Dzisiaj aż 13,496 dzieciaków dzięki wsparciu osób takich jak Ty znajdzie darmowe książki na Wolnych Lekturach.
Dołącz do Przyjaciół Wolnych Lektur i zapewnij darmowy dostęp do książek milionom uczennic i uczniów dzisiaj i każdego dnia!

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Henryk Ibsen, Brand

Henryk Ibsen

Brand

tłum. Jan Kasprowicz

  1. Alkohol: 1
  2. Błogosławieństwo: 1
  3. Bóg: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
  4. Chciwość: 1
  5. Choroba: 1 2 3
  6. Chrystus: 1 2 3 4
  7. Chrzest: 1
  8. Cierpienie: 1
  9. Cmentarz: 1
  10. Córka: 1
  11. Cud: 1 2
  12. Czyn: 1 2
  13. Dar: 1
  14. Diabeł: 1 2
  15. Dziecko: 1 2 3 4 5
  16. Głód: 1
  17. Grzech: 1 2 3
  18. Kłamstwo: 1
  19. Kondycja ludzka: 1 2 3
  20. Krzyż: 1
  21. Ksiądz: 1 2
  22. Kwiaty: 1
  23. Małżeństwo: 1
  24. Matka: 1 2 3 4
  25. Milczenie: 1
  26. Miłosierdzie: 1
  27. Miłość: 1 2 3 4
  28. Modlitwa: 1 2 3
  29. Muzyka: 1
  30. Niebo: 1
  31. Odwaga: 1 2 3
  32. Ofiara: 1 2 3 4
  33. Ojciec: 1 2
  34. Państwo: 1 2 3
  35. Pieniądz: 1
  36. Pokuta: 1
  37. Polityka: 1
  38. Postęp: 1 2
  39. Prawda: 1
  40. Prawo: 1 2
  41. Przemoc: 1
  42. Radość: 1
  43. Religia: 1 2 3 4
  44. Samobójstwo: 1
  45. Samotność: 1 2
  46. Sąd: 1
  47. Sen: 1 2 3
  48. Siła: 1
  49. Skąpiec: 1
  50. Starość: 1
  51. Strój: 1
  52. Syn: 1
  53. Szaleniec: 1
  54. Sztuka: 1 2
  55. Śmierć: 1 2 3 4
  56. Świątynia: 1 2
  57. Trup: 1 2 3
  58. Walka: 1 2
  59. Wiara: 1
  60. Władza: 1
  61. Wolność: 1 2
  62. Zima: 1
  63. Żałoba: 1 2 3

pisownia zbitek typu powiedz-że bez dywizu

które podczas następnych słów zdejmuje ze siebie –> które podczas następnych słów zdejmuje z siebie

Henryk IbsenBrandPoemat dramatyczny w pięciu aktachtłum. Jan Kasprowicz

Osoby:

  1. Brand[1]
  2. jego Matka
  3. Ejnar, malarz
  4. Agnieszka[2]
  5. Wójt
  6. Doktór
  7. Proboszcz
  8. Kościelny
  9. Bakałarz
  10. Gerda
  11. Chłop
  12. Syn chłopa, wyrostek
  13. Drugi chłop
  14. Kobieta
  15. Druga kobieta
  16. Pisarz
  17. Duchowieństwo i Zwierzchność
  18. Lud, Mężczyźni, Kobiety i Dzieci
  19. Kusiciel w pustyni
  20. Chór niewidzialnych
  21. Głos

Rzecz dzieje się w naszych czasach, częścią w parafii, częścią poza parafią, obok fiordu, na zachodnimi wybrzeżu Norwegii.

Akt pierwszy

Na śnieżnych polach górskich.
Ciężkie gęste mgły; deszcz i półmrok. Brand w czarnym ubraniu, z laską i weretkiem[3], przeciska się naprzód w kierunku zachodnim. Towarzyszący mu Chłop i Syn jego, wyrostek, postępują za nim.

CHŁOP

woła na Branda
1
Hej tam! Zaczekać, cudzy[4] człecze!
Gdzieżeś?

BRAND

Tu jestem!

CHŁOP

Człek się wlecze
5
We mgle, że nawet kij swój traci
Z oczu!… Zabłądzisz!

SYN

A niech kaci!
Jakieś tu żleby!

BRAND

Jakieś złomy!
10
Zaginął wszelki ślad widomy[5]!

CHŁOP

krzyczy
Stać! Do stu diabłów! Ani kroku!
Zwały z śnieżnego lecą stoku!

BRAND

nasłuchuje
Słyszę jak gdyby grzmot z daleka.

CHŁOP

Bystro przegryzła się tu rzeka,
15
Na dół w bezmierną przepaść spada…
Zginiesz i my zginiemy razem!

BRAND

Ja muszę przejść tam, trudna rada!

CHŁOP

Nas nie przynaglisz swym rozkazem…
Mówię ci: zostań! Nie baczycie,
20
Że tu o ludzkie chodzi życie?

BRAND

Bóg, OdwagaMój Pan się śmieje z trwogi twojej.

CHŁOP

Któż to ten pan, co się nie boi?

BRAND

Ten Pan to Bóg!…

CHŁOP

A ty kim, panie?

BRAND

25
Księdzem.

CHŁOP

Daremne to gadanie:
Choćby był proboszcz, biskup z ciebie,
To byś odwagę swą w tym żlebie
Na wiek pogrzebał, gdybyś jeszcze
30
Chciał dalej iść w te mgły złowieszcze.
zbliża się ostrożnie; przekonywująco
Choćby był człowiek, mości księże,
Nie wiem, jak mądry, nie dosięże,
Czego dosięgnąć niepodobna!
35
W jedno li[6] życie jest zasobna,
Księże, twa dusza; gdy to minie,
Cóż ci zostanie w twej godzinie?
Milę — powiadam prawdę szczerą —
Masz do następnej stąd chałupy,
40
A mgły tak gęste zewsząd kupy,
Że nie rozetniesz jej siekierą…

BRAND

Tak, lecz w tej pustce strasznej, dzikiej
Żadne mnie błędne dziś ogniki,
Widzisz, nie wodzą.

CHŁOP

45
Lecz dokoła
Sterczą lodowców groźne czoła.

BRAND

Tamtędy pójdziem…

CHŁOP

Co? Tamtędy?
Śmierć pomknie z nami wraz, w te pędy!

BRAND

50
CudA jednak uczył ktoś, że suchą
Przejść można nogą grzbietem fali.

CHŁOP

To było kiedyś… Dzisiaj dalej
Trudno się zmagać z zawieruchą,
Zginiem z kretesem!

BRAND

chce odejść
55
Żegnam zatem.

CHŁOP

Chcesz się pożegnać, widzę, z światem…

BRAND

Chceli[7] mnie Bóg doświadczyć prawy,
Witajcie śniegi, mgły, siklawy[8]!

CHŁOP

cicho
Jakiś szaleniec… szuka zguby.

SYN

płaczliwie
60
Chodźmy stąd, ojcze!… Płone[9] próby…
Widać po wszystkim, że tu jeszcze
Większe mgły będą, większe deszcze.

BRAND

przystaje i zbliża się ponownie
Ojciec, CórkaO ile myśli moje mogą
Przypomnieć sobie, toś miał drogą
65
Córkę w tych stronach, no, i ona
Dała ci kiedyś znać, zmartwiona,
Że jej nie znaleźć ciszy w grobie,
Jeśli nie spojrzy w oczy tobie
Choćby raz jeszcze? Czy być może?

CHŁOP

70
Tak mi dopomóż, Panie Boże!

BRAND

Że dziś ostatni dzień widzenia?

CHŁOP

Tak…

BRAND

I to woli twej nie zmienia?

CHŁOP

Nie!

BRAND

75
Nie? Nie pójdziesz dalej ze mną?

CHŁOP

Na mowę silisz się daremną,
Ani się ruszę…

BRAND

patrzy mu bystro w oczy
Miałbyś wolę
Złożyć talarów sto na stole,
80
Aby znalazła śmierć spokojną?

CHŁOP

O, tak!

BRAND

A dwieście? Czyż tak hojną
Byłaby dłoń twa?

CHŁOP

Czegóż nie da
85
Dłoń ma dla córki? Cała scheda[10]
Niech sobie pójdzie!

BRAND

No, a życie?

CHŁOP

Życie?… Mój słodki!…

BRAND

Nie?! … Słyszycie…

CHŁOP

drapie się w głowę
90
To już byłoby ponad siły…
O Panie Jezu! Boże miły!
Czego ty żądasz? A dyć[11] przecie
Mam jeszcze w domu żonę, dziecię…

BRAND

Lecz On się wyrzekł nawet matki!…

CHŁOP

95
Za dawnych czasów to po gładkiej
Szło jakoś drodze — cuda, dziwy
Działy się ongi. Sprawiedliwy
Człek dzisiaj o tym nie pamięta.

BRAND

Twą drogą śmierć jest! Na cóż pęta
100
Nakładasz na mnie? Nie znasz Pana,
I Pan cię nie zna.

CHŁOP

Niezbłagana
Dusza w tym księdzu.

SYN

ciągnie go
Chodźmy sami!

CHŁOP

105
Nie! Nie! On musi iść stąd z nami!

BRAND

Musi?

CHŁOP

Tak, musisz… Bo inaczej,
Jeżeli we wsi kto zobaczy,
Żeśmy cię tutaj zostawili,
110
Strażnik zabierze mnie w tej chwili —
A, jeśli sczeźniesz tu, w tym lodzie,
Dziś ja o chlebie i o wodzie
Będę w areszcie.

BRAND

Więc za bożą
115
Pocierpisz sprawę…

CHŁOP

Mnie nie trwożą
Ni twe, ni boskie… mam ja swoje
Nie byle jakie niepokoje,
Więc chodź…

BRAND

120
Żegnajcie!
z dala słychać głuchy huk

SYN

krzyczy
O! Lawina!

BRAND

do chłopa, który go chwycił za kark
Puść!

CHŁOP

Nie!

BRAND

Puść!

SYN

125
Precz stąd!…

CHŁOP

walcząc z Brandem
Zła godzina
Niech mnie…

BRAND

wyrywa mu się i rzuca go w śnieg
O tak, nie spoczniesz prędzej,
Aż się doczekasz jakiej nędzy!
znika

CHŁOP

wygrzebując się z śniegu i pocierając sobie ramię
130
Niech mu zapłacą za to czarci!
Oto, co Pańscy słudzy warci!
woła, podnosząc się
Hej, mości księże!

SYN

Poszedł granią!

CHŁOP

135
Zda mi się… oko moje za nią
Trop w trop podąża!…
woła ponownie Hej, pastorze!
Czy nam jegomość wskazać może,
Skąd my tu błądzić dziś zaczęli?

BRAND

we mgle
140
Po co ci rady? Jak najśmielej
Już ty utartym kroczysz szlakiem.

CHŁOP

Jeśli to prawda, jakiem takiem
Człek się nacieszy legowiskiem,
A nie na morzu lodów śliskiem.
odchodzi wraz z synem w kierunku wschodu

BRAND

zjawia się znowu nieco dalej i nasłuchuje w kierunku, w którym odszedł chłop z synem
145
Wracają do dom… Chłystku podły!
SiłaGdyby cię siły li zawiodły,
A nie zamiękła wola w tobie,
Ulgę bym przyniósł ci w żałobie,
Umęczonego wnet do celu
150
Zaprowadziłbym cię w weselu,
Lecz na nic pomoc, zacny kumie,
Temu, co nawet chcieć nie umie…
podchodzi bardziej ku przodowi
Życie!… Hm! Jeśli człek rozważy,
155
Jak je miłuje tłum nędzarzy,
Jak każdy błazen nim się pieści,
Jakby od jego marnej treści
Zawisło[12] całe szczęście świata —
Boże! Puściliby do kata
160
Wszystko, prócz życia! To li jedno
Sednem jest dla nich! Kiepskie sedno!
uśmiecha się, jak gdyby sobie coś przypomniał
Kondycja ludzkaKiedym był dzieckiem, od początku
Z dwóch rzeczy-m miewał ból w żołądku,
165
W te najdawniejsze moje czasy
Dwie sprawy darły ze mnie pasy:
O nielubiącej mroków sowie
Wciąż mi chodziła myśl po głowie,
o rybie, co się boi wody,
170
Ciąglem ja dumał, chłopiec młody…
I śmiech mnie pusty brał z tej biedy —
Czemu?… Bo czułem-ci już wtedy,
Że świat śród innych chodzi dróg,
Niźli, jak tego pragnął Bóg,
175
I że swe jarzmo dźwiga człek,
Choćby rad rzucił je po wiek.
Tutaj jest każdy na kształt ryby,
Albo też sowy. Skuty w dyby,
W mroku żyć musi ludzki płód,
180
Umierać musi w głębiach wód,
Choć na to wszystko strach go bierze!
Rad by porzucić swoje leże,
Z mrocznej ciasnoty zbiec by rad
W przezroczy, jasny słońca świat.
185
zatrzymawszy się na chwilę, nasłuchuje, zdumiony
Cóż to? Od dolin płyną głosy?
Pieśni i śmiechy mkną w niebiosy…
Cyt! Krzyczą hura! Raz i drugi,
Trzeci i piąty… Słońce smugi
190
Rozciera mgławe, lśnią przestworza,
Jakaś drużyna ludzka, hoża,
Po tej świetlistej igra łące,
Poranne światło jaśniejące
W stronę zachodu mroki goni.
195
Słowa… całunki… uścisk dłoni…
Już się rozchodzą, ku dolinie
Zmierzają jedni, a zaś ninie[13]
Dwoje się ludzi ku mnie słania…
Ostatnie ślą już pożegnania
200
Kapeluszami, woalkami…
„Bywajcie zdrowi!… Pan Bóg z wami!”
słońce coraz to bardziej przeciska się przez mgły. Brand stoi nieruchomy, przypatruje się zbliżającym się
Cóż to za blaski! Co za jaśnie! Rozwiewają się kłęby mgławe, Stopy przemiękką depcą trawę,
Słońce złociste snuje baśnie!
205
Może rodzeństwo? Bok przy boku
Po tym kwiecistym spieszą stoku;
Ona sukniami powiewnemi
Snać nie dotyka nawet ziemi,
On, jakby piórko, lekki!… Ona,
210
O, skacze na bok, rozbawiona,
Wyrywa mu się od niechcenia…
O, już ją chwyta!…. Słodko, mile
Droga się zmienia w krotochwilę[14],
W wesołą piosnkę śmiech się zmienia.
Ejnar i Agnieszka w lekkich strojach podróżnych, oboje rozpromienieni, zjawiają się na wzgórzu. Mgły pierzchły. Szczyty lśnią w porannym słońcu

EJNAR

215
Agnieszko, motylku mój cudny,
Nic ja się ciebie nie boję;
Zacisnę ja oka swej sieci —
Te oka, to piosnki są moje.

AGNIESZKA

zwrócona twarzą ku niemu, cofa się, tańcząc i uciekając przed nim
Jeżelim ja cudnym motylkiem,
220
To pozwól mi spocząć na kwiatku,
A chceszli się bawić, więc goń mnie!
Pochwycić? Przenigdy, mój bratku!

EJNAR

Agnieszko, motylku mój cudny!
Zwężają się oka mej sieci!
225
Już mam cię! Już skarb mój najdroższy
Przenigdy z tych ok nie uleci.

AGNIESZKA

Jeżelim ja wiotkim motylkiem,
To niechże mnie powiew uwodzi!
A chwycisz mnie w oko swej siatki,
230
Mych skrzydeł się dotknąć nie godzi!

EJNAR

MiłośćNie! Lekko ja wezmę do ręki
Ten ciężar mój słodki i lekki
I zamknę go w sercu… Tam baw się,
Tam sobie już igraj na wieki!
zbliżają się ku stromej turni; stają nad przepaścią

BRAND

235
Stać!… Tutaj przepaść!…

EJNAR

Któż to woła?

AGNIESZKA

wskazując ku górze
O, tam!

BRAND

Ni kroku! Śmierć dokoła!
Z śniegiem spadniecie do tej głębi!

EJNAR

obejmuje Agnieszkę i śmiejąc się, zwrócony ku górze
240
Nas to nie parzy ani ziębi,
Szczęście jest z nami. Wyjdziem cało!

AGNIESZKA

Zabawkę dziś nam życie dało…

EJNAR

Szczęście nam śle dziś promień słońca:
Sto lat on będzie trwał — bez końca!

BRAND

245
Więc wy dopiero po stu latach…?

AGNIESZKA

powiewając welonem
O tym ni słowa, proszę ciebie…
Bawić się będziem wszak i w niebie.

EJNAR

Sto lat na wonnych przeżyć kwiatach,
Sto lat bez miary i bez celu
250
W miłości kąpać się weselu! —

BRAND

No, a co będzie potem?

EJNAR

Potem?
Do nieba pójdziem znów z powrotem.

BRAND

Może wy z nieba tu przyszliście?

EJNAR

255
Prosta rzecz: z nieba! Oczywiście!

AGNIESZKA

To znaczy: teraz, o tej chwili,
Myśmy tam z dołu tu przybyli.

BRAND

I owszem, owszem… Oko moje
Już zobaczyło was oboje
260
Tam, gdzie się dzielą te potoki.

EJNAR

Skierowaliśmy tu swe kroki,
Pożegnawszy się z przyjacioły.
Ręką, całunkiem tłum wesoły
Stwierdzał przedrogich wspomnień rój!
265
Zejdź-że pan ku nam! Panie mój,
Zechciej zabawić się tu z nami,
Posłuchać pieśni nad pieśniami[15]!
Słodszej nie stworzył żaden czas!
Czemu pan stoi niby głaz?
270
Prędzej! My cuda ci pokażem!
SztukaJa, panie, byłem wprzód malarzem!
Co to za szczęście, życie, świat
Wciągać w swą sztukę! Człek jest rad,
Że niby Stwórca może oto
275
Przelichy metal zmieniać w złoto!
Ale nad wszystko, czym mnie Bóg
Obdarzyć raczył śród mych dróg,
To ma Agnieszka!… Słodki plon,
Gdym z południowych wrócił stron
280
Z farbą i pędzlem — z niczym więcej…

AGNIESZKA

gorąco
A, jakby posiadł sto tysięcy,
Tak pewien siebie, tak zuchwały…

EJNAR

Do wsi tej losy mnie przygnały…
Tu zagościła ona właśnie,
285
Aby słoneczne chłonąć jaśnie,
Gorzkie powietrze, świerków wonie…
I ja zjawiłem się w tej stronie:
Snać przeznaczenie mnie tu niosło.
Chciałem malarskie swe rzemiosło
290
Zanurzyć w pięknie tego boru,
Chciałem dla sztuki swej prawzoru
Szukać w obłokach tych, w tej rzece…
I oto, gdy tak na to lecę,
Odrazum został arcymistrzem:
295
Lice jej stało się ognistszem,
W jej oczach szczęścia blask się jarzy,
Uśmiech nie schodzi już z jej twarzy
— Wszystko początek ze mnie wzięło…

AGNIESZKA

Jeno[16], malując to swe dzieło,
300
Nie wiedział o tym chłopiec pusty[17].
Życie pełnymi chłonął usty[18],
Aż tu pewnego znów zarania
Jął się[19] na powrót malowania…

EJNAR

Wtem, Boże drogi, coś mi wpadło,
305
Że ze mnie istne jest dziwadło,
Żem nie oświadczył się swej lubej!
Więc zamiast pleść smalone duby,
Od razu wziąłem się do sprawy.
Nasz zacny doktór, zbyt łaskawy,
310
Nie mógł opędzić się radości:
W dom pozapraszał licznych gości
— Wszystkie powagi, wszyscy księża,
Młódź z okolicy, mąż-ci w męża,
Że jeno patrzeć!… Trzy dni trwały
315
Hulanki, tańce i hejnały.
Dzisiaj zeszliśmy już mu z karku,
Ale zabawy na folwarku
Bynajmniej jeszcze nie skończono…
Widziałeś to wesołe grono,
320
Szyfry[20], chorągwie, kapelusze,
Całe we wieńcach! Zacne dusze!
Uciesze swej puścili wodze,
Towarzyszyli nam w tej drodze.

AGNIESZKA

A my we dwójkę po tej górze
325
Skaczemy sobie, dzieci, duże!

EJNAR

Mieliśmy z sobą wina moc!

AGNIESZKA

Od śpiewów brzmiała letnia noc!

EJNAR

O, nawet tłum tych ciężkich mgieł
Bał się dziś z nami brać na kieł[21]!

BRAND

330
A teraz dokąd?

EJNAR

Tam, do miasta —

AGNIESZKA

Skąd jestem rodem…

EJNAR

Ma niewiasta
I ja — nasamprzód o tę krztynę
335
Ku zachodowi, a zaś potem
W stronę fiordu ptaków lotem
Na weselisko me jedyne
Zawiodę skarby — zadyszany
Rumak Egira[22] przez bałwany
340
Hen, nas poniesie w chyżym pędzie!
Później, jak białe dwa łabędzie,
Tam, na południe…

BRAND

A tam, panie?

EJNAR

Tam przepłomienne miłowanie,
345
Jak sen potężne, a tak właśnie
Słodkie i miłe, jako baśnie!
W ono niedzielne, jasne rano
BłogosławieństwoŻadnego księdza nie przyzwano,
A przecież pierzchły wszelkie troski…
350
Dzień to był dla nas iście boski,
Pobłogosławił nam…

BRAND

Kto?

EJNAR

Lud!
Przyjaciół naszych tłum radosny,
355
Który nam wiecznej życzył wiosny,
Który odganiał od nas trud,
Który ze wszystkich swoich sił
Życzył nam zdrowia, wino pił,
Wieńcami zdobił nasze włosy,
360
Żeśmy wybrani snać przez losy…

BRAND

Żegnam oboje…
chce odejść

EJNAR

Zostań pan!
Czyja-ż to postać?… Ktoś mi znan…

BRAND

zimno
Obcy my sobie.

EJNAR

365
Mnie się przecie
Zdaje, że kiedyś, gdzieś na świecie,
Myśmy się znali — może w szkole…

BRAND

Tak, znaliśmy się, nim pacholę
Stało się — mężem!…

EJNAR

370
Czyż być może?
Nie przypominam sobie…
nagle, z krzykiem Brand!… O Boże!

BRAND

Ja w te tropy
Wiedziałem, kogo tutaj stopy
375
Przywiodły dzisiaj.

EJNAR

Witam, bracie,
Witam serdecznie! Gdy tak na cię
Patrzę w tej chwili, pewność mam,
Żeś się nie zmienił, żeś ten sam,
380
Żeś ten, co, z chmurą wciąż na czole,
Nie mógł wytrzymać w naszym kole…

BRAND

Byłem wam obcy… ale ciebie
Jakoś lubiłem… W ciemnym żlebie
Skalistej turni urodzony,
385
O którą fale swoje tony
Rozstrzeliwały… wy z południa…
Życie, bywało, nam utrudnia
Inna natura…

EJNAR

Tutaj gdzieś
390
Leży widocznie twoja wieś?

BRAND

Przez nią mnie wiedzie powołanie.

EJNAR

Przez nią? A potem cóż się stanie?
Czyżby w daleki świat?

BRAND

Niewiele
395
Potrzeba pracy tu, w tym siele[23].

EJNAR

Przecieżeś księdzem?

BRAND

z uśmiechem
Tak, wikarym.
Człek jest jak zając: czasem w starym,
Odwiecznym musi spocząć lesie,
400
A czasem w żyto los go niesie.

EJNAR

Zaś ostateczna dokąd droga?

BRAND

prędko i surowo
Nie pytaj o to.

EJNAR

O, dla Boga!
Czemu?

BRAND

zmieniwszy ton
405
ŚmierćOt, tak… Moi kochani,
I mnie zawiezie do przystani
Ten sam wasz okręt.

EJNAR

Ten nasz statek,
Którym do ślubu my…? Zadatek
410
Szczęścia zbyt wielki.
do Agnieszki Bądź wesoła,
Jedziemy w trójkę…

BRAND

Pogrzeb woła.

AGNIESZKA

Pogrzeb?

Bóg, ŚmierćEJNAR

415
Co? Pogrzeb woła ciebie?
Kogoś obecność twa pogrzebie?

BRAND

Tego, co zwą go wargi twoje:
Bogiem.

AGNIESZKA

cofając się
Chodź, Ejnar, ja się boję!

EJNAR

420
Brand!…

BRAND

Wstrętne widmo spocznie w trumnie!
Ten Bóg służalczy, co go tłumnie
Służalców podła wielbi rzesza!
Ta jedna myśl mnie dziś pociesza,
425
Że mam go grzebać — i to w dzień!…
Cuchnie, kto zdrowych nie miał tchnień,
Kto konał całe tysiąc lat.

EJNAR

Brand! Jesteś chory!…

BRAND

A toś zgadł!…
430
Tak, jestem chory, jak ta jodła,
Co k niebu smukły pień wywiodła!
Nie ja słabuję, czas jest chory,
Jemu potrzebne są doktory,
On leków żądny. Na tym świecie
435
Wy tylko bawić się pragniecie.
Na pół wierzycie, to być może,
Lecz czy widzicie co na dworze?
Nie! Jeśli jarzmo gnie wam karki,
Wy je rzucacie wnet na barki
440
Tego, co przyszedł, aby wiernie
Krzyż dźwigać za was, znosić ciernie!
Tak was uczono!… Wy tańczycie,
Zabawą tylko jest wam życie!
Tańcz, tańcz, nie patrząc w oną dal:
445
Kiedyś ci będzie tego żal!…

EJNAR

Diabeł, ReligiaZnam ja tę piosnkę! Starzy, młodzi
Słyszą ją co dzień, jak zawodzi
Po wsiach, po miastach… Tyś jest z tych,
Którym to życie jest jak szych[24],
450
Co, niby nowym zdjęci duchem,
Piekielnym straszą nas obuchem,
Co, nieustannie grożąc biesem,
Chcieliby złamać nas z kretesem.

BRAND

Nie! Nie! Przed sobą nie masz klechy.
455
Niewiele Kościół ma pociechy
Z takiego, jak ja, kaznodziei.
Nie wiem, czy ze mnie dziś kto sklei
Chrześcijanina, lecz wiem jedno:
Gdzie się dziś kryje życia sedno!

EJNAR

460
Jeszczem nie słyszał, aby komu
Miała zaszkodzić radość w domu.

BRAND

Nie! To nie radość nas rozpiera,
Ta bez zastrzeżeń, prosta, szczera!
Żyj nią, służ wiernie jej na wieki,
465
Ale od tego bądź daleki,
By się za jednym zmieniać tchem.
Dzisiaj być tym, a jutro — czym?
Dziś chodzić tak, a jutro — jak?
Być ni to ryba, ni to rak!
470
AlkoholW bachantach[25] rys wyraźny masz,
Pijak przedrzeźnia li ich twarz;
Sylen[26] posiada pyszny gest,
Chlejus parodią tylko jest!
Przemierz-że kraj nasz stopy swemi,
475
Przyłóż swe ucho do tej ziemi,
A wnet zobaczysz — wierz w me słowo
— Że człek nasz jest ni to, ni owo!
Nieco powagi w dni świąteczne,
I obyczaje nieco grzeczne,
480
Nieco ochoty do biesiady,
Ponieważ miały ją pradziady;
Nieco wielbiący kraj rodzinny,
Którego człek nie zwiedził inny;
Nieco bez głowy, gdy przyrzeka,
485
Nieco dowcipny, gdy się z lekka
Urżnie i potem płacić musi;
Nigdy go żaden szał nie skusi,
Zawsze jest mierny — w swej przywarze
I w swojej cnocie, tak, jak każe
490
Dawny obyczaj — same złomy[27]
I zła i dobra, złom widomy[28]
W wszystkim, co czyni, co tu działa.
A już najgorsza rzecz, iż cała
Ta jego praca wskroś niweczy
495
Tę pozostałą resztkę rzeczy.

