonowi (zm. 43 p.n.e.), który jako przeciwnik Marka Antoniusza zginął na mocy proskrypcji; monumentalna budowla znajdująca się w okolicy Porta Ostiensis została następnie włączona w obręb Murów Aureliańskich; stanowi jeden z popularnych zabytków w Rzymie (m.in. ze względu na niezwykłą formę wśród architektury miasta). [przypis edytorski]

piramida Kochom — znajdująca się 3 km od wioski Kahun, na skraju oazy Fajum, piramida faraona XII dynastii Senusereta II (1897–1878 p.n.e.). [przypis edytorski]

Piram i Tyzbe — historia o nieszczęśliwej miłości, znana z Metamorfoz Owidiusza. Kochankowie pochodzili z dwóch rywalizujących ze sobą rodów, a rozmawiali ze sobą poprzez szparę w murze. W drodze na umówione spotkanie wskutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oboje zaczęli myśleć, że drugie zostało zabite przez lwa. Każde z rozpaczy popełniło samobójstwo. Shakespeare wykorzystał ten sam motyw w sztuce Romeo i Julia, pisanej równolegle ze Snem nocy letniej. [przypis edytorski]

Pirandello, Luigi (1867–1936) — dramaturg, pisarz, włoski laureat literackiej Nagrody Nobla. [przypis edytorski]

pirata (daw.) — dziś popr. forma: pirat. [przypis edytorski]

pirata (daw.) — forma rzeczownika r.m. z końcówką -a w M lp (podobnie jak sędzia, poeta, cieśla i in.) dziś ustąpiła formie o końcówce zerowej: pirat. [przypis edytorski]

Pireneje — łańcuch górski na granicy Francji i Hiszpanii. [przypis edytorski]

Pireneje — łańcuch górski znajdujący się w północno-wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego; rozciągają się pomiędzy Atlantykiem na zachodzie i Morzem Śródziemnym na wschodzie. [przypis edytorski]

Pireus — główny port staroż. Aten. [przypis edytorski]

Pireus — główny port starożytnych Aten, położony ok. 10 km na płd.-zach. od centrum miasta. [przypis edytorski]

Pireus — główny port starożytnych Aten. [przypis edytorski]

Pireus — miasto portowe w Grecji, główny port starożytnych Aten, położony ok. 10 km na płd.-zach. od centrum miasta. [przypis edytorski]

Pireus — port morski oddalony 8 km od Aten, w pewnym okresie połączony z miastem murami. [przypis edytorski]

Pireus — w Pireusie znajdowały się główne porty Aten, m.in. jeden z dwu portów wojennych. Silnie ufortyfikowany Pireus połączono z Atenami Długimi Murami, zapewniającymi bezpieczne połączenie pomiędzy oboma miastami, odległymi o ok. 6 km. Mury zostały zburzone przez Spartan po klęsce Aten w wojnie peloponeskiej w 404 p.n.e., a następnie odbudowane podczas wojny korynckiej, w l. 395–391 p.n.e., przy finansowym i militarnym wsparciu perskim. [przypis edytorski]

Piritous a. Pejritoos (mit. gr.) — królewicz tesalski, przyjaciel Tezeusza, wraz z nim próbował porwać z Hadesu Persefonę. Przyjaciele nie byli jednak w stanie stamtąd wrócić, a przybyły na pomoc Herakles zdołał uwolnić jedynie Tezeusza. Z niejasnych powodów Horacy zamienia Tezeusza na Perseusza. [przypis edytorski]

Piritous — inny Lapita, na Prozerpinę, za karę w Hadesie został przykuty do skały. [przypis edytorski]

Pirnaer Tor — spätmittelalterliches Stadttor, 1590 erbaut, 1820 abgetragen. [przypis edytorski]

piróg (r.m.) — dziś popr.: piroga (r.ż.), D. lm: piróg; indiańska łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — długa łódź rdzennych mieszkańców Ameryki lub Polinezji wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — indiańska łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — płaskodenna łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

pirogów — dziś popr. forma D. lm: pirog. [przypis edytorski]

piroksylina (chem.) — nitroceluloza, mieszanina estrów celulozy i kwasu azotowego, stanowiąca silny materiał wybuchowy; nitroceluloza o wysokiej zawartości azotu, tzw. bawełna strzelnicza, służy do produkcji prochów bezdymnych. [przypis edytorski]

piroksylina zapala się(…) przy stu siedemdziesięciu stopniach, a nie przy dwustu czterdziestu — autor używa tutaj dawnej skali termometrycznej wprowadzonej przez fr. fizyka Réaumura: temperatura zapłonu piroksyliny to 170° Réaumura, czyli ok. 200° Celsjusza, zaś zapłon czarnego prochu strzelniczego następuje przy 240° Réaumura, czyli ok. 300° Celsjusza. [przypis edytorski]

pirop — czerwony kamień półszlachetny; granat. [przypis edytorski]

piroscafo (wł.) — parowiec. [przypis edytorski]

pirożek municypalny — dwurożny kapelusz, powszechny w XVIII i XIX w., szczególnie w wojsku i w marynarce, kojarzony często z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

pirożyńskość — pruderia, obskurantyzm; od nazwiska ks. Mariana Pirożyńskiego, autora broszurki Poradnik dla czytających książki — Co czytać. [przypis edytorski]

pirrusowe zwycięstwo — właśc. Pyrrusowe zwycięstwo, odniesione w sposób, który wyniszcza zwycięzcę, od imienia Pyrrusa, króla Epiru (319–272 p.n.e), ponoszącego w zwycięskich bitwach olbrzymie straty. [przypis edytorski]

pirryjski taniec — obrzędowy taniec wojenny, wykonany wg mit. gr. po raz pierwszy przez Atenę po bitwie z gigantami. [przypis edytorski]

pirsy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]

pirwego (starop.) — pierwszego. [przypis edytorski]

pirwy (gw.) — pierwej, najpierw. [przypis edytorski]

pirwy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]