EJNAR

Szyderca liche zbiera plony,
Piękniej oszczędzać lud wzgardzony.

BRAND

Tak, lecz niezdrowo!

EJNAR

Gdybym razem
500
Chciał tak za twoim dziś rozkazem
Potępić lud nasz, powiedzże mi,
W czym tu jest wspólność z słowy twemi,
Że grzebiesz Boga niby chłystka,
W którym treść dla mnie życia wszystka?

BRAND

505
Przecie-ś Go, druhu mój, malował…
I po cóż mi Go aż do pował
Wciąż wynoszono, że, gdy człowiek
Śmiał k Niemu unieść swoich powiek,
Świętość spływała nań z tej wiary?
510
Bóg, StarośćA ja ci mówię: Bóg to stary —

EJNAR

A no, i…?

BRAND

Siwy. Rzadkie loki
Naokół skroni ma wysokiej,
Srebrem Mu broda biała świeci,
515
Tak jest czcigodny, że aż dzieci,
Kiedy nań spojrzą, chwyta trwoga…
Możesz Go ubrać, tego Boga,
W ciepłe pantofle, jeśli łaska,
A chcesz Go mieć już tak, do diaska,
520
Całkiem podobnym, to na głowę
Daj mu szlafmycę, no i zdrowe
Włóż okulary mu na nos!

EJNAR

gniewnie
Cóż to ma znaczyć?

BRAND

Ni na włos
525
Nie ma szyderstwa w tym, com rzekł!
Tak sobie nasz wystawia człek
To familijne swoje bóstwo,
Takim je widzi ludu mnóstwo,
Taka dotychczas wiara nasza!
530
Papiści[29] swego mesyjasza
W dziecinne kładą powijaki,
A zasię nasz Bóg, to już taki,
Jako proroczy ów Jeremi[30],
Co usty mamle dziecięcymi.
535
A tak, jak wkrótce, mówię szczerze,
Będą mieć klucze li papieże
Na swej stolicy i nic zgoła,
Tak wy grzebiecie dziś w Kościoła
Swojego błocie już na wieki
540
Królestwo boże… Czyż łączycie
Z nauką bożą swoje życie?
Od jej spełniania jak daleki
Dzisiaj jest człowiek! Wy swe dusze
Chcecie podnosić, ale, muszę,
545
To wam powiedzieć, sił nie macie,
Aby żyć w pełnym majestacie.
Wam tylko tego dziś potrzeba,
Ażeby Pan Bóg z swego nieba
Przez palce patrzał na wsze sprawy,
550
Ażeby wielce był łaskawy
I na wzór świata, który minie,
Chodził w szlafmycy i łysinie.
Nie! Takie bajdy mnie nie służą,
Twój Bóg jest wiewem, mój jest burzą!
555
Twój Bóg, jak liche źdźbło, się łamie,
A mój potężne ściąga ramię,
Twój Bóg jest ciepły, mój zaś płonie,
Miłość rozsadza jego skronie!
Mój — to Herkules[31], krzepki, młody,
560
A nie właściciel siwej brody.
Mój rzuca gromy wokół siebie,
Kiedy się zjawi na Horebie[32],
W krzaku ognistym ognie krzesze,
Kiedy przed sobą ma Mojżesze[33],
565
Gdy pójdzie przed nich, jak przed karły,
W swojej potędze nieumarłej!
Słońce powstrzymał on w dolinie
Gibeonowej[34], liczne cuda
Wśród zdumionego czynił luda.
570
I dziś by czynił, ale ninie[35]
Ma tu li same niedołęgi!….

EJNAR

z nieszczerym uśmiechem
Mamy to zmienić?

BRAND

Tak! Potęgi
Trzeba! Tak! Przyjdzie owa zmiana,
575
Pókim żyw jeszcze, jako dana
Jest mi ta siła, bym swoimi
Wygnał lekarstwy[36] słabość z ziemi,
Tak to jest prawda!…

EJNAR

potrząsa głową
Na przechwałki
580
Nie gaśże, mówię ci, zapałki,
Wprzód zapal świecę! I, dopóki
Nie dałeś nowej nam nauki,
Słów dawnych nie kreśl — dobre słowa!

BRAND

Nauka moja nie jest nowa.
585
Na wieczność baczę, mnie zapłaty
Za nowych tych prawideł wątek
Nie da ni Kościół, ni dogmaty,
Bo to, co miało swój początek,
Także i koniec swój mieć będzie.
590
Wszystko ma finis[37] swój; w tym względzie
Trzeba powiedzieć, że, co żyje,
Zarazek gnicia w sobie kryje,
Że, według trwałych, pewnych norm,
Do coraz nowszych dąży form.
595
Ale w tym wszystkim w wieczny nich
Wprawia się tylko jedno: duch,
Którego tutaj nikt nie stworzył,
Ten duch, którego Zbawca wdrożył
Na nowe tory po upadku
600
W raju. Ten duch to na ostatku
Zarzucił pomost między ciałem
A między Bogiem, tym wspaniałem
Praźródłem rzeczy! Dziś on przecie
Zbladł już i stępiał; jeśli chcecie,
605
Spowszedniał całkiem, jak ów Bóg,
Który wśród waszych chodzi dróg,
Ale z tych szczątków, złomków duszy,
Z forsą[38] zbitego, co się kruszy,
Z tych rąk kalekich, z tych to nóg,
610
Znowu się wielka złoży całość,
Ażeby boska znów wspaniałość
Mogła uciechę mieć z Adama,
Jak ongi w raju, który sama
Kiedyś stworzyła, w dawnym czasie…

EJNAR

przerywając
615
Żegnaj!… Najlepiej będzie, zda się,
Gdy się rozejdziem.

BRAND

Wy zdążacie
Ku zachodowi… Tu, czy tam,
Wnet się nasz cel ukaże nam.
620
Żegnajcie!

EJNAR

Żegnaj!

BRAND

odwraca się raz jeszcze, uchodząc zboczem
A od mgieł
Oddzielaj światło!… Weź na kieł,
Że żyć jest sztuką!

EJNAR

z gestem przeczenia
625
Jak chcesz, zwij!
Dziś sobie nowe rzeczy twórz,
A ja staremu Bóstwu już
Dochowam wiary…

BRAND

Tak jest, tak,
630
Jak ci utarty każe szlak,
Maluj to Bóstwo, daj mu kij
Dziadowski w rękę, ja to boże
Widmo do grobu dzisiaj złożę,
schodzi granią w dół
Ejnar zabiera się, milcząc, w dalszą drogę i patrzy za odchodzącym

AGNIESZKA

stoi chwilę, jak nieprzytomna, potem, zerwawszy się, rozgląda się niespokojnie naokoło siebie i pyta
635
Zagasło słońce?

EJNAR

Mgła jedynie
Blask jego śćmiła, wnet wypłynie…
Już jest!

AGNIESZKA

Wiatr wieje lodowaty.

EJNAR

640
Od tej przełęczy… Chodźmy! Po tej
Zajdziemy drodze…

AGNIESZKA

wskazując w kierunku południa
Patrz, zjawisko
Tej czarnej góry snać tak blisko
Nie stało jeszcze przed minutą,
645
Nie była grań tak groźną, lutą[39]!

EJNAR

Szczęście ci oczy przesłaniało,
Więc nie spostrzegłaś… On niemało
Zmieszał cię krzykiem. Niechże sobie
Utrudnia drogę — Cóż ja zrobię?!
650
My dalej będziem się bawili.

AGNIESZKA

Nie! Dajmy spokój… nie w tej chwili.

EJNAR

I ja mam dosyć — tak przez pół.
A zresztą trudniej schodzić w dół,
Niźli po gładkim dotąd grzbiecie.
655
Ale potańczym my na świecie
Stokroć weselej, niźli ninie,
Skoro będziemy już w dolinie…
Już on nam drogi nie zawali!
Spojrzyj, Agnieszko, tam, w tej dali
660
Ten błękit, skąpan w blasku słońca!
Teraz się srebrzy snać bez końca,
Teraz, jak bursztyn skrzy się złoty;
To świeże, wielkie morze! Do tej
Idziem rozkoszy! Ciemny dym,
665
Jak wąż, się snuje w blasku tym.
O, tam! — czy widzisz?… A tam, powiedz,
Ten czarny punkcik? Nasz parowiec!
Okrążył górę, znikł w zatoce!
Dziś wieczór znowu zamigoce,
670
Wyruszy w drogę razem z nami!
Znów się pokryło wszystko mgłami…
Nie masz, Agnieszko, w swej szczęśliwej
Duszy ni słowa na te dziwy?

AGNIESZKA

patrzy przed siebie w zadumie
Owszem… lecz mów, czyś widział… mów!…

EJNAR

675
Co?

AGNIESZKA

nie patrząc na niego, głosem stłumionym, jak gdyby znajdowała się w kościele
Jak on rósł śród swoich słów!
schodzi z góry, Ejnar idzie za nią

BRAND

zjawia się w górze, na perci[40], schodzi w dół, zatrzymuje się jednak śród drogi przy wystającej opoce i spogląda na dół
Tak, poznaję wszystko, tak!
Dom przy domu, łodzi szlak!
Strome wzgórza, pola, jary,
680
Poczerniały kościół stary —
Jak za dawnych czasów — brzozy
Wzdłuż potoku, olchy, łozy[41]!
Jeno mi się coś wydaje,
Że smutniejsze widzę kraje,
685
Że ciaśniejsze są te mury,
Że ten skalny zrąb ponury
Jeszcze niżej śnieżnym czołem
Nad tym biednym zwisa siołem,
Że je stłoczy, jakby na dnie,
690
Że je wciska, jakby w żleb,
Jeszcze węższy skrawek nieba
Pozostawia biednej rzeszy,
Co się słońcem nie nacieszy,
Tak je wróg ten chłonie, kradnie!
695
siada i patrzy w dal
Czyż ten fiord był równie brzydki,
Równie nagi, równie płytki,
Także dawniej? Czy też nagle
Tak się zmienił dziś? Deszcz siecze!
700
W stronę lądu łódź się wlecze,
Opadają mokre żagle.
Za łodziami, na pustkowiu,
Przylepiona do ołowiu
Szarej turni, chata leży.
705
O, poznaję tę zagrodę!…
Ustroń wdowia… Moje młode
Czy pamiętasz jeszcze lata?
Jawisz mi się, przebogata
Dawnych wspomnień mych skarbnico!
710
Tam, to ostre, głaźne lico
Naszych brzegów i nic więcej —
W tej samotności mój dziecięcy
Duch się chował… Niezmożona
Gniecie troska me ramiona,
715
Że wydało mnie to plemię,
Które kocha tylko ziemię,
Zamiast duchem myśleć w czas[42],
Co się kiedyś stać ma z nas!
Moich dawnych planów złomy,
720
Jak dalekie huczą gromy,
Siła, męstwo — pusta broń,
Nie zdzierżyło serce, dłoń!
Zalim[43] żył na swojskim chlebie
Nazbyt długo śród swych ludzi?
725
Oto, jak się Samson[44] budzi:
Postrzyżony, oswojony,
Z objęć swej łajdackiej żony!
spogląda znowu na dół
Co za życie! Ode wrót,
730
Ode bram i progów lud
Tłumnie, szumnie, sunie, płynie
Ku dołowi, ku wyżynie,
Turnią, granią, ścieżką, drogą,
Chłopy, baby, czernią mnogą
735
Do kościoła, widać, spieszą…
wstaje
Dobrze ja się znam z tą rzeszą!
Wasze dusze, wasze zmysły,
Wasze siły, co gdzieś prysły —
740
Dobrze ja to wszystko znam!
ModlitwaWasz Ojcze-nasz leci tam
Ku niebiosom; w ziemskim pyle
Zanurzony, ma on tyle
Tylko mocy, tyle prawdy,
745
Że dla Boga dziś i zawdy
Prośba czwarta[45] li dociera:
Ona jedna bywa szczera!
Ona jedna pozostała
W waszym sercu jeszcze cała
750
Z próśb tych siedmiu waszej wiary
Którą strzaskał orkan szary!
To ostatni jest już szczątek!
On się wcisnął w dusz zakątek…
Ale klątwa na was leży,
755
Jak mogilny dech nieświeży!
W rzeźwym wietrze tu od lat
Chorągwiany nie drży płat.
chce odejść; z góry pada kamień i, skacząc po perci, pada tuż u jego stóp

BRAND

Hejże! Któż tam głazy ciska?…

GERDA

dziewczyna piętnastoletnia, biegnie granią, z kamieniami w fartuchu
Utrafiłam! Krzyknął!
rzuca ponownie

BRAND

760
Kto tu?

GERDA

Nie ma, widać, sił do lotu —
Wpadł pomiędzy gałęziska!
rzuca po raz trzeci, krzycząc Znów się jawi! Znów się zrywa Z dziobem na mnie — ledwiem żywa! Hej, ratunku!

BRAND

Przebóg!…

GERDA

765
Cicho!
Kto ty?… Cicho! Już to licho
Precz ucieka!

BRAND

Kto?

GERDA

Straszliwy!…
770
Nie widziałeś go?

BRAND

Nie!

GERDA

Dziwy!
Jastrząb wściekły! Grzebień zgoła
Przylepiony ma do czoła,
775
Oczy w krwawej ma obwódce.

BRAND

Dokąd idziesz?

GERDA

Do kościoła.

BRAND

Wspólna droga, zajdziem wkrótce.

GERDA

Ma? O nie! Ja tam do góry!

BRAND

wskazuje ku dołowi
780
Przecież kościół tam!

GERDA

z szyderczym uśmiechem
Tam? Który?

BRAND

Owszem, chodź!

GERDA

Nie, ja się boję!

BRAND

Czego? Powiedz!

GERDA

785
On za mały!

BRAND

Co, za mały? Czy widziały
Większy kościół oczy twoje?

GERDA

Większy? Juści! Żegnam!…
idzie w górę

Religia, SzaleniecBRAND

Dziecię,
790
Droga wiedzie po tym grzbiecie
Ku tej dzikiej, strasznej grani!

GERDA

Zbudowany właśnie na niej
Z śniegu, lodu kościół mój!

BRAND

Z śniegu, lodu!… Dziewczę, stój!
795
Tak, pojmuję… Jużem zgadł!
Za dziecięcych przecież lat
Nieustannem słyszał wieści
O pieczarze, co się mieści
Pod tym szczytem, w lodów lesie,
800
Lodowiowy kościół zwie się…!
Jak przypomnieć sobie mogę,
Zmarzły staw ma za podłogę,
A śnieg, w zwały lodu zbity,
Tworzy dachy i sufity.

GERDA

805
Tak, pieczarą zwij go, panie,
Lodowiową, nie przestanie
Być kościołem.

BRAND

Dziewczę lube,
Ty na pewną idziesz zgubę!
810
Wiatr zawieje, pękną ściany,
Dach się zwali, z śniegu tkany,
Jeden trzask — tak, jeden strzał…!

GERDA

nie słuchając go wcale
Ze mną chodź do tego groda!
Spadła-ci tam renów trzoda,
815
Przyjdzie na nią, wierz, swoboda,
Gdy się stopi śniegu wał!

BRAND

Nie idź tam, gdzie czyha śmierć!

GERDA

wskazując ku dołowi
Ta ku śmierci wiedzie perć!

BRAND

Pan Bóg z tobą!

GERDA

820
Chodź-że dalej!
Gdzie ten kościół się krysztali!
Lawina ci śpiewać będzie,
A kazalne zaś orędzie
Lodowcowy wiatr wypowie,
825
Aż cię, człeku, przejdzie mrowie!
Jeno niech cię w onej głębi
Nie przeraża gniew jastrzębi!
Choć nasadza czarny róg
Na swe czoło, nie miej trwóg,
830
Nie lękaj się jego piórek:
Spoczywa on, jako kurek,
Na wieżycy mej świątyni,
Nic ci złego nie uczyni.

BRAND

Dzika perć ta śród tych gór,
835
Dziki duch twój, lutni wzór
O spękanych strunach… Boże!
Zło się w dobro zmienić może,
Lecz, co marne, marnym zawsze…

GERDA

Znowu leci… Coraz krwawsze
840
Wlepia oczy — straszne ślepie!
Coraz groźniej skrzydłem trzepie!
Uciekajmy, cudzy człecze,
W domowinę naszą! Pieczę
Da mi kościół… To mój schron!
845
krzyczy
Won ode mnie! A precz! Won!
Daj mi spokój, bo inaczej
Już cię słońce nie zobaczy!
znika w skałach

BRAND

po chwili
I ty także do kościoła!
850
Jedno na dół, drugie zgoła
Idzie w lody; komuż, komu
Przyznać palmę? Kto dziś z domu
Jak najdalej uciec chciał?
Kogo-ż dzikszy pędzi szał?
855
Lekkomyślność, z kwieciem w włosach,
Bez trosk żadnych, bez powagi;
Czy Bezmyślność, co swe ślady
Znaczy z trudem, jak pradziady
Przykazały, czy ten nagi
860
Szał, błądzący tak straszliwie
Po tej głaźnej, śnieżnej niwie,
Że mu dobro z zła się bierze?
Dalej! Bić w to trójprzymierze!
Widzę jasno swe zadanie,
865
Ono mnie dziś nęci, mami!
Otwartymi tak oknami
Płynie światłu, gdy dzień wstanie!
O, nie spocznę-ci ja prędzej,
Aże gorzkiej, ludzkiej nędzy
870
Złożę sojusz ten w ofierze!
Gdy ta trójka legnie w grobie,
Będzie strasznej kres chorobie!
Za miecz, duszo!… Prosta droga:
Idźmy walczyć na wzór Boga!
schodzi w dół
KONIEC AKTU PIERWSZEGO

Akt drugi

Nad fiordem, otoczonym stromymi ścianami.
W pobliżu na pagórku, stary, zapadły kościół. Nadchodzi burza.
Tłum ludu: Mężczyźni, kobiety i dzieci grupują się częścią na wybrzeżu; nieco wyżej, w środku, na kamieniu siedzi Wójt; Pisarz pomaga mu przy rozdzielaniu zboża i artykułów spożywczych. W pewnym oddaleniu, otoczeni ludźmi, stoją Ejnar i Agnieszka. Na piasku, po odpływie, leży kilka łodzi. Brand stoi na pagórku kościelnym, ale tłum go na razie jeszcze nie widzi.

JEDEN Z MĘŻCZYZN

przeciska się przez tłum
875
Miejsca!

JEDNA Z KOBIET

Ja pierwsza — i mnie skoro[46]!

MĘŻCZYZNA

odtrąca ją
Precz stąd!
do wójta Mój worek!

WÓJT

Cierpliwości!

MĘŻCZYZNA

880
Na śmierć w domu się zapości
Moich czworo — nie! pięcioro…

WÓJT

żartobliwie
Co? Niełatwo lada komu
Liczyć, prawda?

MĘŻCZYZNA

Kiedy z domu
885
Wychodziłem, jedno prawie
Że konało…

WÓJT

do pisarza
Dać łaskawie
Listę.
do chłopa, przeglądając papiery
Odstąp… Oczywiście
890
Twe nazwisko też na liście?
Twoje szczęście, że się mieści…
do pisarza
A czy numer… tak… trzydzieści
Już otrzymał?… Bez hałasu…
Bez natłoku… dość jest czasu…
895
Jakub Śnieżek!

JEDEN Z MĘŻCZYZN

Tu!

WÓJT

Mój Kuba,
Taka, widzisz, jest rachuba,
Że na ciebie dziś przypada
900
Li[47] połowa….

MĘŻCZYZNA

Trudna rada —
Mniej nas dzisiaj, wiem… ma żona
Zmarła w nocy…

WÓJT

Rzecz skończona. —
905
Skreślić!… Juści wszędzie nędza,
Nikt za mało nie oszczędza.
do oddalającego się
Jeno[48] proszę pana Kuby,
Nie od razu w nowe śluby…

PISARZ

chichocąc
Hi! hi!

WÓJT

ostro
910
Cóż to?… Śmiechy z mojej…?

PISARZ

Wójt jegomość żarty stroi…

WÓJT

Mnie nie zbiera się na żart,
Lecz żart czasem tynfa[49] wart!

EJNAR

wychodzi z Agnieszką spośród otaczającej ich grupy
Nie, ja tutaj nic nie zmienię!
915
Wypróżniłem już kieszenie —
Ot, przychodzę tu na brzeg,
Jak żebrzący jaki człek…
Mam zegarek, laski kawał…

WÓJT

Nikt by na was nie nastawał,
920
Jeno to, cośmy zebrali,
Nie zaważy zbyt na szali.
Drodzy moi przyjaciele,
Rzecz wiadoma, niezbyt tłusta
Idzie strawa w głodne usta
925
Z rąk, co same niezbyt wiele…
spostrzega Branda i wskazuje na niego
Witam, witam! Jeśli pana
Wieść tu gnała niesłychana,
Że to u nas głód się pleni,
Proszę sięgnąć do kieszeni…
930
Najdrobniejszy przyjmę datek!
To, co mamy, to ostatek…
Głód, CudA w dzisiejszej, panie, dobie,
Trudno już wymarzyć sobie,
By dwie rybki tysiąc luda
935
Nakarmiły… takie cuda…

BRAND

Przetysiączne ziarna kosze
Marnują się…

WÓJT

Bardzo proszę,
Słów nam tutaj nie potrzeba,
940
Nie zastąpią one chleba!

EJNAR

Nie wiesz, jak tu cierpiał lud…
Tu u nędznych domostw wrót
Grób przy grobie… trupy leżą…

BRAND

Tak jest, widzę klęskę świeżą…
945
Patrząc w tę pobladłą twarz,
Dłoń sędziego jawną masz!

WÓJT

Przecież serce masz, jak stal.

BRAND

wychodzi z tłumu i mówi z naciskiem
Tak, byłoby mi bardzo żal,
Gdyby wam życie tak powoli
950
Wlokło się w nędzy i niedoli.
Ta żądza chleba juści-ć we mnie
Nie szukałaby dziś daremnie
Jakiejś litości… Plemię człecze,
Gdy na czworakach tu się wlecze,
955
Juści-ć, że zwierzę w nim się budzi!
Pełznie, jak orszak pogrzebowy,
Juści-ć myśl łatwo im do głowy
Wpadnie rozpaczna, że z swej księgi
Bóg ich wykreślił już na zawsze.
960
Bóg, MiłośćLecz On was kocha, coraz krwawsze
Zsyła wam troski i mitręgi.
Smaga was biczem poprzed grób,
Bierze, co wprzód nasypał w żłób.

KILKA GŁOSÓW

przerywając mu groźnie
Drwi z nas! A, sprawcie go[50]! Co prędzej!

WÓJT

965
Chleba zazdrości wam w tej nędzy?!

BRAND

potrząsa głową
Gdybym mógł w czym dopomóc wam,
Krew ja bym swą wytoczył sam,
Sam bym otworzył swoje żyły,
Gdyby przydatne na co były,
970
Ale bym jemu zadał kłam!
On chce was wyrwać z waszej klęski;
Naród prawdziwy, naród męski,
Choćby nieliczny, lecz niezgniły,
Wynosi z nieszczęść świeże siły!
975
Duch jego gubi się w przezroczu;
Na orlich lecąc skrzydłach, z oczu
Traci powszednich spraw osnowę…
Wola, podnosząc dumnie głowę,
Wie, że zwycięży jak najświetniej!
980
Bóg, CierpienieLecz kogo ból nie uszlachetni,
Temu już nic z pomocy bożej.

JEDNA Z KOBIET

Za chwilę burza się rozsroży!
To, jego słowa ją przywiodły.

INNA

Zazna on niebios kar ten podły!

BRAND

985
Twój Bóg już cudów tu nie stwarza.

KOBIETY

Jest burza! — Burza!…

GŁOSY Z TŁUMU

Hej! Zbrodniarza
Ukamienować! Skłuć nożami!
Cóż on tu robi między nami?
groźny tłum gromadzi się naokoło Branda. Wójt wkracza między ciżbę. Od strony wsi nadbiega Kobieta, dzika, obdarta

KOBIETA

krzyczy w kierunku tłumu
990
Ratujcie, ludzie! W imię Boga!
W imię Jezusa!…

WÓJT

Skąd ta trwoga?
Co ci się stało? Mów, coć trzeba?

KOBIETA

Nie chcę pieniędzy, nie chcę chleba,
995
Rzecz stokroć gorsza od tych żądz!

WÓJT

Więc mów!

KOBIETA

Nie mogę! Gdzie wasz ksiądz?

WÓJT

Tego tu szukasz nadaremnie.

KOBIETA

Najnieszczęśliwszy człowiek ze mnie!
1000
Ach, czemużeś mnie stworzył, Boże?

BRAND

zbliża się do niej
Ksiądz się tu przecież znaleźć może.

KOBIETA

chwyta go za ramię
Więc się ulituj, sprowadź, panie!

BRAND

Co stać się może, to się stanie.
Lecz naprzód powiedz…

KOBIETA

1005
Tam — mój mąż…
Poza fiordem — —

BRAND

Co? Co?

KOBIETA

Wciąż
Nieustająca nędza w domu…
1010
Troje dzieciątek… o dniu sromu[51]!
Czy on potępion? Nie! Nie!… Mów,
Że nie!…

BRAND

Ja słucham twoich słów.

KOBIETA

wskazując na piersi
Wyschnięte były do cna!… Rety!
1015
Litości nie miał dla kobiety,
Ni człek, ni Bóg… Najmłodsze dziecię
Prawie konało… i tak, wiecie,
Nie mógł wytrzymać mąż ten mój
I zabił…

BRAND

1020
Zabił?

LUD

przerażony
Dziecko?!… Stój!

KOBIETA

Samobójstwo, GrzechWraz na nim grzech się pomścić miał,
Przyszła nań skrucha, przyszedł szał —
Na własne targnął się on życie!…
1025
O, chodźcie ze mną! Zobaczycie!
Potrzeba mi pomocy waszej!
Złorzeczy życiu, śmierć go straszy…
Z trupkiem w objęciach, ach, bez końca
Wzywa szatanów!… Gdzież obrońca?

BRAND

do siebie
1030
Tak, to jest nędza.

EJNAR

blady
Piekło czeka
Nieszczęśliwego tego człeka.

WÓJT

Urząd mój tutaj na nic!…

BRAND

krótko do tłumu
Łódź!
1035
Kto płynie ze mną?

JEDEN Z TŁUMU

Myśl tę rzuć!
Przy takim wietrze? Pewna śmierć!

WÓJT

Naokół fiordu idzie perć[52].

KOBIETA

Nie! Nie! Ta droga dzisiaj na nic,
1040
Potok ją zalał!… Nie ma granic
Moje nieszczęście!

BRAND

Czółno daj!

JEDEN Z TŁUMU

To niemożliwe! Cały kraj
Zalała burza…

INNY

wskazując na przeciwległy brzeg
1045
Stamtąd płynie
Ogromna fala… mgły jedynie,
Skały fiordu w dymie, w mgłach!

TRZECI Z TŁUMU

Strach na to wszystko spojrzeć — strach!
Proboszcz cię zwolni!…

BRAND

1050
Grzeszny człek,
Gdy na śmiertelnym łożu legł,
Czekać nie będzie, aż się burzy
Moc uspokoi… Kto mi służy?
wskakuje do łodzi, naciąga żagiel
Statek ten można?

WŁAŚCICIEL

1055
Można — przecie
Zostań!

BRAND

Kto zrzucić się odważy
Śmiertelny zewłok?

JEDEN Z TŁUMU

W czas ten wraży?
1060
Ja nie!

INNY

I ja nie! Za nic w świecie!

KILKU

Któż by się tak narażać mógł?
Zguba niechybna!

BRAND

Tak! Wasz Bóg
1065
Nie uratowałby nikogo!
Lecz mój wybawia!

KOBIETA

załamując ręce
O, jak srogo
Żyć! On tam kona!…

BRAND

z czółna
Jedna dusza
1070
Gdyby zechciała siąść do łodzi,
Wylewać wodę z tej powodzi…
Juści, że nikt tu was nie zmusza,
Lecz było dość tu dzielnych ludzi,
Może się przecież ktoś potrudzi
1075
I da co więcej — da mi siebie!…

KILKU

cofając się
Nie żądaj tego…

JEDEN Z TŁUMU

groźnie
Jest na niebie
Bóg, ty go nie kuś! Co za wiele,
To już za wiele!

KILKA GŁOSÓW

1080
Na topiele
Ty się nie puszczaj!… Burza wzrasta!

INNI

Łańcuch się zerwał!…

BRAND

przytwierdził się osęką[53] do gruntu i woła na kobietę
Hej! Niewiasto!
Chodź ty! Nie zwlekaj!

KOBIETA

cofa się
1085
Ja — gdy drudzy…
Nie!

BRAND

Nie?

KOBIETA

Mam dziatki, proszę łaski!

BRAND

śmiejąc się
Oto widzicie, same piaski,
1090
Na których gmachy swe stawiacie!

AGNIESZKA

z rozpłomienionym obliczem zwraca się do Ejnara, kładzie mu rękę na ramieniu i mówi
Słyszałeś?

EJNAR

On się nie ulęknie!

AGNIESZKA

Swój obowiązek spełnij pięknie!
Jest ktoś, co będzie godzien ciebie —
do Branda
1095
On z tobą razem w tej potrzebie!

BRAND

Chodź!

EJNAR

blady
Ja?

AGNIESZKA

Poświęcam cię! Idź!… Siła
Ślepoty tej, co mnie raziła,
1100
Już mnie opuszcza!

EJNAR

Nim cię znałem,
Poświęciłbym się sercem całym,
Sam, dobrowolnie… lecz w tej chwili…
Zbyt wiele byśmy poświęcili…

AGNIESZKA

drżąc
1105
W tej chwili? — —

EJNAR

Tak jest… ja nie mogę!

AGNIESZKA

cofając się
Co powiedziałeś?…

EJNAR

Na tę drogę
Iść mi nie wolno!

AGNIESZKA

z krzykiem
1110
Teraz, Boże,
Rozszalało się straszne morze
Pomiędzy nami!
do Branda
Ja przy tobie!

BRAND

Dobrze! Więc płyńmy!…

KOBIETY

z przerażeniem patrząc na wsiadającą
1115
Jezu Chryste!

EJNAR

w największym przestrachu chce ją powstrzymać
Agnieszko!

TŁUM

przybiega
Zostać! Toć to czyste,
Straszne szaleństwo! Lepiej w grobie
Od razu…

BRAND

1120
Powiedz, gdzie twój dom?

KOBIETA

pokazuje
Trzeba okrążyć skalny złom —
O tam! Ten czarny zrąb!…
łódź odbija od brzegu

EJNAR

krzyczy za odpływającymi
O matce
Pomyśl, o braciach, jak ohydnie
1125
Mordujesz szczęście ich i swoje!

AGNIESZKA

Tutaj, w tej łodzi jest nas troje!
łódź odpływa. Tłum zbiera się na pagórkach i śledzi z największym natężeniem

JEDEN Z TŁUMU

Wybrnie!

INNY

Nie wierzę!

PIERWSZY Z TŁUMU

Wybrnie, zda się!
1130
Zakręcił dobrze! W takim czasie!

INNY

Wiatr w bok uderzył… Tęgie wiosło!

WÓJT

Gdzieś mi kapelusz hen poniosło!

KOBIETA

Niby dwa wielkie skrzydła krucze
Rozwiał swój czarny włos na tuczę[54],

PIERWSZY Z TŁUMU

1135
W okrąg się kurzy, dymi!

EJNAR

Cyt!
Jakiś krzyk straszny, jakiś zgrzyt!

KOBIETA

O stamtąd! Z wierchu!

INNA

wskazując ku górze
Toć to Gerd!
1140
Ona tak wita przewoźnika.

PIERWSZA Z KOBIET

W barani róg uderza, dzika,
Opoki strąca z głaźnych stert.

DRUGA Z KOBIET

Róg rzuca teraz w morza toń,
Trąbi, zwinąwszy w trąbę dłoń!…

JEDEN Z TŁUMU

1145
Trąb sobie, trąb, dopóki chcesz:
On morze przetnie wzdłuż i wszerz!

INNY

Teraz bym z nim popłynął już
Śród najburzliwszych choćby mórz!

PIERWSZY Z TŁUMU

Czym on był?

EJNAR

1150
Księdzem!

DRUGI Z TŁUMU

Czym on był?
OdwagaMąż to prawdziwy! Krew śród żył
Ma, rzekę, dzielną, zwąc jak zwąc!

PIERWSZY Z TŁUMU

Nam by się przydał taki ksiądz!

WIELE INNYCH GŁOSÓW

1155
Nam by się przydał taki ksiądz!
rozpraszają się

WÓJT

zbiera książki i papiery
Ja się ogromnie temu dziwię,
Boć to co najmniej niewłaściwie,
Że tutaj wścibiać chce swój nos
I bez naglących przyczyn zgoła,
1160
Gdy taki straszny świat dokoła,
Życie na chwiejny rzuca los.
Ja dbam o wszystko, jak to będzie,
Lecz tylko wówczas, gdym w urzędzie.
znika
Przed chatą, na wyskoku lądu.
Pełnia dnia. Fiord spokojny, błękitny. Agnieszka siedzi na wybrzeżu. Bezpośrednio potem wchodzi Brand.

BRAND

Umarł… Cicho idzie stąd,
1165
Z jasnym licem i bez troski,
Jakby go tam sąd już boski
Nie miał czekać, straszny sąd!
Jak ta śmierć w promienny dzień
Przeinacza mroczny cień!
1170
GrzechNie znał grzechu swego treści,
Tyle tylko, co się mieści
W jego nazwie, tylko tyle,
Ile człek, żyjący w pyle,
Domacać się może winy
1175
Swoją ręką: śmierć dzieciny
Tylko widział, nic poza tym!
Lecz tych dwojga, którzy z światem
Są związani, co w tej chwili
Pełny trwogi wzrok wlepili
1180
W jego oczy, jak na dachu
Owe ptaki, w wielkim strachu
W krzywdę swoją zapatrzone —
Te istoty biedne, płone[55],
Tak bezmyślnie, tak bezradnie
1185
Nie wiedzące, co wypadnie,
Czy nie czeka ich ta sama
Dzisiaj dola, straszna, głucha —
Te stworzenia, którym w ducha
Taka wżarła się dziś plama,
1190
Że ni stal jej nie wywabi
Rozżarzona, ani kwas
W najpóźniejszy nawet czas —
Ci dwaj ludzie, wątli, słabi,
Te dwa kiełki, już w zarodzie
1195
Nieszczęśliwe dzieci znoju,
Powstrzymane w swym rozwoju
Tą dziś klątwą, co, z czeluści
Piekieł rodem, nie opuści
Już ich nigdy — tak, tej pory
1200
One dla tej duszy chorej,
Jakby wcale nie istniały!
Nie rozumiał tej zakały,
Która serc się ich uczepi
Już na wieki!… Może ślepi,
1205
Może głusi też i oni
Grzęznąć będą w grzechów toni,
Może pójdzie dalej w krąg
Ta występków księga ksiąg —
Wszakże w nich ojcowska krew!
1210
Przepotężny to jest siew.
Co w niej kreślić? Co w niej mazać?
Co tu łasce w niej przekazać?
Jak dalece — trudna rada —
Człek tu sobą odpowiada
1215
Za dziedzictwo ojców win!?
Kto tu świadkiem? — oto klin!
Kogo wybrać tu na sędzię,
Kto rozstrzygać tutaj będzie
I kto prawdę tę uświęci,
1220
Gdyśmy wszyscy delikwenci[56]?!
Kto tu może, jasny, szczery,
Pokazywać swe papiery?
O, głębokie, zagadkowe,
Straszne noce! Gdyby mowę
1225
Dać wam można! Ale tłumy
Potraciły swe rozumy,
Nad przepastnym tańczą dołem,
Drżeć powinni wszyscy społem!
Kondycja ludzka, GrzechŚród tysiąca nie ma przecie
1230
Ni jednego na tym świecie,
Co by wiedział, jaka góra
Przestraszliwa, przeponura,
Góra win, wyrasta skrycie
Nad tym jednym słówkiem: życie!
Kilku ludzi ze wsi wychodzi spoza węgła domu i zbliża się do Branda

JEDEN Z MĘŻCZYZN

1235
Raz drugi się spotykamy.

BRAND

Za późno… umarł.

MĘŻCZYZNA

Lecz w tej samej
Żyje chałupie jeszcze troje.

BRAND

Więc?

MĘŻCZYZNA

1240
Więc przynosim tutaj swoje
Liche zapasy — oto macie!

BRAND

DarChoćbyś dał wszystko, miły bracie,
A swego życia nie chciał dać,
Wiedz, że nie dałeś nic!

MĘŻCZYZNA

1245
A ja-ć
Powiem dziś tyle: ten umarły,
Gdyby na jego łódź natarły
Wiatry, a on tu w swej potrzebie
Wzywał pomocy, może siebie
1250
Byłbym poświęcił zawierusze…

BRAND

A niczym ból, szarpiący duszę?

MĘŻCZYZNA

Bardzo my biedne, ludzkie plemię!

BRAND

Przeto na oku miejcie ziemię
I nic poza tym — aż do końca…
1255
Niech ku promiennym blaskom słońca,
Ku skrzącym śniegom, tam, wysoko,
Nie zerka wasze lewe oko,
Kiedy źrenica prawa ginie
W tym li padole, w tej dolinie!
1260
Tu, gdzieście sami wy, niestety,
Włożyli jarzmo na swe grzbiety!

MĘŻCZYZNA

Twoja, myślałem, będzie rada,
Że nam wyzwolić się wypada.

BRAND

Gdybyście mogli!

MĘŻCZYZNA

1265
Poniektóry
Człek tu nam rady dawał z góry,
Lecz tak nie wchodził nikt na drogę,
Jak ty…

BRAND

Zrozumieć ja nie mogę,
1270
Co chcesz wyrazić?…

MĘŻCZYZNA

To jedynie,
Że stokroć większa moc jest w czynie,
Niżeli w radzie — czyn zwycięża.
Nam we wsi trzeba dzisiaj męża!

BRAND

niespokojnie
1275
Jakąż to dzisiaj macie wolę?

MĘŻCZYZNA

Ażebyś księdzem był w tym siole.

BRAND

Ja? — Tutaj?

MĘŻCZYZNA

Wiesz, że tu pastora
Miejsce jest wolne… A więc pora
1280
Dobra…

BRAND

Tak, prawda, tak…

MĘŻCZYZNA

Przed laty
Dość był ten okrąg nasz bogaty,
Lecz potem, wiesz, nieurodzaje
1285
Przyszły na nasze biedne kraje,
Klęski, zarazy: bydło, ludzie,
Wszystko padało — w strasznym trudzie
Człek po kawałek chleba sięga.
Poszedł i pastor… Ot, mitręga —

BRAND

1290
Żądaj, co tylko chcesz, lecz do tej
Sprawy najmniejszej ja ochoty
Dziś nie posiadam! Mnie daleka
I szersza, widzisz, droga czeka,
Idę, gdzie życia zdrój się leje,
1295
Przez drzwi otwarte, przez wierzeje
Wielkiego świata… Tu, w tej kaźni,
Nic ludzki język nie wydołał.

MĘŻCZYZNA

Skalne odrzekną ci tu czoła,
Gdy krzykniesz silniej i wyraźniej!

BRAND

1300
Któż się zamyka w ciasne cele,
Kiedy tam czeka nań wesele?
Obsiewać głazy któż ma wolę,
Gdy go tam pulchne czeka pole?
Któż za jądrkami jabłek goni,
1305
Gdy złoty owoc na jabłoni?
Któż w wyrobnictwie chciałby gnić,
Gdy w świat go wzywa głośna wić[57]?

MĘŻCZYZNA

Twój czyn jaśniejszy był niż słowa…

BRAND

Czego wy chcecie? Łódź gotowa,
1310
Jadę…
zabiera się do odejścia

MĘŻCZYZNA

zastępując mu drogę
Czyż głos ten, co cię wzywa,
Ten czyn, co twoja wola żywa
Chce go dziś spełnić, jest ci drogi?

BRAND

Ten czyn — to życie me!

MĘŻCZYZNA

1315
Więc w progi
Wejdź dzisiaj nasze! Zostań!…
z naciskiem Wszystek
Chociażbyś oddał dziś dobytek,
A życia nie chciał dać, wiedz o tym,
1320
Że nic nie dałeś!

BRAND

Swym żywotem —
Tak, samym sobą, swoim wnętrzem,
Tym powołaniem swym najświętszem,
Nie rozporządza żaden człek!
1325
Wszak nie odwrócisz biegu rzek,
Które stworzyła wola boża,
Ażeby szły w kierunku morza!

MĘŻCZYZNA

Tak, woli bożej nikt nie nagnie —
Lecz choćby sczezły w błocie, w bagnie,
1330
Dojdą do celu w kroplach ros!

BRAND

przygląda mu się badawczo
Czyj to cię tego uczył głos?

MĘŻCZYZNA

Twój — i to, widzisz, w onej chwili,
Gdyście od brzegów tak odbili,
Nie zważający na nasz strach,
1335
Gdyś się przedzierał naprzód, ach,
W takiej straszliwej zawierusze,
Aby ocalić jakąś duszę.
Gdyś się mocował w mgieł zamęcie,
Wówczas nas wszystkich, mówię święcie,
1340
Starych i młodych, przeszło mrowie,
Jakby nam, widzisz, nasze ciało
Słońce wraz z wichrem przenikało,
Jakby śród naszych, widzisz, ciał
Dzwon wielkanocny głośno grał!…
zniża głos
1345
A teraz biedni my ludkowie,
Samotni, w nędzy znów tej samej,
Smutni, na nowo pozwijamy
Nasze chorągwie wielkanocne.

BRAND

Zaginie plemię, gdy niemocne!
surowo
1350
Kto być nie umie, czym ma być,
Ten niech zostanie, czym być może.
Zostań ty synem ziemi!

MĘŻCZYZNA

patrzy na niego chwilę i mówi
Boże!
Biada-ć, żeś zgadł, odszedłszy! Wzdyć[58]
1355
I nam jest biada, żeś w te smutki
Dzień nam poświęcił ach, tak krótki!
odchodzi, a za nim, w milczeniu odchodzą i wszyscy inni

BRAND

Cicho, milczkiem, twardą drogą
Obarczony kroczy lud.
Chwiejne stopy ledwie mogą
1360
Unieść naprzód ciężki trud;
Każdy gnie się, po zwyczaju
Patrzy okiem, pełnym trwóg,
Jak nasz praszczur, gdy go z raju
Zagniewany wygnał Bóg —
1365
Spochmurniałe każdy czoło
Gubi w mrokach tak, jak on,
Troskę tylko widzi wkoło,
Ten poznania gorzki plon;
Chciałem nowych stworzyć ludzi,
1370
Czystych, jako niebios Król!
Nadaremnie! Gniew ich brudzi,
Nie ma bogów śród tych pól.
Do bogatszych precz wybrzeży!
Tutaj na nic bohaterzy!
chce odejść, zostaje przecież, ujrzawszy Agnieszkę, siedzącą na brzegu
1375
Jakże słucha! Siedzi cała
Zasłuchana, jakby brzmiała
Pieśń tu jakaś, którą ona
Tylko słyszy. Mgłą zroszona,
Pianą zlana, w tej powodzi
1380
Tak słuchała na mej łodzi…
Gdy trzeszczały statku przęsła,
Ponad morzem tym głębokim,
W tym szaleństwie wiatru głuchem,
Jakby oko było uchem,
1385
Wciąż słuchała jakby okiem…
zbliża się do niej
Czyż, dziewczyno, brzegu linie
Tak zajmują cię tu ninie?

AGNIESZKA

nie odwracając się
Ni ten brzeg, ni lądu ścieg —
Jeden, drugi we mgłach legł!
1390
Rozleglejszy widzę krąg,
Pełen wiosny, pełen łąk,
Pełen mórz i pełen rzek,
Skąpan w złotych blaskach słońca!
Hen! Od końca aż do końca!
1395
Góry żagwią się w oddali,
Jakaś łuna gdzieś się pali,
Gaśnie, znika!… Tam bez miary
Lśni się pustyń piasek szary,
Palmy, w jasne mknąc sklepienie,
1400
Rozrzucają długie cienie,
Życiu zbrakło wszelkich tchnień,
Cicho, jak w stworzenia dzień,
A ja słyszę jakieś głosy —
Snać mi rozkaz ślą niebiosy,
1405
Że na szale — to nie kłam! —
Wszystko, wszystko rzucić mam,
Iż czyn trudny spełnić muszę,
W świat ten nową przelać duszę…

BRAND

porwany jej zapałem
Cóż tam widzisz więcej jeszcze?

AGNIESZKA

składa ręce na piersiach
1410
Czuję tutaj jakieś dreszcze,
Jakiś strumień sił obfity,
Jakieś błyski, jakieś świty!
Snać rozszerza się me wnętrze:
Brzmią mi głosy, iże muszę
1415
W świat ten nową przelać duszę!
Wszystkie myśli, wszystkie czyny,
Wstać mające w ten jedyny
Czas mój przyszły, jak ogromnie
Pędzą ku mnie, jak koło mnie
1420
Szumią, szepcą, jak się razem
Łączą, niby za rozkazem,
W jakiejś wielkiej życia lidze!
Raczej czuję, niźli widzę,
Jak On stoi tam, na szczycie,
1425
Jak On zlewa na to życie
Serce swoje, pełne bólu
I miłości! Słodki Królu,
Promieniejesz, jako zorza,
Przecież smutna skroń twa boża
1430
Bóg, SądAż do śmierci!… Słyszę z dala:
„W górę pójdzie twoja szala,
Albo spadnie! Czas ci już!
Trud weź na się! Światy twórz!”

BRAND

Tak, ku tobie on się zwraca,
1435
Ten głos ducha!… Oto praca!
Ty, twe serce — oto sfera,
Co na nowo niech otwiera
Swe granice; boże słowo
Niech odrodzi je na nowo,
1440
By sczezł sęp ten, co pożera
Naszą wolę, by, powiadam,
Wziął nasz spadek nowy Adam!
Świat niech idzie swą koleją,
Czy z rozpaczą, czy z nadzieją,
1445
Ale gdyby chciał mnie zmóc[59],
Pozna wówczas, com za wódz!
Wówczas wszystko spalę, zniszczę,
Pozostawię tylko zgliszcze!
WolnośćJedną li ma żądzę mąż:
1450
Chce być wolnym wszędy, wciąż,
Chce być sobą — na te prawa
Niechaj nikt mu nie nastawa!
pogrążył się na chwilę w zadumie, potem mówi
Chce być sobą… A cóż on,
Zobowiązań, grzechów plon,
1455
Ten nasz spadek po praszczurach?
przerywa, patrzy w dal
Któż tam włóczy się po górach?
Sapie, dyszy, po tej zboczy,
Widać, ledwie że ukroczy,
Opiera się na kosturze,
1460
Aby nie paść — nuże! nuże!
W sukniach gubi palce chude,
Jakby kryły skarbów złudę,
Słania się na swojej kuli,
Jakby wlokła się w koszuli,
1465
Z wiotkich, ptasich piór sklejonej;
Krzywe ręce ma by szpony
U jastrzębia, gdy je wgniótł
W szparę u stodolnych wrót.
z nagłym przestrachem
MatkaCo za mroźne to wspomnienie?!
1470
Licho-ż na mnie urok żenie[60]?
Chłód grobowy wieje od niej,
Lecz tu, w sercu, jeszcze chłodniej!
Czuję zimnych ros kropelki…
Moja matka!… Boże wielki!
Matka Branda drapie się na górę, przystaje na chwilę, widać zaledwie jej połowę. Ręką przysłania sobie oczy i rozgląda się naokoło siebie

MATKA BRANDA

1475
Tutaj on musi być… Ta wściekła
Światłość zapędzi mnie do piekła!
Ty żeś to, synu mój?

BRAND

Tak.

MATKA

przecierając sobie oczy
Do czarta,
1480
Cóż to za jasność jest uparta!
Bije mi w oczy tak, że popa
Człek nie odróżni tu od chłopa!

BRAND

W domu-m nie widział nigdy słońca
Od dni jesieni aż do końca,
1485
Po krzyk kukułki…

MATKA

śmiejąc się pod nosem
Ano, zawdy[61]
Człowiek tam marznie, że, doprawdy,
Jest niby wielki sopel lodu!
To też, powiadam, już od młodu
1490
Gotów na wszystko!… Myśli sobie:
Czy tak, czy owak — cóż ja zrobię!…

BRAND

Witam i żegnam! Czas mi w drogę!

MATKA

Zawsze coś gnało cię, niebogę,
Już od najrańszych, mówię, lat!

BRAND

1495
A któż to kazał mi iść w świat?

MATKA

Żeś został księdzem, synu młody,
Ważne-ć istniały w tym powody.
przygląda mu się bliżej
Hm! Wyrósł! Zmężniał! Lecz na jedno,
Proszę cię, zważaj… bacz na sedno,
1500
Bacz na swe życie!…

BRAND

Na nic więcej?

MATKA

Jak to? Nie warte-ż jest tysięcy?
Cóż masz innego na tej ziemi?

BRAND

Po toś tu przyszła, by li tymi
1505
Darzyć mnie rady?

MATKA

Inny będzie
Inak ci radził… Ty na względzie
Miej swoje życie dla tej właśnie,
Co ci je dała!
1510
gniewnie
Grom niech trzaśnie!
Aż tchu mi braknie, tak języki
Świat sobie strzępi!… W czas ten dziki
Włazić do łodzi!… Nic nie zważać,
1515
Tak lekkomyślnie to narażać,
Co masz zachować właśnie dla mnie!
Wszak ja twą matką, wszak niekłamnie
Mój syn ty jesteś, kość z mej kości,
Krew ze krwi mojej! Wszak ty, mości
1520
Panie synalu, jesteś oną
Najdoskonalszą już koroną
Prawidłowego mego gmachu!
Wytrwaj, wytrzymaj! Stój bez strachu!
Żyj, póki pora! Bacz na siebie!
1525
Nie zapominaj o potrzebie
Swojego bytu! Tyś mym synem,
Tyś mym dziedzicem, mym jedynym
Wszystkim… Żyć musisz!…

BRAND

A więc po to
1530
Przybyłaś tutaj, drogie złoto,
By mnie zagarnąć w sieci swoje?

MATKA

Synu, o twe się zmysły boję!…
cofa się
Stój! Nie tak blisko! Bo cię złoję
O, tym kosturem
1535
spokojnie Zwykłe dzieje — —
Człowiek z dnia na dzień się starzeje,
Co skok, to bliżej grobu! Jużci,
Niczego dłoń ma nie wypuści,
Wszystko li tobie, a nie komu,
1540
Do krzty zliczone wszystko w domu…
Tutaj nic nie mam, ale tam
Wszystko do ździebłka jeszcze mam!
Nie zbliżaj się tak!… Nic nie skryję!
Przysięgam: twe to, a nie czyje!
1545
Nie zapcham niczym ani szparki!
Najmniejszy drobiazg, wszelkie garnki
To wszystko twoje; rzec ci mogę,
Że ich nie chowam pod podłogę,
Że ich pod węgłem nie zakopię!
1550
Tyś mój jedyny dziedzic, chłopie!

BRAND

No, a warunki?

MATKA

Zdrowe kości
Zachowaj, synu, dla tej włości,
By z syna mogła przejść na syna!
1555
Bacz na swe życie! To jedyna
Moja zapłata, innej nie chcę!
Tylko niech chęć cię nie połechce,
By coś uronić lub podzielić!
Całością trzeba się weselić!
1560
Pomnażaj spadek, albo też
I nie pomnażaj, lecz go strzeż!

BRAND

po chwili
Pomówmy jasno: z dawien dawna
Byłem ci — niczym!… Rzecz zabawna:
Dziś się dopiero stały dziwy,
1565
Gdy ja wyrosłem, a ty siwy
Włos masz — dziś — cieszmy się tą gratką! —
Ja tobie synem, ty mnie matką!…

MATKA

Bądź, czym być chcesz! Lecz karny!
Jakieś umizgi[62]? Niech je biesy!
1570
Bądź chłodny, twardy, gorsze pono
Odbiło rzeczy moje łono!
Tylko zaciskaj mocno pięść —
Wszystko ma zostać w naszym rodzie…

BRAND

postępuje krok naprzód
A jeśli chęć mnie inna bodzie?
1575
Jeśli rozrzucę to do woli?

MATKA

cofa się przerażona
Jak to? Rozrzucić, com w niedoli
Zbierała lata, w jarzmie zgięta?

BRAND

potakując z wolna
Tak jest, rozrzucić!…

MATKA

Niech pamięta
1580
Syn mój, że razem z tym z swej chuci
Ze mnie i duszę mą rozrzuci!

BRAND

A jednak, jeśli syn oszuka
Matkę, gdy do niej śmierć zapuka,
Gdy przy niej knoty świec zapłoną,
1585
Kiedy, rąk parą, w krzyż złożoną,
Trzymając psałterz, już wypocznie
Na katafalku? Gdy niezwłocznie,
Czego bądź tylko tam dopadnie,
Rzuci na pastwę świec? Co, ładnie?

MATKA

przybliża się do niego zaciekawiona
1590
Skąd ci ta przyszła myśl?

BRAND

Czy może
Chciałabyś wiedzieć?

MATKA

Tak!

BRAND

Wyłożę
1595
Sam ci to wszystko! Rzecz to stara —
Od dawna ściga mnie ta mara,
Od lat dziecięcych mojej duszy
Sprawiała zawsze moc katuszy.
Jesienny wieczór, smutna pora,
1600
Ojca nie było już, ty chora
Niby leżałaś… Ja się wkradłem
Do wnętrza izby… On z pobladłem
Drzemał obliczem w blasku świec…
Trup, ChciwośćI ja, ukrywszy się za piec,
1605
Spojrzałem z trwogę: psałterz w dłoni
Trzymał ściśniętej… bladość skroni,
Pustka niebieskich, zwiędłych żył — —
O, jak straszliwy sen to był!
Jaka woń zimna w tym całunie!
1610
Wtem usłyszałem, że ktoś sunie
Cichymi stopy tam, od ganku,
Że, nakładając więzy krokom,
Na palcach zbliża się ku zwłokom,
Że, nachylona, bez ustanku
1615
Potrząsa zmarłym, szuka, szpera,
Jakieś węzełki wciąż wydziera,
Jakieś tłumoczki, klęka, liczy,
W jakowejś torbie tajemniczej
Zanurza rękę, na pół żywa
1620
Treść jej z pośpiechem wydobywa,
Rozkłada, płacze, klnie, narzeka —
Snać się zawiodła — drze się, wścieka,
Przykucnie trwożnie, spojrzy wokół,
A potem naraz, niby sokół,
1625
Zerwie się, zdobycz w fartuch zgarnie,
I jęcząc „ano, dosyć marnie!”
Jak potępieniec, pójdzie precz!…

MATKA

Oszukałam się, zwykła rzecz!
Wielkie nadzieje, mały plon!

BRAND

1630
Oszukał jeszcze cię i on,
Twój syn rodzony — niebogata
Bywa dla grzesznych dusz zapłata!

MATKA

Taki to zawsze świat jest wszystek:
Krwią okupuje swój dobytek.
1635
Ja zapłaciłem snać zbyt wiele
Za swoje szczęście, swe wesele!
Dałam swe życie, wiosnę młodą,
Coś, co spłynęło dawno z wodą,
Coś, co jest niby wiatr wiejący,
1640
Niby słoneczny blask gorący,
Coś, co jest piękne, chociaż głupie,
Za co niczego dziś nie kupię,
Coś, co ludziska w onym czasie
Zwali miłością! Tak to ma się,
1645
Widzisz, ma sprawa! Dobrze pomnę,
Jakie kazania mi ogromne
Prawił mój ojciec, że i na co
Mam się pobierać z tym ladaco,
Z tym wyrobnikiem! Brand — to chłop!
1650
Zwiędła to gałąź, lecz on kop
Niemało w polu ci przysporzy!
Wyszłam za niego! Jak najgorzej!
Niezdara był! Mitrężnik, leń!
Ja harowałam noc i dzień!

BRAND

1655
A dziś, stojąca tuż przy grobie,
Czyż o swej duszy myślisz sobie?

MATKA

Dbałam ci o to każdej pory:
Przeze mnie-ś przecie wlazł w pastory…
Jeżeli trzeba, władzę masz,
1660
By nad mą duszą dzierżyć straż.
Jam ci dobytek zostawiła,
W tobie pociecha, sława, siła!…

BRAND

O, byłaś mądra!… Mądrość mami!
Patrzałaś na mnie li oczami
1665
Swojej rodzinnej, lichej wioski…
Te same, widzisz, żywią troski
Względem swej dziatwy wszystkie matki…
Wam się wydaje, że na świecie
Po to li żyje każde dziecię,
1670
By starych ojców nędzne spadki
Dzierżyło w ręku!… W wasze włości
Zagląda blady cień wieczności,
Wy wyciągacie poń swe ręce
I już myślicie, że go macie
1675
W tym całym jego majestacie,
Gdyście zgarnęli w wielkiej męce
Jakiś dobytek; że śmierć właśnie
Zmięknie przed życiem i że jaśnie
Onej wieczności to jedynie
1680
Suma, co z tych dorobków płynie.

MATKA

Nie grzeb ty w wnętrzu swojej matki,
Tylko bierz spadek, gdy w ostatki
Dni jej twym będzie…

BRAND

To „ma” twoje,
1685
A twoje „winna”?

MATKA

Winna? Komu?
Nigdy wierzyciel w moim domu
Nie był…

BRAND

A jednak… Ja się boję…
1690
Jeżeliś winna, na ostatku
Musiałbym zrzec się twego spadku,
Dopóki księga twa nie będzie
Czysta… Tak dzieje się w tym względzie,
Że syn, gdy matkę swą utraci,
1695
Zobowiązania wszystkie płaci,
Choćby nie dostał nic!… To naga
Prawda!

MATKA

Wszak tego nie wymaga
Żadna ustawa…

BRAND

1700
Żadna, która
Spod piszącego wyszła pióra.
Lecz jest ustawa, widzisz, świętsza,
Śród synowskiego mieszka wnętrza —
Jej to uczynić zadość muszę!
1705
Zali nie widzisz, zaślepiona,
Jak ty we wnętrzu swego łona
Poniżasz Boga? Jak swą duszę
Zmarnotrawiłaś? Jak w kałuży
Zbrudził się kwiat niebiańskiej róży,
1710
Ten obraz boży? Ślepa, głucha,
Obcięłaś tutaj skrzydła ducha
W roisku świata!… Twa to wina.
Twój dług to, matko! Gdy godzina
Przyjdzie, że Bóg zażąda spłaty,
1715
Cóż ty uczynisz? W jakie światy
Udasz się wówczas?

MATKA

trwożnie
Co uczynię?…

BRAND

Cicho! Pociechę znajdziesz w synie!
On spłaci winę grzesznej matki!
1720
Obraz, splamiony tak nikczemnie
Przez cię, ma znów zajaśnieć we mnie!
Do grobu idź po drodze gładkiej,
Cicho, spokojnie — ja zapłacę!

MATKA

Winę i wszystko?

BRAND

1725
Z ócz nie stracę —
Zapłacę twe zobowiązania!
Lecz co do reszty, syn się wzbrania:
Grzechu się wyrzec musisz sama!
Wszystko, co rzuca ród Adama
1730
W wir uciech ziemskich, to, co płocha[63]
Dusza człowieka na Molocha[64]
Składa ołtarzu, tak, te rzeczy,
Co są natury czysto człeczej,
Inny okupić może człek!
1735
Lecz, że je tak zniszczono, lek
Na to li w skrusze, albo w skonie.

MATKA

niespokojnie
Najlepiej będzie, gdy się schronię
Do mojej dziury — tam jest cień!
Tutaj się człek pozbawia tchnień.
1740
Pocośmy, powiedz, tutaj przyszli?
Zatrute tylko rosną myśli
W takiej spiekocie… Zemdleć można!

BRAND

Tak, idź do cienia!… Myśl to zbożna…
Lecz jeśli będziesz coraz bledsza,
1745
Zapragniesz światła i powietrza,
Poślij po syna, syn przybędzie.

MATKA

Karnego w domu przyjmę sędzię…

BRAND

Nie! Ksiądz łagodny, syn żarliwy
Odpędzi strachy od twej niwy,
1750
Na twą ostatnią, matko, drogę
Pocieszyć cię mą pieśnią mogę.

MATKA

Tak samo dzisiaj, jak i później?

BRAND

Tak, skoro ujrzę, iż nie bluźni,
Matko, twe serce, że umiało
1755
Poddać się skrusze…
podchodzi bliżej Żądam mało: PokutaRzuć dobrowolnie, czym od lat
Raczył cię z swoich dóbr ten świat!
Innego nie ma dziś sposobu,
Goła ty musisz zejść do grobu…

MATKA

rzuca się na niego, jak szalona
1760
Rozkaż, by mróz i ogień sczezł,
Zimnu i wodzie zadaj kres!…

BRAND

Rzuć do fiordu, mówi syn,
Aby obronił cię ten czyn
W obliczu Boga…

MATKA

1765
Głód, pragnienie
Niechaj twa klątwa na mnie żenie,
Tylko największej tej ofiary
Nie żądaj od twej matki starej.

BRAND

Właśnie największej tej potrzeba,
1770
Jeśli złagodzić mają nieba
Swoje wyroki…

MATKA

Ja do kruży[65]
Rzucam ofiarnej kąsek duży —

BRAND

Wszystko?

MATKA

1775
Dużo — to nie dość?

BRAND

Upór w tobie będzie rość,
Aż ci serce, jak u Joba[66],
Pęknie, matko!…

MATKA

załamując ręce
A, choroba!
1780
Dzień mój już na nic, wszystko na nic!
Do ostatecznych wszystko granic
Już wymarniało… Więc do domu
I nie spowiadać się nikomu,
Tylko do serca blisko, blisko
1785
Przytulić to, co me nazwisko
Nosi, a paść ma bez pożytku!
Dziecię mej troski, mój dobytku,
Skarbie bolesny, ja w potrzebie
Krew poświęcałam swą za ciebie!
1790
Twoja matula cię przytuli,
Luli, dziecino moja, luli!
I po cóż ja się nacierpiała,
Gdy wszystko to, co jest dla ciała,
Ma tu być śmiercią naszej duszy?
1795
A może jeszcze ksiądz mnie wzruszy —
Bądźże mnie blisko!… Toć nie wiada[67],
Kiedy tu śmierć nadejdzie blada,
Jakiej też jeszcze myśli będę.
Mam ja za życia zbyć się włości?
1800
Ćwicz się, ma duszo, w cierpliwości!
znika

BRAND

spogląda za nią
Mam na oku twoją grzędę —
Nie odejdę, obok siędę,
Żywiąc skruchy twej nadzieję,
Zimne ręce twe zagrzeję,
1805
Gdy zażądasz…
odchodzi ku Agnieszce Gdy me nogi
Wchodziły dziś na te drogi,
Miałem żądzę walki, wojny,
Z dala surmy niespokojny
1810
Głos mi dźwięczał: „rąb i siecz”,
Tak mi wołał gniewu miecz:
„Niszcz wszelaką kłamną rzecz,
Precz z tym całym światem, precz!!!”

AGNIESZKA

odwróciła się i jasne zatapia w niego spojrzenie
W niskie cele zasłuchana
1815
Byłam jeszcze dzisiaj z rana,
Kłamnych zabaw byłam żądna,
Chciałam mnożyć, nierozsądna,
To, co lepiej było rzucić!
Już do tego mi nie wrócić…

BRAND

1820
Sny ogromne szumnie, tłumnie,
Jak łabędzie przyszły ku mnie,
Na swe skrzydła mnie podniosły!
Wielkie siły we mnie rosły,
Przypuszczałem w wielkiej dumie,
1825
Że mój duch zwyciężyć umie
Ból i winę naszych lat,
Że ma w ręku cały świat!
Wszystko, wszystko, co tu żyje:
Hymny, psalmy, procesyje,
1830
Wonne dymy, czary złote,
Tryumfalnych dni ochotę —
Wszystka radość i wesele
Zamykały się w mym dziele…
Jak mnie wabił rozgwar ten —
1835
Lecz to wszystko tylko sen,
Coś z pół gromu, coś z pół blasku
Na dalekich lądów piasku…
I ot, stoję tu, gdzie szary
Mrok zapada, zanim jary[68]
1840
Dzień uleci w dal głęboką.
Między winchem[69] a zatoką
Stoję precz od świata zgiełku,
W tego skrawka nieb światełku,
Na ojczystym przecież stoję
1845
Gruncie dzisiaj!… Pieśni moje,
Uroczyste moje pieśni,
Żegnam! Żegnam! Ku tej cieśni
Ziemskiej zwróć się, mój bachmacie[70]!
Wyższy cel tam czeka na cię,
1850
Nie rycerski harc się śmieje
Tam ku niebu, nie turnieje,
Nie zwycięski zwój gałązek,
Lecz powszedni obowiązek.

AGNIESZKA

A ten Bóg, co upaść miał?

BRAND

1855
Walić Go nie będzie szał,
Jak tom rano jeszcze chciał —
W cichy pójdę ja z Nim bój…
Mylił, widzę, duch się mój:
Nie rozgłośny czyn szermierzy
1860
Rozochoci, zbohaterzy
Ród ten karli, nie ogromy
Sił bogatych plon widomy[71]
Dadzą tutaj, tak, nie one
Wzmocnią siły nadwątlone!
1865
Woli trzeba! Wola zbawi,
Lud za sobą śmierć zostawi!
Woli trzeba, zbawicielki
W rzeczy małej, w rzeczy wielkiej!
zwraca się ku stronie wsi, na którą padły już mroki wieczorne
A więc chodźcie, wy zmęczeni,
1870
Skryci śród ojczystych cieni!
Wierząc w siebie, znając siebie,
Odnowimy się w potrzebie;
Powalimy wszelki kłam,
Połowiczność, wrogą nam,
1875
Wolę lwa rozbudzim w łonie!
Dłoń przy pługu na zagonie,
Czy też dłoń, co dzierży miecz,
Jedna sprawa, jedna rzecz!
Dzielność tam, gdzie dzielny mąż,
1880
Tylko trzeba pomnieć[72] wciąż,
Aby jego rysik wraz
Miał tablicę w każdym z nas.
zabiera się do odejścia, zastępuje mu drogę Ejnar

EJNAR

Oddaj, coś mi zabrał!

BRAND

Panie,
1885
Ku Agnieszce zwróć pytanie.

EJNAR

do Agnieszki
Wolisz blask promiennych nieb,
Czy więzienny, skalny żleb?

AGNIESZKA

Odejdź, ja tu nic nie wolę.

EJNAR

Mam powtórzyć ci, jak w szkole,
1890
Dawną nauk mądrą treść:
„Łatwiej podnieść, ciężej nieść”?

AGNIESZKA

Twe pokusy wszystkie na nic:
Do ostatnich pójdę granic!…

EJNAR

Nie żal ci tych drogich osób?

AGNIESZKA

1895
Pozdrów-że ich! Znajdę sposób,
Gdy się duch mój uspokoi,
By im rzec o sprawie mojej.

EJNAR

Tam na głębi, na tej złotej,
Białe żagle mkną już w dal…
1900
Jak marzenie, jak tęsknoty
Wioną w szumach, w bryzgach piany
W jakiś kraj zaczarowany,
Śród błękitnych wioną fal.

AGNIESZKA

Niech w dalekie płyną kraje!
1905
Ale tobie niech się zdaje,
Żem umarła…

EJNAR

Bądź mi siostrą…

AGNIESZKA

potrząsa głową
Nie! Ocean nas rozdziela…

EJNAR

Wróć do matki! Zbyt tyś ostrą!

AGNIESZKA

po cichu
1910
Mistrza, brata, przyjaciela
Mam tak dzisiaj stracić wraz?

BRAND

podchodzi bliżej
Czas pomyśleć o tym, czas!
Tu, gdzie z głazem szary głaz
Tworzy skalne te opoki,
1915
Tu, w tej ciągłej mgle głębokiej,
Zatrzymają się me kroki,
Smutny dzień tu czeka nas!

AGNIESZKA

By móc znosić mgły ponure,
Gwiazdy świecą nam przez chmurę.

BRAND

1920
Żądam wiele, bardzo wiele:
Chcę mieć wszystko albo nic!
Odwróć się od prawdy lic,
A wnet pójdziesz na topiele.
Niech cię chęć do próśb nie bierze,
1925
Łask czy względów w żadnej mierze!
Zawiedzie cię życia cel,
Padniesz, jak ofiarne zwierzę.

EJNAR

Niech ci ócz nie skłoni biel!
Rzuć dogmatów chmurne snucie,
1930
Żyj, jak każe ci uczucie!

BRAND

Więc wybieraj — niech się święci
Wola twoja!
znika

EJNAR

Miej w pamięci,
Że wybierasz między tuczą[73]
1935
A spokojem, między troską
A nadzieją szczęścia boską,
Między nocy ciemnią kruczą
A poranku światłem złotem,
Między śmiercią a żywotem!

AGNIESZKA

wstaje i mówi powoli
1940
A więc w noc! Przez śmierć w tej dali
Poranna się zorza pali!
idzie za Brandem. Ejnar patrzy na nią chwilę w głębokiej zadumie; potem pochyla głowę i odchodzi w kierunku zewnętrznego fiordu
KONIEC AKTU DRUGIEGO

Akt trzeci

W trzy lata później.

Mały, kamiennym murem okolony, ogród na probostwie, u stóp wielkiej ściany skalnej. W głębi wąski, cichy fiord. Drzwi plebanii wychodzą na ogród. Po południu. Brand stoi na schodach przed domem. Agnieszka siedzi na stopniach u jego nóg.

AGNIESZKA

Drogi mój mężu, dzień za dniem
Śledzisz z stłumionym w piersi tchem.

BRAND

Tak, oczekuję wiadomości.

AGNIESZKA

1945
Mężu, w twym sercu przestrach gości.

BRAND

Na wiadomości czekam z domu —
Trzy lata czekam na ten czas,
Co nie nawiedzi nigdy nas.
Jutro — jeżeli wierzyć komu —
1950
Będzie już koniec z nią.

AGNIESZKA

łagodnie i miękko
Na wieści
Nie trzeba czekać w tej boleści…

BRAND

potrząsając głową
Matka, Syn, MilczenieJeśli nie przyjdzie na nią skrucha,
I u mnie będzie cisza głucha.

AGNIESZKA

1955
To twoja matka.

BRAND

Że to matka,
Więc mam się kłaniać do ostatka
Jakimś bożyszczom?

AGNIESZKA

Brand, masz duszę
1960
Twardą.

BRAND

Czy twarda wobec ciebie?

AGNIESZKA

O, nie!

BRAND

Przypomnieć ja ci muszę,
Żem cię ostrzegał, czy w potrzebie
1965
Zdołasz być dla mnie przyjacielem!

AGNIESZKA

z uśmiechem
Zbyt czarnoś patrzał, a i słowa
Nie dotrzymałeś!

BRAND

Niech uchowa
Bóg! Jeno tu my się z weselem
1970
Nie spotykamy. Troskę masz!
Przybladła mocno twoja twarz:
Zbyt ci dolega ten nasz mróz,
Ten śnieg na szczytach, piargi, gruz!

AGNIESZKA

Nie! Ja się wcale tym nie straszę —
1975
Tym bezpieczniejsze gniazdo nasze;
Te lody tak wciąż naprzód rosną,
Że kiedy na dół spłyną wiosną,
Domu naszego nie tknie zwał,
Spokojnie sobie będzie stał
1980
Niby pod jakim wodospadem.

BRAND

I słońca na tym niebie bladem
Ani drobiny — Dni ponure.

AGNIESZKA

Wita blaskami tę tam górę.

BRAND

Przez trzy tygodnie — — tak, tak, latem!
1985
Ale swym światłem niebogatem
Nie dotrze nigdy do jej stóp…

AGNIESZKA

przygląda mu się badawczo, potem wstaje i mówi
Coś cię przeraża!

BRAND

Ciebie!

AGNIESZKA

Rób,
1990
Co chcesz, ja widzę w tobie strach!

BRAND

Ty coś ukrywasz!

AGNIESZKA

I ty!

BRAND

Ach!
Widmo przepaści jeszcze gniecie
1995
Tę twoją duszę? Co się stało?

AGNIESZKA

Nic… tylko troszczę się niemało…

BRAND

Troszczysz się? O co?… Mów!…

AGNIESZKA

O dziecię.

BRAND

O Alfa?

AGNIESZKA

2000
Tak… I ty, mój drogi…

BRAND

Dziecko, ChorobaOwszem, lecz dzisiaj nie mam trwogi —
Bóg mnie tą klęską nie nawiedzi;
Chłopaczek, choć się trochę biedzi,
Przyjdzie do siebie i to tak!
2005
Gdzie on?

AGNIESZKA

Śpi teraz.

BRAND

zagląda przez drzwi do wnętrza izby
Dobry znak!
Spojrzyj: o żadnej trosce nie śni!
Przyjdzie do siebie jak najwcześniej —
2010
Piąstka pulchniutka —

AGNIESZKA

Ale blada.

BRAND

Jakoś to wszystko się poskłada.

AGNIESZKA

O, jak oddycha on głęboko,
Jak słodko śpi!

BRAND

2015
Tak, boże oko
Niech nad nim czuwa wszelką dobą!
zamyka drzwi
Światło i spokój z nim i z tobą
Spadły na dni me, luba dziatwo!
Trud mi wszelaki znosić łatwo,
2020
Że nie upadłem, twą to rzeczą,
Igraszki dziecka żal mój leczą.
Męczeństwem zdało mi się życie,
A oto patrzaj, jak sowicie
Bóg mnie wynagrodził!…

AGNIESZKA

2025
Boś nagrody
Wart był! Patrzałam na zawody,
Na trudy twoje, na katusze,
Które krwawiły twoją duszę.

BRAND

Miłość, Ojciec, MatkaZ wami znosiłem ja radośnie
2030
Wszelaką burzę, wszelki grom!
Miłość wkraczała z tobą w dom,
Jak blask, mówiący nam o wiośnie,
Jam jej nie zaznał nigdy wprzód;
Od ojca, matki wiał mi chłód,
2035
A, gdy się kiedy skra rozżegła,
Daremnie zawsze ku nim biegła —
Witana zimno, rychło gaśnie!
I zdaje mi się dzisiaj właśnie,
Żem w sobie stłumił żar mój cały,
2040
Aby potężniej zajaśniały
Gloryją twe i dziecka skronie —
To mówię dziś mej słodkiej….

AGNIESZKA

Nie tylko me i jego czoło!
Nie ma człowieka naokoło,
2045
Który by, wszedłszy w twoje progi,
Pełen rozpaczy, smutku, trwogi,
Przy twego serca uczcie sutej
Nie znalazł karmi[74].

BRAND

Z trosk wyzuty
2050
Odchodził przez was! Tak, jedynie
Przez was do serca mego płynie
Niebiańska łaska cnej dobroci!
Kto nie ukochał jednej duszy,
Miłości w sobie ten nie wzruszy
2055
Ku wszystkim ludziom! Moi złoci,
W samotność szedłem już od młodu,
W niej to się stałem na kształt lodu,
Serce stwardniało dla czeladzi
Bożej…

AGNIESZKA

2060
Tak, miłość twa, gdy gładzi,
To snać wymierza ciężkie ciosy…

BRAND

I przeciw tobie?

AGNIESZKA

Na swe losy
Ja nie narzekam! Ty, mój słodki,
2065
Nakładasz na mnie ciężar wiotki;
Inni odchodzą od twych lic,
Słysząc twe „wszystko albo nic!”

BRAND

Co świat ten mianem zwie miłości,
Tego ja nie znam — do mnie w gości
2070
To nie zawita! Miłość boża
Nie jest bynajmniej gładka, hoża,
Nawet i śmierć jej nie poradzi,
Nie umie zmiękczyć się! Gdy gładzi,
Wymierza ciosy! Tak, na górze,
2075
Widzisz, Oliwnej, gdy krwi duże
Zraszały krople lice Syna,
Gdy Ten, zrozpaczon już, zaczyna
Błagać: „O, weźże, weź ode mnie,
Ojcze, ten kielich!” — nadaremnie
2080
Płyną mu z wnętrza wszelkie skargi:
On nie odejmie mu od wargi
Tego pucharu — myśl zawodna!
Pić mu tę gorycz każe do dna!

AGNIESZKA

Sprawiajże sądy te surowe,
2085
A świat pobity już na głowę,
Potępion cały!…

BRAND

Potępienie,
Kto wie, na kogo ono spadnie…
A przecież mówi zbyt dokładnie
2090
Płomienne Pismo, że li[75] w cenie
Mający wierność godny łask;
Korony życia święty blask
Nie da się zyskać przetargami
Niechaj nadzieja cię nie mami,
2095
Że możesz ujść ogniowej próby,
Że stos ten zgasisz, duchu luby!
Potem twej skroni Bóg przebaczy,
Jeśli nie możesz, lecz inaczej
Z tym, jeśli nie chcesz

AGNIESZKA

2100
Tak, prawdziwie,
Ucz mnie, ucz piąć się po tej niwie;
Mocy ja nie mam należytej,
By wchodzić z tobą na twe szczyty.
Zda się, że padnę w dół głęboki,
2105
Tak wielce słabe są me kroki.

BRAND

Z kompromisami precz! To hasło
Oby ci nigdy nie zagasło!
Potępion czyn twój, gdy jedynie
Poród się mieści w twoim czynie,
2110
Lub też go spełniasz przez połowę!
Oto prawidło! Lecz nie mowę
Bierz na świadectwo, tylko życie!

AGNIESZKA

rzuca mu się na piersi
O, niechaj staną na tym szczycie
Słabe me kroki!

BRAND

2115
Gdy we dwoje,
Najstromszej drogi się nie boję!
na dół zeszedł Doktór i stanął w opłotkach

DOKTÓR

Gruchają sobie gołąbeczki
W tym gniazdku skalnym! Do ucieczki,
Widać, daleko.

AGNIESZKA

2120
Czy być może?
Witajże do nas, mój doktorze!
zbiega na dół i otwiera drzwi od ogrodu

DOKTÓR

O, nie do ciebie!… Fakt wiadomy,
Że to nie dla mnie takie złomy,
Nie mnie żyć w śniegu, w zawierusze,
2125
Przenikającej ciało, duszę!

BRAND

Nie duszę, panie!

DOKTÓR

Nie? W istocie,
Gotów bym dzisiaj oddać krocie,
Że ten pośpieszny związek ninie[76]
2130
Na silnej leży podwalinie,
Jakkolwiek ludzie mówią starzy,
Iż rzadko w życiu się wydarzy,
By długo trwało to, co wprędce
Przelotnej wzdyć[77] uległo chętce.

AGNIESZKA

2135
Nieraz blask słońca zbudzi człeka,
Lub dzwon na wieży, i w tej chwili
Letni poranek doń się mili.

DOKTÓR

Żegnajcie mi — powinność czeka.

BRAND

Do mojej matki?

DOKTÓR

2140
Może w drogę
Ze mną?

BRAND

Nie, teraz ja nie mogę,

DOKTÓR

Pan byłeś?

BRAND

Nie!

DOKTÓR

2145
Nie jesteś skory!
Twardyś! A ja wskroś mgieł, szarugi,
Wlokłem się po tej drodze długiej;
Zawieja naprzód mnie popędza,
Choć wiem, że tu li trzeba księdza!

BRAND

2150
Pomagaj, Boże! Prawda, panie,
Że pan jej ulżysz?

DOKTÓR

Tak się stanie,
Jeśli Bóg poprze moje chęci.
Zawsze ja miałem to w pamięci,
2155
By iść, gdzie nas powinność woła.

BRAND

Wezwała pana, o mnie zgoła[78]
I wiedzieć nie chce, a ja przecie
Czekam, nieszczęsny człek na świecie.

DOKTÓR

Na co pan czeka?…

BRAND

2160
Jeśli ona
Nie pośle po mnie, rzecz stracona!

DOKTÓR

do Agnieszki
Biedna! Poznałaś się na mękach,
W tak strasznie twardych będąc rękach.

BRAND

Nie jestem twardy…

AGNIESZKA

2165
Dla jej duszy
On w sobie wszystką moc poruszy,
Krwi swej utoczy na ostatku!

BRAND

Ja-ć dobrowolnie wziąłem w spadku
Księgę jej wszystkich win…

DOKTÓR

2170
A swojej
Pan nie masz dosyć?

BRAND

Jeden człek
Może swym trudem zdobyć lek
Na winy wielu — niech je znosi,
2175
A cierpliwością wnet je zmyje…

DOKTÓR

Ale nie ten, co sam swą szyję
Uginać musi, biedny, nagi,
Pod ich ciężarem…

BRAND

Mnie odwagi
2180
Nie brak — ja chcę i to me jedno
„Chcę” kryje w sobie rzeczy sedno!

DOKTÓR

patrzy na niego oniemiały
Tak, woli twojej quantum satis[79]
Do kont bogatych się zalicza,
Lecz twoje konto caritatis[80]
2185
To kartka całkiem jest dziewicza!
odchodzi

BRAND

przez chwilę wodzi za nim oczyma
MiłośćO, w żadnym słowie — ja to znam —
Taki się dziś nie mieści kłam,
Co w słówku „Miłość” — w nim to świat
Szatańsko mądrze chowa rad
2190
Ów fałsz i słabość swojej woli,
Tym słowem właśnie ludzka nędza
Milcząco duszę swą oprzędza,
Ażeby mogła — jak to boli —
Do syta kąpać się w rozpuście!
2195
Pnę się do góry, nad czeluście,
Oddechu złapać już nie mogę
I oto miłość skraca drogę!
Podążam traktem grzesznej rzeszy,
Wtem z przebaczeniem miłość śpieszy;
2200
Bezczynnie patrzę, gdzie me cele,
Już je przede mną miłość ściele;
Bezprawie-m wybrał i wnet pusta
Miłość zamyka sędziom usta.

AGNIESZKA

Że to fałszywe, dobrze wiem,
2205
Jednak — azali fałsz jest w tem?

BRAND

Woli potrzeba — ona jedna
Gasi w ustawie żądzę sedna
Sprawiedliwości… Tak, tak, wprzódy
Trzeba mieć wolę, nie, by trudy
2210
Codziennej tylko znosić drogi,
Nie, by na siebie brać li mnogi
Mozół, którego czyn wymaga!
OdwagaO, nie! Radosna twa odwaga
Niechaj ma wolę, aby wiernie
2215
Przez wszystkie grudy przejść i ciernie,
Przez wszystkie trwogi, wszystkie lęki!
Nie w tym męczeństwo, że te męki
Zniesiesz na krzyżu konająca;
Wybrana będziesz śród tysiąca,
2220
Jeśli masz wolę, by twe ciało
Na krzyżu w mękach tych konało,
Jeśli masz wolę, na swą duszę
Sprowadzić straszne te katusze.

AGNIESZKA

przytula się do niego
Gdy dla nas próby dzień nastanie,
2225
Mów, ty obrońco mój i panie!

BRAND

Zwycięży wola w takim boju,
Nadejdzie wówczas dzień spokoju,
Wówczas, jak gołąb, miłość złota
Da ci oliwną kiść żywota!
2230
Lecz dla tych marnych gnuśnych ludzi
Niech się nienawiść w tobie budzi.
przerażony
Nienawiść! Z światem bój to krwawy,
A człek, jak gdyby dla zabawy,
Tak lekko straszne słowo rzekł…
wybiega do domu

AGNIESZKA

patrzy poprzez drzwi
2235
Ukląkł przy Alfie… Biedny człek,
Do łóżka skronie swe przyciska,
Jak gdyby płakał, jakby bliska
Była mu rozpacz, jakby kroki
Nie mogły z puszczy wyjść głębokiej!
2240
Jakiż to zdrój miłości płynie
Z tej męskiej piersi!… Tak, jedynie
Alfa on jeszcze kochać może,
Gdyż to dzieciątko małe boże
Obce jest dotąd grzechu plamie…
przeraźliwie
2245
Zrywa się!… Boże!… Ręce łamie!
Cóż on zobaczył? Zbladł jak śnieg…

BRAND

na schodach
Z wieścią nie przyszedł żaden człek?

AGNIESZKA

Nie ma nikogo do tej pory!

BRAND

spogląda znowu w kierunku wnętrza domu
Co za gorączka w drobnej, chorej
2250
Piersi dzieciny! Co za wrzenie!
Tylko spokoju…

AGNIESZKA

Na sumienie!
Co się to dzieje? Cóż to znaczy?

BRAND

Nie ma przyczyny do rozpaczy!
woła w kierunku drogi
2255
Ach, widzę posła, jest! Nareszcie!

MĘŻCZYZNA

poprzez bramę ogrodową
Teraz masz przybyć ku niewieście!

BRAND

Jestem do drogi tej gotowy.
Co powiedziała?

MĘŻCZYZNA

Coś tam słowy
2260
Rzekła mglistymi. Słaba, zbladła,
Ledwie na łóżku swym usiadła
I coś szepnęła w takim wątku,
Że za sakrament pół majątku!

BRAND

cofając się
Pół? Nie! O, powiedz: nie!

MĘŻCZYZNA

potrząsa głową
2265
Zaiste!
Kłamstwo byłoby oczywiste!

BRAND

Pół?… Nie!… Przenigdy! Nie, dobytek
Miała na myśli cały, wszystek?!…

MĘŻCZYZNA

Może!… Jam słyszał o połowie,
2270
A mózgu mego jeszcze zdrowie
Nie opuściło — jasny on!

BRAND

chwyta go za ramię
Gdy Bóg nas wezwie przed swój tron,
Czy mi poświadczysz, że to słowo
Padło z jej wargi?…

MĘŻCZYZNA

2275
Całkiem zdrowo!

BRAND

A więc niech skończy się jej nędza
Bez sakramentów i bez księdza!
To ma odpowiedź!

MĘŻCZYZNA

patrzy na niego wzrokiem niepewnym
Chyba zgoła
2280
Nie wiesz, kto w biedzie swej cię woła.

BRAND

PrawoDla swych i cudzych jedno prawo,
Różnic nie czynię.

MĘŻCZYZNA

Mówisz krwawo!

BRAND

Stojący wobec śmierci lic,
2285
Znam jedno: wszystko albo nic!

MĘŻCZYZNA

Księże!

BRAND

Najmniejszy pyłek złota
Jest zaprzeczeniem praw żywota:
W nim bałwochwalstwa potwór siedzi.

MĘŻCZYZNA

2290
Bóg, Ksiądz, MiłosierdzieBicza tej twojej odpowiedzi
Użyję tak, by go na grzbiecie
Nazbyt nie czuła. Jedną przecie
Ma li pociechę śród swych dróg:
Nie będzie dla niej twardym Bóg,
2295
Wszak z miłosierdzia swego znan
Lepiej od ciebie.
odchodzi

BRAND

Wstrętny, zakisły dzban pociechy
Zbyt często mazał ludzkie grzechy!
Drzyjcie się, drzyjcie! Skarga pusta
2300
Zamyka nieraz sędziom usta!
Tak jest! Tak musi być! Ludziska
Zbyt wierzą w to, że gdzieś tam z bliska,
Czy też z daleka siedzi zbożna
Postać staruszka, z którym można
2305
Ot, potargować się drobinę.
Mężczyzna spotkał się na drodze z Drugim, wracają obaj

BRAND

Świeżą niesiecie mi nowinę?

PIERWSZY MĘŻCZYZNA

Tak.

BRAND

Jakiej treści? Mów, człowiecze!

DRUGI MĘŻCZYZNA

Dziewięciu się dziesiątych zrzecze.

BRAND

2310
A nie wszystkiego?

DRUGI

Nie!

BRAND

Mój bracie,
Moją odpowiedź wszakże znacie:
Bez sakramentów i bez księdza!

DRUGI

2315
Zbyt wiele przeszła, zbyt ją nędza
Trapiła w dniach ostatnich.

PIERWSZY

Ona
Dała ci życie, umęczona!

BRAND

załamując ręce
Dla swych i cudzych jedno prawo,
2320
Różnic nie czynię…

DRUGI

Prędko
Rosną jej męki, jej cierpienia —
Poślij jej słowa pocieszenia.

BRAND

do pierwszego mężczyzny
Idź, powiedz jej: „stół nakryć trzeba
2325
Dla Pana, Wina i dla Chleba.”
obaj Mężczyźni odchodzą

AGNIESZKA

tuli się do niego
Gwiazda mnie twoja nieraz trwoży,
Oto gorejesz, jak miecz boży!

BRAND

ze łzami w głosie
Czyż świat nie zwraca swoich mieczy
Przeciwko mnie? Czyż płód człowieczy
2330
Nie dręczy mnie gnuśnością swoją?

AGNIESZKA

Chodzić po drodze twej się boją:
Nazbyt jest stroma…

BRAND

Lepszą drogę
Wskaż im, ja innej dać nie mogę.

AGNIESZKA

2335
Stosujże miarę swą, gdzie chcesz,
Znajdziesz li w świecie wzdłuż i wszerz
Człeka, co dorósł do twej miary?

BRAND

Prawda! Aż strach, jak świat ten stary
Dzisiaj jest pusty, płaski, podły!
2340
Odbiegnie kto od zwykłej modły
I w bezimiennym testamencie
Pokaże coś, od razu święcie
Wywyższon będzie pod niebiosy…
Weź bohaterom ich rozgłosy,
2345
Zostaw im czyn ich już spełniony,
Z tym samym idź pomiędzy trony
Wszechmożnych królów i cesarzy,
A ujrzysz, czy się kto odważy
Spełnić coś jeszcze na tym świecie!
2350
Zechceż jakiemu się poecie
Puścić swe płody ot, w ten sposób,
By nie wiedziała żadna z osób,
Że blask i dźwięk, który je wzrusza
Jest dziełem jego genijusza?
2355
Suchy czy świeży konar — dość,
Że wyrzeczenie to jest gość,
Który śród ludzi rzadko bywa.
Tak, żądza świata — oto żywa
Moc, co w parobki swe ich zmienia.
2360
Ponad przepaścią człek istnienia
Swego się czepia, jak gałęzi,
A kiedy pada z tych uwięzi,
Kiedy się słaba gałąź łamie,
Jeszcze kurczowo swoje ramię
2365
Zatapia w piargi, w gruzy, w proch…

AGNIESZKA

I, stojąc wobec śmierci lic,
Słyszy twe „wszystko albo nic!”
Z tym się w mogilny stacza loch!

BRAND

Zwycięstw nie ujrzy twoje oko,
2370
Nie widząc walki! O, wysoko
Musi się wznieść, kto upadł nisko!
milczy chwilę, potem głosem zmienionym
A jednak, widząc legowisko,
Na którym człek za grzechy lute[81]
Spełnia, konając, swą pokutę,
2375
Myślałem nieraz, że mnie burza
Śród rozszalałych głębin nurza,
Że na rozbitym gdzieś okręcie
W jakimś straszliwym mknę zamęcie…
Pośród łkającej, niemej skargi
2380
Nieraz, bywało, gryzłem wargi;
Litości obcy, nieraz, żono,
Byłbym był rad uścisnąć pono,
Zamiast biczować… Idź! Twe zwrotki
Niech w sen otulą jasny, słodki
2385
Naszą dziecinę — ona chora!
Wszak serce dziecka, to jeziora
Toń przenajczystsza, w słońcu lśniąca.
Życzenie matki o nią trąca,
Jak skrzydło mewy, co milcząca
2390
Przebiega przestwór zbłękitniony.

AGNIESZKA

blada
Ach! W jakiekolwiek zwrócon strony,
Ku dziecku wciąż twój pocisk wraca.

BRAND

To nic! Niech tylko twoja praca
Zwraca się zawsze ku dziecinie.

AGNIESZKA

2395
Obdarz mnie jakim słowem ninie[82]!

BRAND

Silnym?

AGNIESZKA

Łagodnym w równej mierze.

BRAND

obejmuje ją
Kto jest niewinny, ten niech szczerze
Żyje bez trwogi.

AGNIESZKA

spogląda nań jasno i mówi
2400
Jest coś w świecie,
Czego zażądać Bóg nie może!
wchodzi do wnętrza domu

BRAND

patrzy cicho przed siebie
OfiaraIż zażądałeś tego, Boże,
Żywe dowody mamy przecie
2405
Na Abrahamie[83]!…
opędza się myślom Nie! Nie! Mary!
Jam już dokonał swej ofiary!
Grzmieć, jako boży grzmot olbrzymi,
Tak wstrząsać ludźmi upadłymi —
2410
Ten sen żywota uległ zgubie!
Jak to? Ofiarą ja się chlubię?
Znikła ofiary mojej siła,
Gdy mnie Agnieszka przebudziła,
Gdy razem ze mną w tej potrzebie
2415
Dała ofiarę i ze siebie!
spogląda ku drodze
A tamta, w domu, ledwie żywa,
Jakżeż w swym skąpstwie uporczywa!
Dlaczego wrzodu, co ją plami,
Nie umie wyrwać z korzeniami?
2420
Tam… nie! To wójt nasz! Okrąglutki,
Wesoły, czerstwy; troski, smutki
Zawsze mu obce — oto lezie,
Ręce, jak klamry w parentezie[84],
Zgięte w kabłąki, ma w kieszeni…

WÓJT

spoza furtki ogrodu
2425
Dzień dobry!… Może się nie ceni
Takiego gościa, ale…

BRAND

zaprasza w dom
Proszę…

WÓJT

Dzięki! I tutaj też po trosze
Można słóweczko, jeśli, panie,
2430
Raczysz mi dziś pozwolić na nie…

BRAND

Masz pan interes?

WÓJT

Nie!… Lecz macierz
Pańska ostatni, słyszę, pacierz
Będzie mówiła… licha ona —
2435
Żal mi…

BRAND

Nie wątpię.

WÓJT

Prawie kona —
O, bardzo żal mi!

BRAND

Więc?

WÓJT

2440
Mój Boże,
Pomoc już stara, człek nie może
Żyć na wiek wieków — juścić gaśnie —
A żem przechodził tędy właśnie,
Więc w drodzem tak umyślił sobie,
2445
Że, wie pan, chyba dobrze zrobię,
Jeśli pogadam w tej, czy innej
Sprawie… Czy prawda, że rodzinny
Spór między wami? Boć tak głoszą
Ludzie naokół…

BRAND

2450
Między nami —
Co? Spór rodzinny?

WÓJT

Ponoć sami
Wiecie, że chciwość ma zbyt dużą,
Że jest w tym powód nieprzyjaźni;
2455
Juścić człowieka to i drażni,
Że sam harować musi wtedy,
Gdy mógłby żyć z ojcowskiej schedy,
Którą do dni swoich ostatka
Tak niepodzielnie dzierży matka.

BRAND

2460
Zbyt niepodzielnie — juści, juści!

WÓJT

Więc też człowieka nie popuści,
Ot, swary, gniewy — lecz ja, panie,
Myślę, że na to, co się stanie,
Patrzysz spokojnie i że dalej,
2465
Choć mi tak zbytnio się nie pali,
Raczysz wysłuchać mnie…

BRAND

Jak chcecie,
Teraz, czy później…

WÓJT

Ot, na świecie
2470
Taka jest sprawa: skoro spocznie
Pod swoją darnią, pan niezwłocznie
Będziesz się liczył do bogaczy…

BRAND

Tego pan zdania?

WÓJT

Nie inaczej!
2475
Dwóch zdań tu nigdy już nie będzie!
Grzęda jej snuje się przy grzędzie…
Szkły[85] nie obejmiesz ich swoimi,
Taki to wielki kawał ziemi!
Bogaczem będziesz!…

BRAND

2480
No, a sąd?

WÓJT

z uśmiechem
O tym pan myślisz? Skądże, skąd
Takie pytanie? Toć nie rości
Nikt sobie praw do jegomości
Schedy ojcowskiej…

BRAND

2485
No, a przecie,
Jeśli się znajdzie ktoś na świecie,
Co tego spadku równie wart,
Bo jest w swym prawie?

WÓJT

Chyba czart!
2490
Prócz mnie tu nie ma dziś człowieka,
Co mógłby rzec, iż na to czeka —
Ja o tym dobrze wiem! A zatem,
Przy tym dziedzictwie tak bogatym
Możesz pan sobie żyć — bo cóż?
2495
Świat ci otworem wszerz i wzdłuż!

BRAND

To znaczy: mamy cię tu dość,
Nam niepotrzebny taki gość —
Prawda? Co?

WÓJT

Prawda! Dla tej wioski
2500
Byłby to dar prawdziwie boski,
Gdybyś pan poszedł od nas precz!
Zechciej pan tylko — prosta rzecz —
Rozważyć sobie, proszę pana,
Nie jako wilk, któremu dana
2505
Moc tłumaczenia bożych wzorów
Ot, wobec gęsi i gęsiorów;
Duch, mówię, pański w tym zakątku
Jest niedostępny od początku
Aże do końca — rzeknę szczerze:
2510
Dla tych zakutych w prostej wierze
Ciemnych górali i rybaków
Jest-ci on księgą, pełną znaków
Niezrozumiałych, ba! co więcej:
Jest dla nich źródłem trosk tysięcy,
2515
Klątwą…

BRAND

W rodzinnej wiosce swojej
Człek, jako drzewo w ziemi, stoi,
Gdy tam jest zbędny, praca pusta,
Milknie duch jego, milkną usta!

WÓJT

2520
Czyń, jak potrzeba — to jest, panie,
Przenajprzedniejsze przykazanie.

BRAND

Lecz, co potrzeba, inak w dole,
A inak sądzą w górskim siole.

WÓJT

Tak rozumuje mienna[86] dal,
2525
Lecz nie mieszkańcy biednych hal.

BRAND

Wy, którym wciąż przed oczy stawa
Różnica między górskim krajem,
A nizinami! Z tym zwyczajem
Chcecie mieć wszystkie nizin prawa,
2530
Od obowiązków uciekacie!
Starczy wam krzyczeć: „Miły bracie,
My ludzie biedni, ludzie prości.”

WÓJT

Że przecież każde pokolenie
I każdy czas swą cząstkę żenie,
2535
Własnymi chodząc wciąż drogami,
Do ludzkich dziejów wspólnej kasy,
Że — oczywiście, w dawne czasy —
To samo było także z nami
I wszyscy cząstkę swą wpłacili…
2540
O tym nie mówi się w tej chwili,
Lecz nie przepadło tak bez wieści
To, co się w starych baśniach mieści…
Nasza wojenna, dawna chwała
Dotąd żyć jeszcze nie przestała
2545
W rocznikach, mówię, króla Beli[87]
A czyście, panie, nie słyszeli
O braciach Wulfie i o Thorze[88],
O tym, jak ród nasz het za morze,
Gdzieś do Brettlandzkich szedł wybrzeży
2550
Z ogniem i mieczem?… O tym szerzy
Wieść się do dzisiaj… Są kroniki,
Jak na południe biegły dziki,
I jak krzyczano z wielką trwogą:
„Odwróćże Bóg tę klęskę srogą”
2555
Tymi dzikami to my, panie!
Taki lud wyrósł na tym łanie!
On tych, co szli po zemsty drodze,
We krwi zatapiał i pożodze!
Ba! Jeden z naszych pragnął nawet
2560
W obronie Boga wraz wet za wet
Oddać Turkowi! Po krzyż sięga,
By sczezła pogan tych potęga —
Prawda, nie doszło do wyprawy…

BRAND

Niejeden, panie mój łaskawy,
2565
Został po takim bohaterze
Dzielny potomek — —

WÓJT

Mówiąc szczerze,
Tak! Jeno[89] skąd wy o tym, księże,
Macie wiadomość?…

BRAND

2570
Chęć się lęże
Podobnych wypraw w tej krainie
I dzisiaj jeszcze…

WÓJT

Tak, nie ginie
Męstwo praojców! Dawne moce
2575
Jeszcze zostały! PrzemocWszak w epoce
Króla Belowej my sięgali
Po liść wawrzynu. Mówiąc dalej,
Nasamprzód kurtę jak najmilej
Cudzoziemcowi my skroili,
2580
Potem nie było innej rady,
Jak prać kumotry i sąsiady!
Hej, ogieniaszek my wesoły
Słali na chaty i kościoły!
Płonęły sterty, a nam zasię
2585
Rósł wieniec chwały w ciągłej krasie.
Zbyt często później wspominano
O krwi, wylanej w nasze rano;
Jednakże każdy dzisiaj przyzna,
Że wszak nasza ta ojczyzna,
2590
Jako rzeczone mówią baśnie,
Miała potęgę swą w tych właśnie
Pradawnych czasach i, że ziemi
Kęs ten, na którym stopy swemi
Oto stoimy, miał swe lata,
2595
Gdzie dla popchnięcia naprzód świata
Nie skąpił ognia też i miecza.

BRAND

Lecz dziś się lud mój ubezpiecza
Przed owym prawem, które broni
Dziedzictwa Beli — On je trwoni,
2600
On, bohaterski spadku, ciebie
Pługiem i radłem w ziemi grzebie.

WÓJT

O nie, bynajmniej! Zechciej, panie,
Na gminne przybyć ucztowanie,
Gdy miejsce pada honorowe
2605
Na sędzię, panie, i mą głowę,
Tak, na ławnika i pisarza —
Wówczas przenigdy się nie zdarza,
Gdy krąży poncz, czy piwa dzban,
Aby nasz lud, z wdzięczności znan,
2610
Zapomnieć miał o królu Beli.
Niech ino brać się rozweseli,
Od razu skrzętne pogotowie
W długiej czy krótkiej wielbi mowie
Swego praszczura, o, ja sam
2615
Krzyczę: niech żyje, żyje nam!
Ja sam od razu, wyznać muszę,
Mam w sobie myśli pełną duszę,
Z których na jego pragnę cześć
Zaszczytny zaraz wieniec pleść!
2620
Nieco poezji zawsze-ć lubię,
I trzeba przyznać k naszej chlubie,
Nam wszystkim ona wielce miła.
W życiu — rzecz inna — to jej siła
Wzdyć będzie zgubna, lecz z wieczora,
2625
Od siódmej, panie, do dziesiątej,
Gdy człek powróci w swoje kąty,
Zmęczony trudem, taka pora
Wymaga, wiecie, orzeźwienia —
Wówczas to skarb ten człek ocenia!
2630
Zaś co do pana — w pracy twojej
Człowiek się właśnie tego boi,
Że pan byś siać i sprzątać chciał
Za jednym razem — istny szał:
Giń albo dawaj! Tak się dzieje,
2635
Że pan ze życiem chcesz ideę
Łączyć, że dążeń pańskich sedno,
Modlitwę z pracą zlewać w jedno,
Że żywioł z tego będzie żarki,
Jak proch z saletry, węgla, siarki.

BRAND

2640
Zgadł pan.

WÓJT

W ten sposób można zgoła
Na szersze działać tylko koła,
Nam tylko jedna rzecz przypadła:
Orać to morze i mokradła.

BRAND

2645
Wprzódy niech każdy z was w to morze
Pustą chełpliwość swą zaorze!
Karzeł li karłem jest dla świata,
Choćby miał ojcem Goliata[90].

WÓJT

Wielkie wspomnienia krzepią ludzi.

BRAND

2650
Gdy przez nie czyn się nowy budzi,
Lecz dla was wiek ten dawnej chwały
Łożem gnuśności jest ospałej!

WÓJT

Pierwsze me słowa i ostatnie:
Pan chyba zębów swych nie zatnie,
2655
Lecz pójdzie sobie w szerszy świat.
Nikt tu, choć każdy chciałby rad,
Postępków pana nie rozumie;
Obcy twój pogląd w naszym tłumie.
A jeśli trzeba ten nasz lud
2660
Pociągnąć wiarą w lepsze dnie,
Ten obowiązek zostaw mnie,
Mężnie ja spełnię taki trud!
Całe me życie jest dowodem,
Że obowiązek szedł mi przodem:
2665
Przeze mnie lud się nasz podwoił,
Niemal potroił, nędzę-m koił.
Nowe dla życia tutaj środki
Znajdując, widzisz, na tej wiotkiej,
Kamiennej glebie; w ciągłej walce
2670
Z twardą naturą, my, ospalce,
Parliśmy naprzód, niby parą.
Młodość odświeża ziemię starą,
Powstają drogi, pną się mosty…

BRAND

Lecz nie od wiary do żywota.

WÓJT

2675
Od fiordu idzie poręcz złota
Aż po lodowiec po tej prostej
Stromej krawędzi!…

BRAND

Nie pomiędzy
Czynem a myślą…

WÓJT

2680
Przenajprędzej
Trzeba użyźniać tak powoli
Kęsek po kęsku ten szmat roli,
Człekowi możność bytu dać!
O tym myślała nasza brać,
2685
Nim jeszcze pański duch w nią wlazł.
Od razuś baczył pośród nas,
By światłość lampki i blask zorzy
Złączyć północnej… Cóż się tworzy
Z tej mieszaniny?… Jakie błysły
2690
Z tego promienie? Lud swe zmysły
Ponoś utracił, nie wie sam,
Gdzie szukać prawdy, gdzie jest kłam,
Nie wie, kto mały, a kto wielki,
Gdzie szukać rzeki, gdzie kropelki,
2695
Nie wie, wciąż błądząc pośród pól,
Co jest pokuta, a co ból,
Widzisz, niewinny. Mówię święcie:
Wszystkoś pogrążył pan w zamęcie,
Huf, co zwyciężać miał złączony,
2700
Dzisiaj się rozpadł na dwie strony.

BRAND

Mów pan, o, mów pan jak najdłużej,
Wcale mnie słowo twe nie znuży.
Człek swego pola nie wybiera —
W kim mieszka jasna chęć i szczera,
2705
Temu głos boży wciąż powiada:
Tutaj twe miejsce!… Trudna rada!

WÓJT

Owszem, niech będzie! Tylko, panie,
Niech każdy w kole swym zostanie!
Wielkiej doznaję ja pociechy,
2710
Patrząc, jak ludzkie mażesz grzechy.
Na to sążnistych trzeba słów!
Jeno nie lubię, kiedy znów
Zamienić chciałbyś na niedzielę
Powszedni dzionek: to za wiele!
2715
BógTo wywieszanie ciągłe flag
Juści-ć wygląda, panie, tak,
Jak gdyby w fiordzie, w każdej łodzi
Siedział sam Pan Bóg!… To już szkodzi!

BRAND

Chcąc według pańskiej działać rady,
2720
Zmienić by trzeba swoją duszę,
A to nie idzie! Żyć ja muszę
Swym tylko dziełem, w jego ślady
Prowadzić ludzi, by jaśniała
Naokół ścian mych jego chwała.
2725
Twój lud, uśpiony przez swe wodze,
Na bożej musi stanąć drodze!
W tej zasad waszych ćmie[91] ponurej
Wyrzekł się górskiej swej natury,
Tu wasz poziomy Bóg do góry
2730
Piąć mu się wzbrania — Bóg ten, który
Do cna walczącą czerń ogłupia,
Że wraz[92] się staje niby trupia.
Wyście wyssali z niego krew,
W tchórza się zmieni dawny lew,
2735
Serce na miazgęście im starli,
Niby są z brązu, a umarli!
Lecz choć ta gawiedź dziś spokojna,
Jutro wam huknie w uszy: Wojna!

WÓJT

Wojna?

BRAND

2740
Tak, wojna!

WÓJT

Bardzo ładnie:
Pan pierwszy w wojnie swojej padnie!

BRAND

ChrystusKiedyż przekona się wasz świat,
Że ten zwyciężył, który padł!?

WÓJT

2745
Brand! Brand! Stanąłeś na przełomie!
Obyś pan kiedy zbyt widomie[93]
Nie pożałował stawki[94] swojej!

BRAND

Nie pożałuję! Stawka stoi!

WÓJT

Jeśli pan przegrasz, życie pana
2750
Będzie jak stawka zmarnowana!
Masz, czego tylko zachce dusza!
Spadek ojcowski cię nie wzrusza?
Masz, czego można chcieć na świecie:
Miłą masz żonę, drogie dziecię,
2755
Fortuna nęci cię spłoniona,
Niby dojrzałych jagód grona.

BRAND

A cóż, jeżeli tej fortunie
Pokażę plecy? Jeśli trzeba
Pogardzić takim kęsem chleba?
2760
Cóż będzie wówczas?

WÓJT

Wszystko runie!
Z naszej zapadłej, nagiej dziczy
Wynieś swój sztandar wojowniczy!
Idź na południe, do wybrzeży:
2765
Tam obiecany kraj-ci leży
Dla takich śmiałków! Tam bogaci
Ludzie w odwagę, tam niech płaci
Krwią swoje męstwo ludzka gmina!
Tu lud nie daje krwi, on zgina
2770
Tutaj się w pocie, o chleb swój
Z głazem i śniegiem tocząc bój.

BRAND

Ja tu zostanę! Jasna rzecz:
Tu moje gniazdo i mój miecz
Zostanie tutaj!

WÓJT

2775
Wiesz, co z klęski
Wynosi człowiek niezwycięski?
Co już na zawsze traci?

BRAND

Siebie
Stracę na zawsze, gdy w potrzebie
2780
Zechcę się cofać…

WÓJT

Rzec ci mam,
Iż na nic walka, gdyś jest sam.

BRAND

Ze mną najlepsi!

WÓJT

A zaś ze mną
2785
najliczniejsi!
odchodzi

BRAND

patrzy za nim
Nadaremną
Ta twoja troska… Szkoda trudu…
Prawdziwy, pełnej krwi wódz ludu!
Szlachetnej myśli, dzielnej dłoni,
2790
Gorącej duszy, mądrej głowy,
W swoim rodzaju postępowy,
Przed nowym czasem się nie broni,
Jednak prawdziwy bicz to boski
Dla swej dziedziny, dla swej wioski.
2795
Lawiny, wichry, mory, głody,
Wylewy rzek i mróz i lody
Nie dadzą wpół się tak we znaki
Nieszczęsnym ludziom, niż człek taki…
Zaraza życie ci odbierze,
2800
Lecz człowiek ciasny w takiej mierze,
Jak ten, od razu wszystko niszczy!
Sny najpiękniejsze w kupę zgliszczy
Zmieni podobny schrypły duch!
Tamuje wszelki świeży ruch.
2805
Harmonię kłóci najwdzięczniejszą!
Przezeń się wszystkie szczyty zmniejszą,
On błyskawiczny tłumi grom,
Siłę odbiera wielkim snom,
Z których się czyny wielkie rodzą,
2810
Karleje świat pod jego wodzą —
nagle z przerażeniem
Żadnej, a żadnej wiadomości?
Przecież — — —
biegnie naprzeciw zbliżającego się Doktora
Czy od niej idziesz w gości
Do nas?

DOKTÓR

2815
Przed sędzią już jest swym.

BRAND

Zmarła!… W pokucie?

DOKTÓR

Śmierć, SkąpiecWyznać muszę,
Iżem nie widział, aby w skrusze
Skończyła życie. Skąpstwo złym
2820
Snać[95] jest doradcą — nazbyt mało
Czasu przed śmiercią jej zostało.

BRAND

patrzy przed siebie w głębokim przerażeniu
Przegrana dusza?

DOKTÓR

Być to może,
Iż jej przebaczą sądy boże.

BRAND

po cichu
2825
Co rzekła, uchodząc z naszych dróg?

DOKTÓR

To li wyrzekła szeptem: Bóg
Nie jest tak twardy, jak mój syn.

BRAND

słania się z bólu na ławkę
Jednaki wszędzie kłamstwa czyn:
W śmierci, w upadku! Wszędy, wszędy!
twarz chowa w dłoniach

DOKTÓR

zbliża się do niego, przygląda mu się i wstrząsa głową
2830
Umarłym czasem chciałbyś, panie,
Nowe zgotować zmartwychwstanie,
Dać inne siewy, inne pędy!
Pan, zdaje mi się, masz nadzieję,
Że do dzisiejszych dni istnieje
2835
Przymierze ludzi z mocą Boga.
Wiara, Kondycja ludzkaNas już nie straszy piekieł trwoga,
Sąd ostateczny, potępienie
W żadnej już dzisiaj nie jest cenie;
Przykaz dzisiejszy: ludzkim być!

BRAND

patrzy w górę
2840
Ludzkim! Ten wyraz dzisiaj wzdyć
W ostatnim znamy już zakątku!
Szuka ukojeń, jeśli nie chce,
Albo nie może zdziałać nic!
Wyraz ten błaznów wszystkich łechce,
2845
Którzy na czynu li połowę
Pragną mieć siły swe gotowe.
Ludzie bezwstydni, czelnych lic,
Pod jego hasłem łamią śluby;
Pod jego hasłem, by ujść zguby,
2850
W lot uciekają się do skruchy.
Według was, niskie, karle duchy,
Ludzkim wnet będzie wszelki człek.
Bóg, Chrystus, OfiaraCzy Bóg był ludzkim w owy wiek,
Kiedy żył Chrystus? Gdyby On
2855
Rządził był wówczas światem, skon
Pana na krzyżu byłby zbędny:
Bóg taki ludzki, taki względny,
Byłby był skon, co zbawił światy,
Zastąpił sztuczką dyplomaty…
chowa głowę w dłonie, w posępnym milczeniu

DOKTÓR

po cichu
2860
Wyładuj-że się, biedne serce!
Najlepiej, gdybyś w tej rozterce
Mogło wypłakać falę łez!

AGNIESZKA

pojawia się na schodach, szeptem przerażona, blada, do doktora
O, spiesz się! Boże! Czyż to kres!?

DOKTÓR

Taka wzburzona! Cóż ci, dziecię?

AGNIESZKA

2865
Straszliwa troska serce gniecie!

DOKTÓR

Cóż się to stało?

AGNIESZKA

ciągnie go za sobą
Chodź co prędzej!
O, tam nasz synek! Obraz nędzy!
wchodzi do izby, niespostrzeżona przez Branda

BRAND

cicho do siebie
Śmierć bez pokuty! Śmierć, jak życie!
2870
Palec w tym boży już nie skrycie,
Lecz jawnie działa! Bóg ode mnie
Żąda dziś, czego nadaremnie
Żądałem od niej… Gorze, gorze,
Iżem ją odbiegł w takiej porze!
wyprostowuje się
2875
Syn jej, Walkarozpocznę siły swymi
Bój nieustanny na tej ziemi;
Krzyżowiec boży, walkę pocznę,
Aby zwycięstwo duch bezzwłoczne
Miewał nad ciałem! Bóg mi dał
2880
Spiż swojej wargi, gniewu szał
Przelał mi w serce; wzrost wspaniały
Mej woli łamać będzie skały!

DOKTÓR

w towarzystwie Agnieszki zjawia się na schodach i woła do Branda
Precz z tego domu! Rzuć te przęsła!

BRAND

Nie! Choćby ziemia się zatrzęsła!

DOKTÓR

2885
Więc dziecko umrze!

BRAND

Me nadzieje!
Mój Alf! Me dziecko! Pan szaleje!
chce wejść do wnętrza

DOKTÓR

powstrzymuje go
O nie! Pozostań! Błagam ciebie!
Dziecko, ChorobaW tym skalnym, ciasnym, ciemnym żlebie
2890
Z mroźnym, północnym jego tchem,
Z tą mgłą wilgotną — czyż ja wiem?
Ta jedna zima w takiej mroczy,
I syn twój słońca już nie zoczy!
Ucieczka tylko zbawić może
2895
Chociażby nawet jutro…

BRAND

Boże!
Nie! Dzisiaj wieczór! Nie! W tej chwili,
Niech syn mój piersi swe posili!
Żaden już mroźny wiew nie będzie
2900
Ranił mi dziecka!… Precz, krawędzie
Tych opok zimnych! Tak, do snu
Utul go naprzód i co tchu
Uciekaj precz od tej mogiły!
O ma Agnieszko, syn nasz miły
2905
Bliski był śmierci, całun szary
Przędły mu ręce strasznej mary.

AGNIESZKA

Czułam zabójcze to zjawisko,
Lecz nie myślałam, że tak blisko.

BRAND

do Doktora
Przysięgasz pan, że go ocali
2910
Szybka ucieczka z naszej wioski?

DOKTÓR

Kogo ojcowskie strzegą troski
I w dzień i w nocy, ten-ci dalej
Żyć będzie zdrowy…

BRAND

Dzięki! Dzięki!
do Agnieszki
2915
Okryj go ciepło! W puch go miękki
Otul, ma żono! Od wybrzeży
Już tu wieczorna wilgoć bieży.
Agnieszka znika w głębi domu

DOKTÓR

w milczeniu spogląda na Branda, który nieruchomo patrzy w kierunku drzwi; następnie podchodzi ku niemu, kładzie mu rękę na ramieniu i mówi
Dla innych, panie, jak z urzędu,
A zaś dla siebie tyle względu!
2920
Dla drugich nie ma dzisiaj: „mało,
Albo też wiele!” Pozostało
To jedno: wszystko lub też nic!
Za to samemu płyną z lic
Łez babskich strugi, twarz się zmienia,
2925
Jeżeli prawo wyrzeczenia
Trzeba stosować i do siebie!

BRAND

Coś pan powiedział?

DOKTÓR

Ot, w potrzebie
Jest tak i owak! Tam dla matki
2930
Słowa srogości arcyrzadkiej:
Przeklęta będzie, gdy się wzdraga
Zbyć się wszystkiego i zejść naga
Do swej mogiły. Ileż razy
Padały klątw tych straszne głazy
2935
Na serce duszy, troską zdjętej!…
A teraz sam on przez odmęty
Na potrzaskanej losem łodzi
Śród przeznaczenia mknie powodzi,
I oto jeden liścik dłużny
2940
Zbyt mu już cięży… Ano, różnej
Potrzeba miary… I ta księga,
Z której się gromki grom wylęga
Na biednych braci, idzie na dno!
W takiej wichurze można snadno[96]
2945
Dziecko swe stracić już na wieki!
A zatem precz stąd! W świat daleki!
I zwłoki matki rzuci marnie,
Swój dom, swój zawód, swą owczarnię!
Ot, księże, tyle w tobie krzepy!

BRAND

chwyta się zrozpaczony za głowę, jak gdyby chciał zebrać myśli
2950
Czym był, czy teraz jestem ślepy?
Ojcu pan dałeś posłuch w sobie!
Zarzutu z tego ci nie robię.
Dla mnie ta dusza twa złamana
Wyrasta wyżej nad tytana…
2955
Bądź zdrów, mój księże… Tak wypadło,
Iżem ukazał ci zwierciadło:
Patrz, jak wygląda człowiek, który
Chciałby wywracać, walić góry!
odchodzi

BRAND

patrzy przez chwilę przerażony przed siebie, nagle, namiętnie
Teraz — czy wówczas byłem w błędzie?
Agnieszka zjawia się we drzwiach, w płaszczu, zarzuconym na plecy, z dzieckiem na ręku; Brand jej nie widzi. Agnieszka chce mówić, ale wyrazy utkwiły jej w gardle z przerażenia, spostrzega bowiem wyraz jego twarzy. W tej samej chwili wpada furtką ogrodową Mężczyzna. Słońce zachodzi

MĘŻCZYZNA

2960
Posłuchaj, księże, masz tu wroga!

BRAND

przykłada rękę do piersi
Tak, tu!

MĘŻCZYZNA

Strzeż wójta się, na Boga!
Wielu zebrało twe orędzie,
Lecz słowa jego nas uwiodły;
2965
Jął[97] opowiadać człek ten podły,
Że wnet opuścisz tę plebanię,
Że — takie jego jest gadanie —
Rzucisz nas wszystkich, gdyż twa matka
Właśnie umarła…

BRAND

2970
A jeżeli
Z wami się wójt nasz prawdą dzieli?

MĘŻCZYZNA

Nie! Nie uwierzym do ostatka!
Znane nam wszystkim są przyczyny:
Tyś stanął przeciw, ty jedyny
2975
Nie chciałeś ugiąć przed nim karku —
Takie to źródło jest poswarku!…

BRAND

niepewnie
A jeśli jednak prawdę rzekł?

MĘŻCZYZNA

Wówczas kłamliwy byłeś człek.

BRAND

Jak to?

MĘŻCZYZNA

2980
A ileś mówił razy,
Że spełniasz boże li rozkazy,
Że cię do boju wybrał Pan,
Że tu twe miejsce, gdzie nasz łan,
Że tu masz świętą wojną wieść
2985
I że na wieki stracił cześć,
Że hańby swojej już nie zmaże,
Kto się nie ostał przy sztandarze,
Żeś ty powołan! Twoje słowa
Niejeden w głębi serca chowa.

BRAND

2990
Nie! Uszy tłumu zawsze głuche,
Nie wyda liści drzewo suche.

MĘŻCZYZNA

Ty wiesz to lepiej… W nieba stronę,
Pną się dziś serca, posilone
Twoją nadzieją…

BRAND

2995
Lecz gromada
Stokroć liczniejsza, gdzie noc włada!

MĘŻCZYZNA

Tyś jest światłością, która świeci,
A zaś gromada — nie obleci
Tłum mnie — tu liczba nic nie znaczy!
3000
Sam tutaj stoję, człek prostaczy,
Który ci mówi: Idźże sobie,
Jeżeli możesz! Cóż ja zrobię?
Nieznana mi jest mądrość ksiąg,
Lecz przepełnione serce moje!
3005
W tobie znalazłem swą ostoję,
Twoich chwyciłem ja się rąk —
Ty nie odepchniesz mnie! Bez ciebie
Życie się moje w grób zagrzebie,
Nie wierzę, abyś zadrwić mógł:
3010
Ksiądz nie opuści mnie, ni Bóg!
odchodzi

AGNIESZKA

trwożliwie
Białe masz lica, zblakłe wargi —
Serce wyrzuca straszne skargi.

BRAND

Każdy mój wyraz rozegrany,
Co się odbijał o te ściany,
3015
Dziś się w wyrzutów zmienił słowa.

AGNIESZKA

postępuje krok naprzód
Jestem gotowa — tak!

BRAND

Gotowa?

AGNIESZKA

Wypełnić matki obowiązek!

GERDA

przebiega drogę i zatrzymuje się u furtki ogrodowej; klaska w ręce i woła z szaloną radością
Nie ma księdza! Precz z gałązek
3020
Sfrunął ksiądz nasz! Wszerz i wzdłuż
Od tych dolin, od tych wzgórz!
Krasnoludki, karły, trolle
Zalegają w okrąg pole,
Czarnych, złych podjadków krocie
3025
Naokoło mnie obsiadły,
Serce, oczy tłum zajadły
Do cna wygryzł mnie, sierocie.
Precz, wy ludu kusiciele!
Mnie potrzeba mało wiele!

BRAND

3030
Co majaczysz, biedne dziecię?
Ja przed tobą stoję przecie!

GERDA

Ty! To prawda! Lecz nie ksiądz!
Hen! Z czarnego wierchu spadł
Ten mój jastrząb! Sfrunął w świat,
3035
Przestwór wokół dziko tnąc!
Frędzlą zwartą i ostrogą,
Sfrunął w mgłę szaloną, srogą,
Siodłem trzęsąc, cugle rwąc,
Na nim siedzi ten nasz ksiądz!
3040
Pusty dzisiaj kościół mamy,
Już zawarte wszystkie bramy,
Nie powróci jego czas,
Ksiądz na zawsze rzucił nas!
Teraz we czci kościół mój,
3045
Przypatrzże się, hejże, stój!
Mego w nim dziś księdza macie!
Mszę odprawi wam w ornacie,
Który zima mu utkała.
Chodźże, chodź, gromado cała!
3050
Chcesz go słyszeć? Oto masz!
Pusty jest dziś kościół wasz!
Gdy mój ksiądz podniesie głos,
Świat otrząśnie się z swych ros!

BRAND

Tłumią się w twej duszy chorej
3055
Jakieś bóstwa i upiory.

GERDA

wchodzi furtką ogrodową
Co za bóstwa? Niepowszednie
Prawisz mi tu głupstwa, brednie!
Cóż ja dam ci? Czym usłużę?
Jakieś dzikie, małe, duże,
3060
Barwne, strojne, zawsze złote…
Masz li z nimi swą robotę?
Bóstwa? Słyszysz, widzisz ty je?
A w tej chwili czyje-ż, czyje
Jakby ręce, jakby nóżki?
3065
Coś wygląda spod poduszki
Jedwabistej, strojnej, miękkiej!
Jakieś dziecko? Śpi? O lęki!
Coś się trwoży! Przykryjże je!
I to bóstwo! Tak się dzieje!

AGNIESZKA

do Branda
3070
Mam li prośby? Zdroje łez?
Dla mnie snać już przyszedł kres!
Z trwogi patrzę nieprzytomna!

BRAND

Snać ktoś wyższy przysłał do mnie
Tę istotę! Gorze! Gorze!

GERDA

3075
Czy słyszałeś, jak na dworze,
Na tej turni ośnieżonej
Biją wszystkie, wszystkie dzwony?
Snać zwołują do kościoła!
Tłumy strachów dookoła,
3080
Rój podjadków, dawno zmarły,
Krasnoludki, trolle, karły,
Które ksiądz uwięził w morzu,
Pojawiły się w przestworzu.
Nie wstrzymują ich pieczęcie
3085
Klątw tych, które tak zawzięcie
Ksiądz na rój ten rzucał tłumny!
Opuszczają groby, trumny:
Dziecko, TrupW mokrych szatach, głodny, siny,
Strząsa z siebie chłód lawiny
3090
Tłum dzieciątek, krzyczy w krąg:
Ojcze! Matko!… Męko mąk!
Baby cisną się i chłopy,
Tam chałupnik idzie w tropy
Za swoimi; chałupnica,
3095
Nachyliwszy swego lica,
Karmi piersią zmarłe dziecię.
Widzieliście ją na świecie
Tak wesołą — co to jest? —
Kiedy szła na dziecka chrzest?
3100
Gdy ksiądz uciekł, od tej chwili
Ludzie jakby znów odżyli.

BRAND

Precz ode mnie! Nocny mrok
Stworzy jeszcze większy tłok
Widm, upiorów w mgieł zawieje…

GERDA

3105
Patrzcie! Patrzycie! On się śmieje!…
On, siedzący wedle[98] drogi,
Zrywa się na równe nogi,
Zapisuje w księdze swej
Każdą duszę z skalnych kniej,
3110
Każdą sobie uprzytomni,
O niewielu on zapomni,
Toć dziś pusty kościół mamy,
Zawarte już wszystkie bramy,
Nasz ksiądz proboszcz — jasna rzecz —
3115
Na jastrzębiu uciekł precz!
przeskakuje opłocie ogrodu i gubi się w skałach

AGNIESZKA

zbliża się do Branda i mówi głosem stłumionym
Idźmy! Czas już!

BRAND

patrząc na nią z osłupiałym wzrokiem
A którędy?
Tędy pójdziem, czy tamtędy?

AGNIESZKA

cofa się przerażona
Brand, twe dziecko!

BRAND

zbliża się do niej
3120
Juści-ć, żono,
Byłem wprzódy księdzem pono,
Niźli ojcem.

AGNIESZKA

cofa się jeszczce dalej
I sam Bóg,
Gdyby tak się pytać mógł,
3125
Czyż odpowiedź jaką dam?

BRAND

postępuje znowu za nią
Mów, jak matka! Nie wiem sam!
Ty ostatnie słowo masz!

AGNIESZKA

Żona-m twa! Ty drogę wskaż,
Na twój rozkaz zegniem kark
3130
Ja i ty!…

BRAND

chce ją pochwycić za ramię
Weź od mych warg
Ten wyboru kielich! Biedy
Ujmij mojej!

AGNIESZKA

cofa się i opiera o drzewo
Czyżbyś wtedy
3135
Zwał mnie jeszcze matką? Powiedz!

BRAND

Nagły błysk na mój manowiec!

AGNIESZKA

z mocą
Masz ty jeszcze wybór jaki?

BRAND

Nowe mi błysnęły znaki!

AGNIESZKA

Czujesz się wybrańcem?

BRAND

3140
Tak!
chwyta ją silnie za rękę
Życie daj lub śmierć na szlak,
Który mej odwagi czeka

AGNIESZKA

Niechże duch twój iść nie zwleka
Za rozkazem twego Boga!
chwila milczenia

BRAND

3145
Czas nam! Idźmy!

AGNIESZKA

bezdźwięcznie
Jaka droga?

BRAND

milczy

AGNIESZKA

wskazuje na furtkę ogrodową i pyta
Tu?

BRAND

wskazuje na drzwi, prowadzące do izby
Nie! Tu!

AGNIESZKA

Ofiarapodnosi dziecko do góry
Co masz tu u mnie,
3150
Mogę wznieść ku niebu dumnie,
Wielki Boże! Twe to mienie!
Na to moje dziś wołanie
Przerwij i Ty swe milczenie!

BRAND

patrzy chwilę osłupiały przed siebie, wybucha łzami, załamuje ręce nad głową, rzuca się na schody i woła
Daj mi światła, Jezu Panie!
KONIEC AKTU TRZECIEGO.

Akt czwarty

Wieczór wigilijny na plebanii.
Izba pogrążona w mroku. Główne drzwi w ścianie tylnej; po jednej stronie drzwi, po drugiej okno. Agnieszka siedzi w sukni żałobnej przy oknie i patrzy w mrok.

AGNIESZKA

3155
Nie powraca, nie powraca!
Co za pustka w tej godzinie!
Czekam, patrzę, próżna praca,
Serce me z tęsknoty ginie.
O, jak smutnie! O, jak smutnie
3160
Śnieg pokrywa lasów szczyty,
Wnet i kościół nasz pokryty
Legnie niby w szarym płótnie.
nasłuchuje
Furtka skrzypi… Męskie kroki.
biegnie ku drzwiom i otwiera
Tyś to, luby? Dość tej zwłoki!
Brand wchodzi osypany śniegiem, w ubraniu podróżnym, które podczas następnych słów zdejmuje z siebie

AGNIESZKA

zarzucając mu ramiona na szyję
3165
Długo byłeś poza domem,
O, nie odchodź już ode mnie!
Z widm naporem, z trosk ogromem
Walczę sama nadaremnie.
Co za klęska na nas spadła
3170
W dniach tych, w onej nocnej dobie!

BRAND

Dziecię, masz mnie znów przy sobie!
zapala świeczkę, słabe rzucająca światło na izbę
Czemu taka twarz pobladła?

AGNIESZKA

Nie sypiałam… tak, z tęsknoty!
Czas uchodził bez wesela,
3175
Kiedyś odszedł, drogi, złoty!
Kwiaty, Żałoba, ZimaPotem zwiłam trochę ziela —
Odrobinę… Niebogata
Wiązaneczka, jeszcze z lata,
Z góry, widzisz, przeznaczona
3180
Na to drzewko — dań zielona,
Tak, dla niego! To wiązanie
I dziś także on dostanie!
wybucha łzami
Boże!… A tam pada śnieg —

BRAND

Tam — na cmentarz, gdzie on legł.

AGNIESZKA

3185
Ach ten wyraz! Święte Nieba!

BRAND

Przyzwyczaić ci się trzeba.

AGNIESZKA

Tylko nie dręcz tak straszliwie!
Dusza moja ledwie żywie[99],
Krew ocieka jeszcze z rany,
3190
Z kości moich szpik wyssany —
Nie powstrzymam się od łez,
Aż nadejdzie złego kres,
Aż się wszystko lepiej złoży…

BRAND

Tak obchodzim dzień ten boży?

AGNIESZKA

3195
Nie! Lecz wybacz! Wspomnij proszę,
Jakie były to rozkosze
Jeszcze, widzisz, w zeszłym roku…
Potem — febra[100] — jak to boli!
I dziś on…

BRAND

twardo
3200
CmentarzNa bożej roli,
Na cmentarzu!

AGNIESZKA

z krzykiem
O, daj spokój
Temu słowu!

BRAND

Pierś swą okuj[101]
3205
I wyrzucaj z całych sił,
Choćby strach cię w kłębek wił,
Słowo, które cię przeraża!
ŻałobaBije na nas moc cmentarza,
Jako fala bije w łódź
3210
Niespodzianie!…

AGNIESZKA

Rzuć to, rzuć!
Wszak i duch twój dzisiaj nie wie,
Jak zagasić to zarzewie,
Które ci ten wyraz nieci!
3215
Pot na czole twoim świeci,
Wywołany jego tchem!

BRAND

Pot, co lśni na czole mem,
To fiordu wilgna sól.

AGNIESZKA

A ten w oku twoim ból,
3220
Ból kroplisty, czy to lód
Roztopiony, który wprzód
Lśnił na mroźnych ścianach skał?
Jakbyś płynny kruszec lał,
Tak on pali! Serce twoje —
3225
Oto źródło!…

BRAND

My oboje
Bądźmy mężni! Złączonemi
Walczmy siły[102] o kęs ziemi,
Wydzieranej trosce naszej,
3230
Niech nas żaden ból nie straszy!
Jakiż ze mnie był to mąż!
Wciąż śród burzy, w wichrach wciąż,
Śród spienionych groźnych fal!
Mewa mknie z przestrachu w dal,
3235
Wał[103] na pokład się nasz wspina,
Maszt się łamie, pęka lina,
Szalejący siecze grad,
Żagiel zdarty już na szmat,
Groźne strzępy w groźnym wirze,
3240
Fala z grzmotem łódź nam liże,
Nie przestaje tryskać, róść,
Jęczy, zda się, każdy gwóźdź,
Śród straszliwych, czarnych chmur
Grzmią lawiny gdzieś od gór.
3245
Zbladło ośmiu mych wioślarzy,
Na ich sinej, trupiej twarzy
Lęk i trwoga, a przy sterze
Ja, bez strachu, w żarnej wierze
Słowa sypię płomieniste —
3250
Tak mi było, że zaiste
Moc się ma do mego dzieła
Od samego Boga wzięła.

AGNIESZKA

Łatwo czoło stawiać burzy,
W niebezpiecznej stać podróży,
3255
Lecz spójrz na mnie: ja w tym żlebie
Martwe moje życie grzebię,
Mej powszedniej, marnej troski
Nie zakłóci rozkaz boski,
By się dusza spłomieniła
3260
W jakimś czynie! Snać[104] mogiła,
A nie świat to, co do szczytu
Rwie nas w górę! Gdybyś ty tu
Siedział, mężu, w takim cieniu,
Prawiłbyś o zapomnieniu?

BRAND

3265
Ty nic nie wiesz dziś o czynie?
Może właśnie dziś jedynie
Czyn masz spełnić najgłówniejszy?
Może twój ten ból dzisiejszy
Zyska korzyść z mych katuszy?
3270
Często łza mi oko prószy,
Duch mój milknie, umysł mięknie —
Zda się, iże szczęście pięknie
Służy temu z woli Boga,
Kto do syta, żono droga,
3275
Płakać może! W takim czasie,
Gdy tak płaczę, wraz[105] mi zda się,
Jakby mi się jawił Bóg,
Jakbym wówczas i ja mógł
Tulić się do Jego łona,
3280
Jakby dusza obarczona
Wyzwalała się z swej troski,
Wzięta w uścisk ten ojcowski.

AGNIESZKA

BógObyś nań tak patrzył zawsze,
Obyś widział najłaskawsze
3285
Oko ojca, a nie pana!

BRAND

Czyż ja, żono ukochana,
Przeciw Niemu stawać mogę?
Mam hamować Jego drogę?
Przed zmysłami on dziś mymi
3290
Musi stać, jak świat, olbrzymi,
Mocny, wielki — takim wraz
Chcę go mieć i w nasz ten czas,
Choć tak marny! Ty atoli
Możesz zbliżać się do woli
3295
Do ust Jego, na frasunek
Brać ojcowski pocałunek,
Pić ze źródła wszechmiłości,
Gdy w twej duszy trud zagości,
Spocząć przy nim i z powrotem
3300
Pocieszona odejść potem,
Aby, mając jego ognie,
W swych źrenicach krzepić męża:
Niechaj siły swe wytęża
Na czyn nowy! Niechaj pognie
3305
Przeciwności… MałżeństwoWidzisz, żono,
To ci jest małżeństwo pono
Najprawdziwsze, jądro, sedno,
Że, gdy walczyć musi jedno,
Wówczas drugie rany leczy.
3310
W tym objawia się treść rzeczy,
Jednia przez to straszne dwoje!…
Wówczas, kiedyś życie swoje,
Oddzielając się od świata,
Oddawała, w hart bogata,
3315
Mnie — tak, wówczas to mi dano,
Żeś mi wniosła jako wiano[106]
To, iż walczyć mam do końca
W krew pijących żarach słońca,
Lub w wilgotnych chłodach nocy,
3320
Pełen wiary, pełen mocy,
Ty zaś masz w zmęczeniu mojem
Świeżym rzeźwić mnie napojem
Swej miłości, masz nawzajem
Swej dobroci gronostajem
3325
Umilać mi pancerz mój!
Oto, gdy ja idę w bój,
Twego czynu treść niemała!

AGNIESZKA

Temum ja się dziś oddała,
Ale wszystko nadaremnie!
3330
Wszystkie myśli, plany we mnie,
Wszystkich pragnień moich praca
Do jednego ciągle wraca —
Wszystko to li[107] sen jedynie!
Lecz to razem z łzami spłynie
3335
I ja znowu znajdę siebie,
W obowiązku się zagrzebię!
Dziecko, Trup, SenBrand, tej nocy w ten mróz krzepki
Przyszło do mnie z swej izdebki,
Przyszło świeże, jasne, zdrowe,
3340
Tak, jak dawniej — drobną głowę
Do posłania mego tuli,
Wznosi drobne swe rączęta.
Jeno[108] była coś zziębnięta
Ta dziecinka w swej koszuli.
3345
Zdało mi się, że dłoń skrzepła
Błaga choć o krztynę ciepła…
Zerwałam się —

BRAND

Żono droga!

AGNIESZKA

O, tak! Marzła ta nieboga!
3350
A inaczej czyż być może,
Gdy ma z desek zimne łoże?

BRAND

Nie wyciągaj zwłok spod śniegu!
Alf w aniołów dziś szeregu!

AGNIESZKA

odsuwa się od niego
Grzeb się, póki sił ci stanie,
3355
W mej katuszy, w mojej ranie!
Zwij zwłokami go, on przecie
Zawsze, zawsze moje dziecię.
Ciało dzielić mam i duszę?
O, tak prędko, wyznać muszę,
3360
Odróżniać się nie nauczę:
Straciłam do tego klucze!
To i tamto dla mnie jednem:
Alf, co tu pod śniegiem leży,
I ten Alf, co tam w odzieży
3365
Lśni anielskiej.

BRAND

Nim z twym biednem
Będzie sercem spokój, juści
Dużo krwi twa rana puści.

AGNIESZKA

Weź łagodnie się do dzieła,
3370
A ma dusza nie zginęła,
Otocz mnie swą mocną ręką,
Ale niechaj będzie miękką
Rada twoja, mężu mój!
Mówią, że, gdy jaka dusza
3375
O koronę życia rusza
W ciężką walkę, w twardy bój,
Słowa twe są jako grom!
Czyż nie nadasz swoim tchom
Dźwięku pieśni, co w sen pieści
3380
I najkrwawszy zjaw boleści?
Nie masz słowa w swym ukryciu,
Co nas nurza w świetle, w życiu?
Bóg twój chodzi w twardej zbroi,
O mą boleść On nie stoi[109],
3385
Z biednej matki drwi, nie krzepi —

BRAND

Myślisz, że ci będzie lepiej
Z Bogiem z tych dawniejszych lat?

AGNIESZKA

Niech nie cofa się nasz świat!
Przecież nieraz mi się zdaje,
3390
Że przede mną lśnią się kraje,
Które zgasły w twej pamięci,
Że mnie dawne szczęście nęci.
Łatwo dźwignąć, ponieść trudniej —
Tak przysłowie dawne prawi.
3395
Stopy mi twa droga krwawi,
W uszach mi twa wola dudni,
Twoja praca, twoje cele,
Twe pragnienia — to za wiele
Dla mnie, biednej; ten ponury
3400
Żleb, ten fiord, te ciasne góry.
Ta samotność, te nawały
Wspomnień… jeno, że za mały
Kościół…

BRAND

jakby trafiony gromem
Kościół?… Myśl to może,
3405
Która krąży już w przestworze?
A dlaczego?

AGNIESZKA

potrząsając smutnie głową
Zali[110] w porę
Zna przyczyny serce chore?
Czasem chce się uciec doń —
3410
Jakiś nastrój, niby woń,
Którą wiatry tu — nie wiada
Skąd — przywiały swoim tchem.
Lecz to jedno w duszy wiem,
O tym serce mi wciąż gada,
3415
Że nasz kościół jest za mały.

BRAND

Jakiż to zawładnął ninie[111]
Duch w tej naszej biednej gminie?
Jakież żądze tu powstały?
Nie od dziś ta myśl mnie znana!
3420
Wszakżeż i ta obłąkana
Wyrzekła ją kiedyś jasno:
„Tam jest śmierć, tam jest za ciasno!”
A i to, co słyszę oto,
Nie jest jasne, jako złoto,
3425
Nie z czystego źródła cieknie.
Ileż mi to kobiet rzeknie —
Tak bywało — w oczy, w twarz:
„Brand, za mały kościół nasz!”
A jeśli ten potok skarg,
3430
Co z kobiecych płynie warg,
Jest tęsknotą, którą mogę
Ja ukoić?… Na mą drogę
Bóg cię zesłał, żono luba,
By mnie tutaj wzdyć zaguba
3435
Nie spotkała, kiedy w mroczy
Stracą cel swój ślepe oczy.
Żadna cię pokusa podła
Z toru twego nie uwiodła.
Gdy zdawało się, że ginę,
3440
Ty od razu mą dziedzinę
Pokazałaś; gdym się prawie
Równał z Bogiem, ty, w obawie
O mą przyszłość, od mej głowy
Los odpędzasz Dedalowy[112].
3445
O Agnieszko, twa to siła
K memu wnętrzu odwróciła
Te surowe moje lica.
Słowa twego błyskawica
Wlewa pewność znów w mój los,
3450
Światłem dla mnie jest znów głos,
Ten twej świętej wargi grom!
Mały jest nasz boży dom:
Wielki wznieśmy Mu przybytek!
Dziś ten zdrój światłości wszytek[113]
3455
Widzę w tobie stokroć jaśniej,
Niż gdykolwiek. O, nie gaśnij!
Cofnij prośbę nadaremną,
Zostań ze mną! Zostań ze mną!

AGNIESZKA

A więc, domie ty żałoby,
3460
Na wieczyste ja cię doby
Dziś zamykam! Na zawory,
Na grobowe twoje bramy
Dziś pieczęcie nakładamy,
Twierdzo wspomnień! Od tej pory
3465
Niech oddziela mnie od ciebie
Zapomnienie! Niepokoje,
Wszystkie biedne myśli moje
W jego głębi ja pogrzebię —
Wszystkie niechaj w nim utoną:
3470
Ja chcę być li twoją żoną!

BRAND

W górę wiedzie nasza droga.

AGNIESZKA

Nie za stroma!… To daremnie!

BRAND

Wyższy głos przemawia ze mnie.

AGNIESZKA

Sameś uczył, że u Boga
3475
Płomienista wola zawsze
Znajdzie snać jak najłaskawsze
Powitanie, chociaż w świecie
Nie zwycięży…
chce odejść

BRAND

Dokąd, dziecię?

AGNIESZKA

z uśmiechem
3480
Jeśli kiedy, to dziś zgoła
Do roboty dom mnie woła;
Zbyt rozrzutnie, zbyt bogato,
Tyś mnie nawet łajał za to,
Poczynałam sobie, pomnę,
3485
W tę ostatnią wilię: wszędy
Pełno światła, ja w te pędy
Znoszę stosy przeogromne
Cukrów, ciastek i zieleni —
Od błyskotek dom się mieni,
3490
Śmiech i radość naokoło!
I dziś ma nam być wesoło,
Więc dlatego co tchu lecę,
Pozapalać w domu świece,
Przyozdobić go porządnie,
3495
Aby Bóg, jeśli zaglądnie
Poprzez drzwi te, miał przed sobą
Swoje dzieci, co, z żałobą
Już zerwawszy, nie są ślepi
Na moc Jego, jak najlepiej
3500
Święto Jego dziś obchodzą!
Czyż me siły mnie zawodzą?

BRAND

przyciska ją do siebie i potem puszcza
Zapal światło!… Twej to głowy
Rzecz!…

AGNIESZKA

ze smutnym uśmiechem
A ty mi wielki, nowy
3505
Wzniesiesz kościół!… Tylko wraz!
wychodzi

BRAND

patrzy za nią
Ponadludzkiej cierpliwości
Wola wciąż w jej sercu gości.
Chociaż bywał taki czas,
Że ją rzucił duch i siła,
3510
Wola jej nie porzuciła.
Niech jej Twa się łaska święci,
Wielki Boże! Zbaw ją, zbaw!
A mnie weź ten kielich chęci,
Bym sępowi srogich praw
3515
Kazał chwytać ją za szyję!…
Niechaj słodycz życia pije!
Ja mam siły, męstwo mam,
Pragnę dźwigać tylko sam
Jarzmo wspólne, byle ona
3520
Nie była tak umęczona!
słychać pukanie do drzwi w sieni — wchodzi Wójt

WÓJT

Wita pana człek pobity.

BRAND

Człek pobity?

WÓJT

Tak, bez świty.
Jeszczeć ja zeszłego lata
3525
Chciałem, aby pan do kata
Poszedł sobie, chciałem, wróg,
Wyrwać ziemię ci spod nóg.

BRAND

No?

WÓJT

A dzisiaj — daj pan dłoń! —
3530
Dzisiaj żal mi, składam broń.

BRAND

Czemu?

WÓJT

Większość jest za panem.

BRAND

Tak?

WÓJT

Czy panu to nieznanem?
3535
Pana dzisiaj pełno wszędzie!
Mówię szczerze: co to będzie,
Od niedawna lud tu słucha
Czegoś, co nie z mego ducha.
Stąd wyciągnąć łatwo wnioski,
3540
Że pan źródłem mojej troski,
Że przez pana wiatr ten wieje…
Daj pan rękę — mam nadzieję,
Że będziemy żyć spokojnie.

BRAND

Nie ma końca takiej wojnie,
3545
Pokąd[114] jeden z nas nie złamie
Swego miecza.

WÓJT

Gdzież o tamie
Mówić lepszej ponad zgodę,
Ponad rozejm dobrowolny!
3550
Jam do walki już niezdolny,
Siły moje już niemłode,
Jam jest człek, jak inni ludzie,
Lubię składać broń po trudzie
Nadaremnym wobec broni
3555
Mego wroga… W tej pogoni
Żaden kijek mi nie starczy,
Gdy nad głową miecz mi warczy.
Wszyscy mnie osamotnili,
Najrozumniej w takiej chwili
3560
Jest się poddać…

BRAND

No, a jeśli
Informacje złe ci znieśli,
Żem ja w oczach twych silniejszy,
Że mam większość w czas dzisiejszy?

WÓJT

3565
O, i jaką!…

BRAND

Tak, dziś może,
Ale, jeśli w jakiej porze
Odwołam się do ofiary
Po poważne, wielkie dary,
3570
Kogóż wówczas lud wybierze?

WÓJT

O poważnej pan ofierze
Mówisz ze mną? Mnie się zdaje,
Że nikt pana nie wyłaje.
O cóż idzie? O kieszenie!
3575
To dzisiejsze pokolenie
Takim się już ludzkim mieni,
Że w ofierze, prócz kieszeni,
Nic lepszegoć nie przyniesie.
Jeno dziś mnie złości biesie
3580
Porywają, że z zapałem
I ja tutaj gardłowałem
Za ludzkością i w ten sposób
Obniżyłem u tych osób
Ich ofiarność. Głupi człek,
3585
Swej korzyści jam się zrzekł,
W pewnym względzie — z tym się licz —
Sam kręciłem na się bicz!

BRAND

Może… Tylko, że człek taki,
Co się innym dał we znaki
3590
Siłą i odwagą swoją,
Nie tak łatwo z swą się zbroją
Żegnać gotów… Co do bicza —
Ot, przypowieść to zwodnicza!
Mąż do czynu wzdyć się rodzi,
3595
A zaś celem, w który godzi,
Będą zawsze raju wrota.
Niech się straszny orkan miota,
Niech się rzuca groźnie, srodze,
Mąż nie cofnie się w swej drodze!…
3600
Nie zawoła: Sam ja, sam,
Bliżej stąd do piekła bram!

WÓJT

Cóż ja na to rzeknąć mam?
Ani tak, ani też nie!
Nieraz człek się darmo pnie,
3605
By nie męczyć zbytnio nóg,
Szuka sobie innych dróg.
Wszelka praca, trud nasz wszystek
Ma nam jeden nieść pożytek.
Gdzie nie można prosto z mostu,
3610
Trzeba chyłkiem, nie po prostu.

BRAND

Przeto jednak być nie może
Czarne białem?…

WÓJT

Mocny Boże!
Cóż, że o kimś ktoś tam rzekł:
3615
Biały jest, jak szczery śnieg,
Jeśli inny mu odrzecze:
Czarnymś jest, jak śnieg, mój człecze!

BRAND

I pan również?

WÓJT

Tak dokładnie
3620
Rozważywszy, rzec wypadnie:
Nie jest czarny, szary raczej!
Wnet wyłożę, co to znaczy.
Ludzkość dziś przenika czasy,
Wolność, PrawdaNie pozwolą dzisiaj masy
3625
Władać sobą — rzecz niegodna!
Ziemia nasza jest swobodna,
A za cenę, iże słowo
Każde brzmieć ma jednakowo,
Ma tę samą wartość mieć.
3630
W ładną by się dostał sieć,
Kto by sam rozstrzygać chciał,
Przeciw wszystkim, tak na schwał,
Co jest czarne, a co białe.
Mówiąc krótko: pan, przy sobie
3635
Mając większość, chcesz mnie w grobie
Naprzód zamknąć. Jeno całe,
Widzisz, szczęście dzisiaj u mnie,
Że, miast się ułożyć w trumnie,
Ja na pański skaczę wóz,
3640
By mnie razem z panem niósł!
Tylko błazen lżyć mnie może,
Że nie chciałem iść na noże!
Jednak nowy duch w tej gminie
Bierze mi to za złe ninie,
3645
Widzi we mnie fałsz i błąd.
Ni to zowąd, ni to stąd
Mówi dziś powszechnie on,
Że tej nowej wiedzy plon
Od rocznych sprzętów więcej wart —
3650
Tak wciąż wygłasza niby z kart.
Tam, gdzie potrzeba, dzisiaj lud
Nie pójdzie chętnie tak, jak wprzód.
Przykro jest, panie mój kochany,
Tak grzebać milczkiem swoje plany,
3655
Co budowały drogi, mosty,
Suszyły bagna. Lecz cóż prosty,
Ludzki nasz rozum tu wydoła?
Trzeba się poddać! Niewesoła
Dola słabszego! Na tej niwie
3660
Trzeba mi czekać dziś cierpliwie,
Kornie przykucnąć, aż jaśniejszy
Zgotuje los mi dzień jutrzejszy.
Tak utraciłem łaskę ludu,
Jakem ją zdobył… Teraz trudu
3665
Trzebać nowego, moja głowo,
Aby odzyskać ją na nowo!
Na to swe wszystkie siły znoś!

BRAND

Więc łaska ludu — oto oś,
Około której twój się kręci
3670
Zabieg wszelaki.

WÓJT

Nie! W pamięci
Tegom ja nie miał! Nie! W mym czynie
Była li zawsze myśl jedynie
O dobru sprawy pospolitej.
3675
Rzecz oczywista: znamienity,
Dobrze spełniony czyn bogaty
Pewnej spodziewał się zapłaty.
Człowiek ruchliwy, człek, co umie
Wykonać to, co w swym rozumie
3680
Zacnie zbudował, chce, mój złoty,
Widzieć owoce swej roboty,
Kłos pełny ujrzeć z swego ziarnka,
A nie, jak to się nieraz dzieje,
Walczyć o głodzie za idee.
3685
Nie masz li włożyć co do garnka,
Trudno ci będzie, choćbyś chciał,
Służyć li drugim! To już szał,
Zwłaszcza jeżeli żonę masz,
I kupa córek patrzyć[115] w twarz.
3690
O, w takich razach trzeba wprzód
Głód zaspokoić, domu głód!
Idea żadna nie napoi
I nie nasyci dziatwy mojej.
A gdyby mnie kto łajał za to,
3695
Wnet ja mu na to, jak na lato:
Owszem, lecz złym przykładem świeci,
Kto głodzi żonę swą i dzieci.

BRAND

Więc pański plan?

WÓJT

Budować, panie!

BRAND

3700
Jak to? Budować?

WÓJT

Budowanie
Mam dziś na myśli — dla korzyści
Ludzi i mej. Najoczywiściej
Wprzód odbuduję gmach swej sławy —
3705
Na gwałt wymaga on naprawy!
Wybory mamy już za pasem,
Toteż, jeżeli mi tymczasem
Coś porządnego wznieść się uda —
A to nie żadne przecież cuda —
3710
Mam kota w worku: na pewniaka
Będę wybrany. Rzecz jest taka,
Że człek się może przystosować
Do żądań czasu. Boże prowadź!
Mówią, że lud innego chleba
3715
Dziś potrzebuje, że go trzeba
Podnieść na duchu! Człowiek słucha,
Lecz ma za mało w sobie ducha,
Ja co najwyżej, panie drogi,
Mogę postawić go na nogi,
3720
Lecz, jak to rób, jak k temu dąż,
Jeżeli gmin by jeden mąż
Przeciwko tobie dzisiaj stoi?
Nie chcąc się waśnić jeszcze bardziej,
Mam coś, czym ludek nie pogardzi:
3725
PolitykaOt, myśl powstała w głowie mojej,
By, zarzuciwszy celów mnóstwo,
Na cel nasamprzód wziąć ubóstwo.

BRAND

I co, wytępić?

WÓJT

Nie! Z tym bieda!
3730
To tak wytępić już się nie da!
To społeczności wrzód niezbędny!
Można je tylko tak w oględny
Jakowyś sposób zamknąć w ramy,
Tak, ograniczyć! Posiadamy
3735
Środki po temu. Panie mój,
Wszakże ubóstwo to jest gnój,
Na którym grzech najlepiej wschodzi;
Nie brnijmy dłużej w tej powodzi.

BRAND

Cóż pan zamierzasz?

WÓJT

3740
Pan nie zgadnie?
Nasamprzód chyba mi wypadnie
Dla rozwiązania naszej kwestii
I dla odcięcia łba tej bestii,
Dla dobra wiernych tej parafii
3745
Zbudować własny dom dla mafii,
Dom dla ubóstwa, dom zakaźny —
Cel w moim słowie jest wyraźny…
Pan należycie to ocenia:
Ot, chronić ma od zakażenia!
3750
A iżby pełna była treść,
Pragnę tuż obok areszt wznieść!
Tak, w drugim skrzydle — sens jest krótki:
Przyczyny mają się i skutki
Pomieścić tu pod jednym dachem,
3755
Ścianą li jedną oddzielone.
Tak rzecz się ma z tym, na obronę
Ludzką wzniesionym, moim gmachem.
A, że już jestem w swym zapale,
Zamierzam również wznieść i salę
3760
W tym samym domu na biesiady,
Czy na zebrania naszej rady,
Tak, na wybory, czy zabawy,
By miał gdzie wytchnąć człowiek prawy,
By miał wygłaszać gdzie swe mowy:
3765
Ot, polityczny dom ludowy.

BRAND

Dom będzie pełny, niewątpliwie…
Ale o jednym — ja się dziwię —
Toś pan zapomniał… A to przecie…

WÓJT

Rzecz najgłówniejsza jest na świecie,
3770
Wiem: nam wariatów trzeba domu!
Myślałem o tym, ale komu
Udźwignąć ciężar ten olbrzymi?
Obrachunkami jam tu swymi
Wykalkulował, że nie lada
3775
Suma na taką rzecz wypada.
Trza kapitału jednej trzeciej,
Jeśliby każdy, w kim się nieci
Zapał do czynu, w kim jakowa
Wspaniała, wielka myśl się chowa,
3780
Zechciał zamieszkać w takim gmachu.
Trzeba bez lęku i bez strachu,
Mając na myśli przyszłych gości,
Powierzyć także coś przyszłości,
A nie budować li dla siebie,
3785
Toć dzisiaj, niby grom na niebie,
Z strasznym pośpiechem pędzi świat…
Potrzeby rosną z biegiem lat,
W każdym zawodzie talent, siły,
Tak się straszliwie rozpędziły,
3790
Jak gdyby w tej gonitwie lutej[116]
Siedmiomilowe miały buty!
Zbyt to kosztowny, niezbyt łatwy
Byłby to trud dla potomności,
Budować takie olbrzymiości
3795
Dla siebie, żon swych, dla swej dziatwy.
Przeto powiadam: pan pozwoli:
O to niech głowa nas nie boli.

BRAND

A kto zbyt wielkie chce skandale
Wszczynać, ma wielką na to salę.

WÓJT

zadowolony
3800
Owszem, ta zwykle jest zawarta —
Trafił pan w sedno. Jasna karta:
Gmach taki według moich datis[117],
A dom wariatów mamy gratis!
Od razu więc, za mą odwagą,
3805
Pod jednym dachem, jedną flagą,
Złączą się wszystkie elementy,
Co nam największe robią wstręty
W naszym powiecie: więc ubodzy,
Więc ci, co grzechów swych na wodzy
3810
Utrzymać nie chcą, czy nie mogą,
Więc ci wariaci, co się drogą
Włóczą bez dachu i kaftana,
Dalej swobody samej kwiat —
Walka wyborcza, zdrój cnych rad.
3815
Do uchwał sala, jak wybrana,
Gdy trzeba powziąć to i owo,
Ażeby powiat miał się zdrowo.
Wreszcie dla biesiad ściany lube,
By było oblać gdzie tę chlubę,
3820
Że nasz praojciec zwał się Bela[118]!
Gdy się to uda — człowiek strzela,
Bóg nosi kule — wówczas będzie
Dla gór mieszkańców w każdym względzie
Jakowaś możność czynić zadość
3825
Zacnym pragnieniom, mieć swą radość.
Biedni my w górach, ale, panie,
Gdy taki dom ludowy stanie,
Od razu każdy znawca powie:
Dobrze rządzicie, cni panowie!

BRAND

3830
A skądże środki?

WÓJT

Prawda, środki —
To punkt, jak zawsze, bardzo wiotki,
Nieduża świadczeń jest ochota,
Na nic też pójdzie ma robota,
3835
Jeśli ich sobie nie zniewolę.
Pan wszystko zrobisz w naszym kole:
Gdy pan mnie poprzesz słowy swemi,
Gmach się mój wnet podniesie z ziemi,
A, skończę dzieło to ogromne,
3840
Już ja o panu nie zapomnę.

BRAND

Pan chce mnie kupić, mówiąc szczerze?

WÓJT

Skądże się panu myśl ta bierze?
Znaczy, że szukam li[119] sposobu,
Aby znieść przepaść, co nam obu
3845
Tak niepotrzebne niesie szkody…

BRAND

Toś pan źle trafił…

WÓJT

Znam powody:
Ten wielki ból, ta świeża rana —
Lecz mnie ośmielił spokój pana,
3850
Wreszcie wpływ pański, tak szeroko…

BRAND

Suche li mam, czy mokre oko,
Jam gotów zawsze na usługi…
Ale istnieje powód drugi,
Że pan przemawia dziś daremnie.

WÓJT

3855
Jakiż to powód?

BRAND

Jest i we mnie
Chęć budowania.

WÓJT

Co się dzieje?!
Pan chcesz budować? Pan ideę
3860
Chcesz ukraść moją?

BRAND

Niezupełnie!
pokazuje przez okno
Widzisz w tej śniegu szarej wełnie…

WÓJT

Tam?

BRAND

3865
Tak!

WÓJT

Tę wielką szarą stajnię
Dla księżej trzody — tam, zwyczajnie,
Przy tej siklawie[120]?

BRAND

Nie! Tę małą,
3870
Spowitą w śniegu płachtę białą.

WÓJT

Kościół?…

BRAND

Ja większy, panie wójcie,
Pragnę zbudować.

WÓJT

Stójcie! Stójcie!
3875
Od tego kroku, panie, wara!
Pan chce mnie skrzywdzić, pan się stara
Podejść mnie dzisiaj! Plan mój gotów,
Żąda pośpiechu! Pan obrotów
Używasz moich, by me strzały
3880
Gdzieś w pustym wietrze się rozwiały…
Nie! pókim żywy… ku mej zgubie…

BRAND

Ulegać nigdy ja nie lubię.

WÓJT

Pan musisz ulec! Buduj sobie.
Panie, mój areszt, on na dobie,
3885
Mój dla zakaźnych dom! Mój panie,
Dom polityczny niechaj stanie
Przez cię — in summa[121] dom wariatów!
Lecz któż się troszczy, do stu katów!
O jakiś kościół, co próchnieje!
3890
Od lat to gnije — stare dzieje —
A przecież stoi!…

BRAND

Tak, możliwie,
Lecz dziś on stał się już za mały…

WÓJT

Nigdy me oczy nie widziały,
3895
Aby był pełny! Ja się dziwię —

BRAND

Więcej niż jedna dusza biedna
Nie znajdzie miejsca w takiej kaźni.

WÓJT

potrząsa głową, zdziwiony
Widzę w tym dowód najwyraźniej,
Że — docierając tak do sedna
3900
Rzeczy — potrzebny nam jest raczej
Dom dla wariatów!…
zmienia ton Nie inaczej!
Pókim żyw, kościół ten nie padnie
Rozłączyć się wszak nie tak snadnie[122]
3905
Z tym, co mamy według prawa —
Mimo twych zabiegów, bratku,
Nie zbędziem się twego spadku!
Niechże na mnie czart nastawa,
Ja, by feniks[123], znów odżyję
3910
W łaskach ludu! Niech mnie diabli!
Z dłonią ja przy mojej szabli
Pójdę walczyć, jeśli czyje
Zechcą ręce tych wybrzeży
Pomnik burzyć! Niech pan wierzy:
3915
Głaz ofiarny naszych dziadów
Stał tu kiedyś, według śladów
Dawnych sądząc, a zaś potem
Zrabowanym mężnie złotem
Kościół tutaj postawiły
3920
Nasze ojce!… I tak miły
Dom ten boży tutaj stoi
W swej prostocie, w chwale swojej,
Czarem dawnych dni omszały.

BRAND

Lecz, co z dawnej wzrosło chwały,
3925
Pogrzebane dziś w popiele,
Baśń li żyje — to niewiele!…

WÓJT

O to idzie! Tak jest stary
Kościół nasz, że nie do wiary:
Z dawnych ścian nie został ślad —
3930
Lecz, gdy jeszcze żył mój dziad,
Wskazywano dziurę w ścianie,
Pozostałość…

BRAND

Dziurę?

WÓJT

Panie,
3935
Coś jak trzy wypchane wory!

BRAND

No, a ściana?

WÓJT

Owej pory
Już nie było jej na świecie!
Przeto mówią: darmo chcecie
3940
Burzyć, księże, ten zabytek!
Czyn to, mówię, byłby wszystek
Barbarzyński, wbrew naturze,
Wprost haniebny!… Przy tym duże
Gdzież pieniądze? Głowę daję,
3945
Że nie takie tu zwyczaje,
Iżby nasze biedne chłopy
Zabierali się w te tropy
Do swej kabzy — dla chimery[124]!
Wiedzą w swojej wiedzy szczerej,
3950
Że i po co sypać grosze
Na rzecz, która się po trosze
Trzyma sama, dobrze trzyma!…
O, jasnymi trza oczyma
Patrzeć na to! Na mą grzędę
3955
Przejdą wszyscy. Ja się będę
Śmiał, nie ty, mój księże.

BRAND

Drogo
Nie zapłaci nikt, nikogo
Do bankructwa nie przywiedzie
3960
Nowy dom dla mego Bóstwa!
Do żebraków ja się mnóstwa
Nie ucieknę! Nie, na biedzie
Nie zbudują go me ręce —
Własne środki swe poświęcę,
3965
Cały spadek!… Teraz, panie,
Czy masz do mnie zaufanie?

WÓJT

z załamanymi rękoma
Świat się pruje w wszystkich szwach!
Nawet w miastach takiej rzeczy
Nie zobaczy rozum człeczy;
3970
A cóż dopiero tu — aż strach! —
Gdzie to każdy raczej grzebie
Grosz swój w ziemi, niż w potrzebie
Miałby oddać go jakowej
Na cel gminny! A pan, zdrowy
3975
Na umyśle, całe spusty
Wręcz otwierasz, tak, kaskady
Szumne, lśniste! Nie ma rady —
Nie wyrazić tego usty —
To sen chyba! —

BRAND

3980
Wobec swojej
Własnej duszy jam się spadku
Wyrzekł dawno…

WÓJT

Człek się boi
Wierzyć uszom… „Mój ty bratku —
3985
Myślę sobie, gdy mnie słuchy
Dochodziły — jam niegłuchy —
Ale możeż być w istocie,
Aby ktoś poświęcał krocie
Bez istotnej swej korzyści?”
3990
Lecz to pańska rzecz! Niech iści
Plan się pański! Ja za panem!
Z licem płomieniami zlanem
Rób pan, działaj — ja bo wolę
Spełniać cicho swoją rolę,
3995
Spełniać ją za twym rozkazem:
Budujmy ten kościół razem!

BRAND

Pan, widzę, umiesz, panie drogi,
Skakać na cztery kute nogi!

WÓJT

Juścić, że umiem! Juścić skaczę!
4000
Głupiec li popadłby w rozpacze!
Głupiec li stanąłby w oporze!…
Komuż ten tłum się łasić może?
Temu, co karmić, sycić woli,
Czyli też temu, który goli,
4005
Strzyże, obdziera go ze skóry?
Do kroćset, panie! Na twe góry
Idę wraz z tobą! Twoje kroki
Wzruszenia budzą dreszcz głęboki!
Szczęście, że właśnie dziś się jawię
4010
Na tej plebanii, boć ja prawie
Mogę powiedzieć, że beze mnie
Wszystko byłoby nadaremnie,
Że plan mój pańskie plany budzi,
A w każdym razie, że do ludzi
4015
Przedostały się… Otóż, panie,
Jeśli na zimę kościół stanie,
Właściwie moją to zasługą.

BRAND

Aby nie wdawać się w rzecz długą
Minionych czasów tych ruinę
4020
Należy zniszczyć…

WÓJT

wygląda
A niech zginę!
Widząc ją w świetle tym dwojakiem,
W tym śniegu świeżym, z tym majakiem
Księżycowego światła w górze,
4025
Należy przyznać, iż nieduże
Ma prawo bytu, że, istotnie,
Zburzyć ją lepiej tysiąckrotnie.

BRAND

Czemu?

WÓJT

Za stara! Niebywały
4030
Fakt, iżem spał tak wieczór cały!
O, tam, pod kurkiem[125] krzywa belka!
Klęska nastąpić może wielka,
Wprost niebezpieczna taka dziura!
A gdzież jest styl, architektura?
4035
Nigdzie ni śladu jakiejś sztuki!
A jakże nazwać takie łuki?
Fachowiec rzekłby: wprost okropne!
Ja się nie dziwię! Swego dopnę,
Zburzę!… Na dachu mech się ściele —
4040
Gdzież on pamięta króla Belę?
Szacunek nazbyt tutaj wzrasta!
Chyba największy entuzjasta
Pojmie, że kojec taki — w sumie —
Istnieć nie może… Pan rozumie?

BRAND

4045
A jeśli ludzie rzekną zgoła:
„Nie chcemy burzyć ścian kościoła?”

WÓJT

Nie zechcą inni, to ja zechcę!
Zaufaj mi pan! Mnie to łechce,
Ja całą sprawę poprowadzę,
4050
Ślicznie ociosam i ogładzę,
Poprę gadaniem i pisaniem,
Od razu z nią na czysto staniem.
A gdy ominie mnie poparcie
Ze strony głupców, przeotwarcie
4055
Sam się od razu z tym załatwię,
Sam chwycę topór i siekierę,
Ażeby zwalić tę ruderę;
Żonie rozkażę swej i dziatwie;
Niech wszystko robi według sił!
4060
Nie będzie już ten straszak gnił!…

BRAND

Cóż to za ton! Mój przyjacielu,
Inak gadałeś przed niewielu
Jeszcze chwilami.

WÓJT

Owszem, owszem,
4065
Być wielostronnym jest czymś zdrowszem —
Tak uczy ludzkość! Rzeknę jeszcze,
Iż prawdą jest, co mówią wieszcze,
Że duch dostaje skrzydeł, słowy
Mówiąc innymi, że gotowy
4070
Bywa do lotu — znaczy: może
Latać… Adju[126]! Chrońże was, Boże!
bierze kapelusz
Ja ku mej bandzie…

BRAND

Jakiej?

WÓJT

Ano,
4075
Przychwyciliśmy dzisiaj rano
Na końcu wioski — cóż pan rzecze? —
Bandę cyganów! Ćmy człowiecze,
Straszne brzydale, wszystko w kupie,
Jak skrępowany drób, w chałupie
4080
Leży sąsiedniej; lecz kto zgadnie,
Czy dwóch lub trzech się nie wykradnie? —

BRAND

Przecież już wilię oddzwoniono.

WÓJT

Kłopot nam sprawia plemię ono,
Choć w pewien sposób — niech pan wierzy —
4085
Do naszej gminy też należy —
śmieje się
Nawet do pana!… Chcesz zagadki?
Masz pan od razu takie kwiatki:
Są oto ludzie, co istnieją
Dzięki tym właśnie, dzięki którym
4090
I pan istniejesz; a zaś wtórym
Znowu zawrotem, spraw koleją,
Istnieją przez to, że z plemienia
Są znów innego… Czy ocenia
Pan tę zagadkę?

BRAND

potrząsa głową
4095
Pusta praca…
Tyle zagadek!… Człowiek maca,
A wszak nie może dojść do celu!

WÓJT

Lecz ta jest właśnie jedna z wielu,
Które odgadnąć nie tak wściekle
4100
Trudno… Słyszałeś pan o piekle,
Jakie miał jeden z naszych ludzi?
Ciekawość może w panu wzbudzi,
Że człek ten, zresztą całkiem tęgi,
Od matki pańskiej dostał cięgi.

BRAND

4105
Jak to?

WÓJT

Wysoko panicz godził:
O rękę matki twej zachodził,
O rękę panny przebogatej,
No, i, jak mówią, dostał baty,
4110
Panna posłała go do diabła,
I cóż on robi? Ot, osłabła
W nim wszelka sprawność: bez rozumu
Do cygańskiego przystał tłumu,
Wziął z nich kobietę i przed skonem
4115
Krew swą zostawił w zatraconem
Gnieździe tych czartów, no, i wiecie,
Po nierządnicy, po kobiecie
Tego szaleńca, na nas żywa
Przeszła pamiątka i we znaki
4120
Wciąż się nam daje…

BRAND

Któż to taki?

WÓJT

Pan znasz ją: Gerda się nazywa.

BRAND

głosem stłumionym
Gerd!

WÓJT

wesoło
Ano, masz pan tę zagadkę!
4125
Wcale nietrudne rozwiązanie:
Krew jego żyje przez to, panie,
Że człek ten kochał waszą matkę,
Gdyby nie była mu tak miła
Ta, która pana porodziła,
4130
Nie byłby spłodził on tej dziewki…

BRAND

Powiedz mi, wójcie, w jaki sposób
Zbawić ich dusze?

WÓJT

Dla tych osób —
O, to bynajmniej nie przelewki! —
4135
Nie ma ratunku! Pozostały
Dla nich jedynie kryminały…
Chcąc dla nich oko mieć łaskawe,
Czartowi odebrałbyś strawę,
Bez której on, przeklęty czart,
4140
Niewiele chyba byłby wart!

BRAND

Na myśli miałeś pan budowy,
Zbawienia bliźnich plan gotowy…

WÓJT

Ledwie-m go wniósł i, widzi pan,
Już wycofany ten mój plan.

BRAND

4145
A może da się przeprowadzić?
Warto byłoby się naradzić.

WÓJT

z uśmiechem
Cóż to za ton?! Mój przyjacielu,
Inak łajałeś przed niewielu
Jeszcze chwilami…
4150
klepie go po ramieniu Próżna praca —
Nikt tu już z grobu nie powraca,
Stanowczość męża jest ozdobą.
Adju! Nie będę dłużej sobą
Zajmował pana. W drogę! Jazda!
4155
Do swego drobiu! Trzeba gniazda
Doglądnąć nieco — rozrzucone!
Adju! Pozdrowić proszę żonę!
odchodzi

BRAND

po chwili głębokiej zadumy
Bezkreśna wina, gdzie li okiem
Rzucę w przestworzu tym, szerokiem.
4160
Strasznie się wikła losów przędza:
Wszędzie się krzewi grzechów nędza,
Grzech i plon grzechu w dzień dzisiejszy
W związek się łączą najstraszniejszy,
Ażebyś wiedział, jak się w jedno
4165
Zlewa z bezprawiem prawa sedno.
podchodzi ku oknu i patrzy długo w dal
Niewinne jagnię, skarbie rzadki,
Padłoś przez upór mojej matki….
Duch jakiś błędny, synku drogi,
Zniósł nam płomienną moc przestrogi
4170
Od Tego, który, nad chmurami
Tron mając górny, włada nami…
Kazał przeznaczeń rzucić kości…
A ten nieszczęsny duch ciemności
Rodzi się tylko dzięki temu,
4175
Że matka ma uległa złemu.
I oto Bóg z owocu winy
Uczynił wagę tej godziny
Dla praw i ustaw — i wraz żenie[127]
Grom swój aż w trzecie pokolenie.
cofa się przerażony od okna
4180
Spełnij się, prawo! Tak chcą nieba…
Nasamprzód szale zrównać trzeba!
Gotowość li ofiary wznosi
Języczek wagi! Nie wygłosi
Wyrazu tego świat; dziś dziatwa
4185
Ludzka ten wyraz znać się lęka!
chodzi długo po izbie
ModlitwaModlić się? Modlić? Rzecz to łatwa —
Stara na ogół to piosenka —
Zna ją bogaty i ubogi!
Gdy grom na ludzkie sieje drogi
4190
Swą błyskawicę, na kolana
Padają wszyscy, by u Pana
Nieznanych torów żebrać łaski!
O pośrednictwo Chrysta wrzaski
Czyni się wielkie, pod niebiosy
4195
Wznoszą się ręce, płyną głosy,
Wszyscy się modlą kornie, czule,
Choć wszyscy grzęzną w zwątpień mule.
Ale to dla nich wszystko jedno!
Jeżeli w tym zagadki sedno,
4200
To i ja silnie pukać mogę
Do Władcy, który wzbudza trwogę.
milknie i popada w zadumę
Przecież, gdy Alfa wziął mi k sobie,
Kielich goryczy przy tym grobie
Kiedy mi wypić kazał do dna,
4205
Gdy warga matki, w boleść płodna,
Nie mogła z wargi swej dzieciny
Wydobyć śmiechu — tej godziny
Cóż się to działo? Czyż ja wtedy
Nie łagodziłem swojej biedy
4210
Balsamem modłów? Skąd ta siła
Oszołomienia, słodka, miła,
Co, niby sfer muzyka, rwała
Duszę mą k niebu?… Skąd ta cała
Jasność, te żary przenajświętsze,
4215
Przenikające moje wnętrze?
Czym się nie modlił? Tak, w tym dzikiem
Nieszczęściu któż był spowiednikiem
Mojego serca? Któż lekarzem
Był mojej rany? Któż w tym wrażem
4220
Cierpieniu moim wlał mi moc,
Moc wyrzeczenia?… Straszna noc
Pokrywa wszystko! Gdzie, ach, gdzie mi
Szukać światłości?!… Na tej ziemi
Jedno li jest, mające oczy,
4225
Co widzą nawet w ślepej mroczy.
wola z lękiem
Światła, Agnieszko! Niech ukoi
Światło mnie, żono, z ręki twojej!
Światła!….
Agnieszka otwiera drzwi i wchodzi z płonącymi świecami. Jasna smuga światła pada na izbę

AGNIESZKA

O mężu mój! Azali
4230
Nie widzisz, jak się światło pali,
Światło wilijne? Patrz, te świece — —

BRAND

po cichu
Światło wilijne!…

AGNIESZKA

stawia świece na stole
Długo trwało?

BRAND

Nie! Nie!

AGNIESZKA

4235
Ty ziębniesz — o, za mało
Ognia… poczekaj, wnet rozniecę.

BRAND

silnie
Nie!

AGNIESZKA

z uśmiechem
Duma taka w sercu-ć gości,
Nie chce ni ciepła, ni światłości…
dokłada do pieca

BRAND

przechadza się po izbie
4240
Hm! Nie chcę!…

AGNIESZKA

sprzątając w izbie, spokojnie do siebie
Świece tu postawię.
W zeszłorocznego wieczór święta
Jak on podnosił swe rączęta
Ku jasnym świecom, jak on, prawie
4245
Ginąc z podziwu, pytał: „Mamo,
Czy to jest słońce?”…
odstawia nieco świecznik Ach, to samo
Światło dziś płynie tam, za ściany,
Gdzie leży synek mój kochany,
4250
Śle pozdrowienie mu przez szyby
Z tej jasnej izby, którą oto
Musiało rzucić moje złoto;
Lecz okna, widzę, są jak gdyby
Mgłą też przyćmione… Mam jedwabną
4255
Chusteczkę — —
wyciera okno

BRAND

wodzi za nią oczyma i mówi cicho
Kiedyż to osłabną —
Kiedyż się skończą szały burzy
Na morzu cierpień? Już to dłużej
Trwać tak nie może! To się musi
4260
Skończyć!…

AGNIESZKA

do siebie
Jak jasno! Mój milusi,
Spadła zasłona! Jak radośnie
Światło z tej izby k tobie rośnie!
Od razu zimna się mogiła
4265
W przyjemny kącik zamieniła,
Abyś znów słodkie miał rozkosze.

BRAND

Co robisz, żono?

AGNIESZKA

Cicho, proszę!…

BRAND

zbliżając się do niej
Podniosłaś storę[128]

SenAGNIESZKA

4270
Znikł zbyt wcześnie
Sen mój!

BRAND

Utracić mogą we śnie
Siły swe ludzie bardzo dzielni!
Spuśćże to znów!

AGNIESZKA

błagalnie
4275
Brand!

BRAND

Jak najprędzej!

AGNIESZKA

Nie bądź tak srogi! Ty!

BRAND

Spuść! Spuść!

AGNIESZKA

przywiera okiennice
Nie będzie mu już światło róść!
4280
Teraz jest dobrze! Bóg nie będzie
Sądził mnie za to, żem w snu krótkiej
Znalazła chwili lek na smutki!

BRAND

O nie! Przenigdy! Masz w nim sędzię,
Co akta twoje pobłażliwie,
4285
Widzisz, prowadzi, choć na niwie
Duszy twej nieraz zbyt się pleni
Chwast bałwochwalstwa!

AGNIESZKA

wybucha płaczem
Kiedyż zmieni
Twoje się słowo? Z żądaniami
4290
Swymi czyż skończysz? Patrz, przed nami
Korona moich dni, odarta
Z liści…

BRAND

Mówiłemć: Nic nie warta
Wszelka ofiara, gdy nie cała

AGNIESZKA

4295
Ma była cała; nie została
Z niej ani krztyna…

BRAND

potrząsając głową
Czyż cię pchnęła
Do ofiarnego dalej dzieła?

AGNIESZKA

z uśmiechem
Żądaj!… W ubogim mym zasobie…

BRAND

4300
Daj…

OfiaraAGNIESZKA

Bierz! Cóż jeszcze oddać tobie?

BRAND

Swój ból, wspomnienie, swoją chuć
Grzesznej tęsknoty — wszystko rzuć!…

AGNIESZKA

w rozpaczy
Rwij z korzeniami! Masz! Niech bierze
4305
Dłoń twoja serce me!…

BRAND

Za katy
Wszystko, cokolwiek dasz w ofierze,
Jeżeli żal ci będzie straty!

AGNIESZKA

przerażona
Stroma i wąska jest twa droga,
4310
Którą prowadzić chcesz do Boga!

BRAND

Tę tylko wola zna i ceni —

AGNIESZKA

A łaska milczy?

BRAND

wymijająco
Perć[129] z kamieni
Ofiarnych.

AGNIESZKA

patrzy przed siebie i mówi wzruszona
4315
Mgły się dawne kłębią
I uciekają!… O, ty słowo
Pisma! Stoimy, patrz, nad głębią,
Która nam wiry swe roztwiera.

BRAND

Cóż to za słowo?

AGNIESZKA

4320
Że umiera
Kto ujrzał ciebie, o Jehowo!

BRAND

chwyta ją w ramiona i silnie przyciska do piersi
Nie patrz nań! Skryj się! Masz me łono!

AGNIESZKA

Nie?

BRAND

puszcza ją
Nie! Nie słuchaj słów mych, żono!

AGNIESZKA

4325
Brand, cierpisz!

BRAND

Kocham cię!

AGNIESZKA

Kochanie
Twe jakżeż boli!

BRAND

Nazbyt boli?

AGNIESZKA

4330
Nie pytaj mnie się! Przy twej doli
I moja dola pozostanie!

BRAND

Jak to? Dla pustej ja zachcianki
Sercem twe porwał w moje szranki,
Precz od uciechy, od zabawy?
4335
Dlategom kładł ten wieniec krwawy
Na twoje czoło? Chęć bezpłodna!
Jakążby wartość miał ten do dna
Wypity kielich? Żonaś moja,
Więc rozkazuję ci: swe życie
4340
Masz oddać Panu całkowicie.

AGNIESZKA

Tak… Lecz nie odchodź ty, ostoja —!

BRAND

Wybacz! Spoczynku chce ma głowa — —
Wkrótce świątynia strzeli nowa.

AGNIESZKA

W gruz się mój kościół rozpadł stary…

BRAND

4345
Twej bałwochwalczej jeśli wiary
Był kiedy świadkiem, niechaj ginie!
obejmuje ją jakby z lękiem
Błogosław Bóg ci — i niech ninie
I mnie swej łaski też udzieli!
idzie ku drzwiom bocznym

AGNIESZKA

Nie zgniewa cię to, Brand, jeżeli
4350
Troszeczkę okno to uchylę?
Brand, mów, czy wolno? O, patrz, tyle…

BRAND

w drzwiach
Nie!
znika w swym pokoju

AGNIESZKA

Wszystkiego mi zabrania.
Przygwożdżone okiennice,
4355
Łzami zlane moje lice —
Deszczu biedna pragnie kania!
Grób, niebiosa, ziemię, świat —
Wszystko by mi zamknąć rad!
Precz stąd! Precz stąd! Jak najprędzej!
4360
W takiej pustce, w takiej nędzy
Krew ma płynąć już nie może!
Precz stąd? Oczy boże,
Ten surowy wzrok ponury,
Czyż nie śledzą tam, z tej góry,
4365
Moich kroków? W tej rozterce
Czyż uniosę i me serce?
Czyż z milczącej mojej trwogi
Wyrwę się tam, na te drogi,
Prowadzące ku dolinie?
nasłuchuje pode drzwiami pokoju Branda
4370
Czyta… głośno… Głos mój ginie,
Nie dociera mu do ucha!
Nie ma rady! Ach, nawet Bóg
Nie spojrzy dzisiaj na mój próg!
W ciszę zaszył się i słucha,
4375
Jakie mu składają dzięki,
W szczęśliwości grzęznąc miękkiej,
Strojni, świetni, dzielni ludzie.
Dzisiaj wilia, dziś o trudzie
Świat zapomniał, a mnie, biednej,
4380
Smutnej matce, ani jednej
Nie zgotujesz, srogi Boże,
Jasnej chwili!…
zbliża się ostrożnie do okna A! Otworzę
Te surowe okiennice…
4385
Niech w posępną tę izbicę
Spłynie światło! Świec tych żary
Niech oczyszczą jego mary
Z piętna grozy!… Lecz tam syna
Mego nie ma!… O jedyna,
4390
Słodka chwilo!… Święto dzieci!…
Czy mu Pan Bóg też poleci
Przyjść tu dzisiaj? Może stoi
W tej koszulce białej swojej
Poza ścianą? Do okienka
4395
Może puka jego ręka?
Jakby jakieś ciche łkanie!…
Alfie, słodkie me kochanie,
Jakżeż ja otworzę tobie?
Cóż ja, dziecko moje, zrobię,
4400
Kiedy ojciec zamknął pokój!
W posłuszeństwo ty się okuj,
Przecież nam go słuchać trzeba —
Wróć do nieba! Wróć do nieba!
Tam jest radość, tam rówieśni
4405
Jasne ci zanucą pieśni!
Tylko nie daj płynąć łzom,
Nie mów, że on zawarł[130] dom,
Kiedyś przyszedł ujrzeć nas.
Małym dzieciom snać nie czas
4410
Wiedzieć o tym, jaką drogą
Ludzie wielcy chodzić mogą!…
Powiedz, że weń jakby grom
Snać uderzył i że siłę
Zabrał jego wszystkim tchom!
4415
Powiedz, że te listki miłe
Sam on zbierał, zeszedł las,
Że z tych leśnych niespodzianek
On sam uplótł ci ten wianek….
nasłuchuje, popada w zadumę i potrząsa głową
Ach! Ja marzę!… Inna ściana
4420
Dziś nas dzieli, zbudowana
Z większej prawdy… Wprzódy ona
Zginąć musi, spopielona
W wielkim czyśćcu! Gmach ponury…
Wprzód się muszą rozpaść mury,
4425
Prysnąć zamki, wprzódy święcie
Muszą z kaźni bram pieczęcie
Odpaść wszystkie — — tyle, tyle
Musi jeszcze legnąć w pyle,
Nim zobaczym się oboje!
4430
Chcę wytężyć siły swoje,
Ziemię na tę życia grzędę
Do ostatka znosić będę,
Będę twarda, będę chcieć!
Ale dzisiaj — Boże, świeć! —
4435
Mamy wilię… Prawda, tak!
Najlepszego dzisiaj brak!
O, radości! O, rozkosze!
Matka, ŻałobaJa na święto to poznoszę
Wszystko, co mi pozostało
4440
Jeszcze po nim, a co — mało
Rzec — największej jest wartości,
Którą matka li najprościej
Pojąć umie, gdy nieszczęście
Pokazało jej swe pięście.
klęka przed komodą, otwiera szufladę i wyciąga z niej rozmaite rzeczy. W tej chwili Brand otwiera drzwi i chce do niej przemówić, ale, spostrzegłszy jej zamiary, staje w miejscu, Agnieszka go nie widzi

BRAND

cicho
4445
Grób i grób! Wciąż cmentarz, cmentarz!!
Kiedyż ty się opamiętasz?!

AGNIESZKA

Suknia, welon, płaszczyk — strój,
W którym przyjął chrzest ten mój
Skarb najdroższy!
podnosi sukienkę do góry, przygląda się jej i śmieje się
4450
StrójO, jak słodka
Ta sukienka! Ma pieszczotka,
Mój królewicz, me wesele,
Był przecudny, gdy w kościele
Siedział ze mną! A tu, oto
4455
W kabaciku tym me złoto
Po raz pierwszy, gdy rok miało,
Na powietrze się wybrało!
Był za długi, prosto z igły,
Ale bąk mój, lotny, śmigły,
4460
Wyrósł z niego prędko, wraz,
Jakby człowiek z bicza trzasł…
Niech tu leży!… Mój jedyny!…
Rękawiczki!… Pończoszyny!…
Tak, pończoszki!… Tu na głowę
4465
Jest nakrycie, tak, zimowe,
Czysty jedwab, lśni się, świeci,
Żaden pył go nie obleci!
Tu do drogi różne szmatki;
Kazał ojciec, ręce matki
4470
Zakutały w nie dziecinę!
Zdało mi się, że już ginę,
Tyle było tu roboty
Z odwijaniem!….

BRAND

załamując ręce
Już nie zdzierżę!
4475
Czyż i tej ma się w ofierze
Zbyć pociechy? Dosyć już!
Na innego jarzmo włóż,
Zelżyj, zelżyj, Boże wielki!

AGNIESZKA

Jakieś plamy! Czyż kropelki
4480
Łez mych kiedy padły na to?
O, jak strojno! Jak bogato!
Łzą sperlone, bólem zmięte —
Blaski na nie rozlał święte
Straszny wybór!… Z dnia ofiary
4485
Płaszcz królewski!… Odpędź mary,
Pocieszże się, serce trwożne,
W męce jeszcze mienne[131], możne!
gwałtowne pukanie do drzwi, Agnieszka odwraca się z krzykiem i spostrzega równocześnie Branda. Drzwi się otwierają z trzaskiem; Kobieta w podartym ubraniu, z dzieckiem na ręku, wchodzi pośpiesznie do izby

KOBIETA

spostrzegłszy ubrania dziecięce, woła do Agnieszki
Dziel się ze mną do ostatka,
Ty, bogata, można matka!

AGNIESZKA

4490
Dziesięćkrotnie tyś bogatsza!

KOBIETA

Nie jesteś od innych rzadsza —
Puste słowa tu, jak wszędzie!

BRAND

Czego chcesz tu? Powiedz, powiedz!…

KsiądzKOBIETA

Z tobą, klecho, nic nie będzie!
4495
Na siekący ten lodowiec,
Na ten mroźny wichr pośpieszę,
A nie poddam ucha klesze!
Lepsze dla mnie morskie fale,
Lepsze gnicie gdzieś na skale,
4500
Niż ta klesza mowa wściekła,
Co zapędza mnie do piekła!
Mojaż wina, że — do czarta! —
Tylem warta, com jest warta?!

BRAND

po cichu
Głos ten, twarz ta — nie, na Boga! —
4505
Przeczuć idzie ku mnie trwoga!

AGNIESZKA

Spocznij, jeśli tracisz władzę,
Jeśliś głodna, ja zaradzę.

KOBIETA

Nam nie wolno, my, Cyganie,
Mamy dom swój, swe mieszkanie
4510
Nie tam, gdzie się dobrze dzieje!
Dziuple, drogi, wierchy, knieje
To cygańskie są pałace!
W ciepłej izbie, przy kominie
Innym wszelka troska ginie.
4515
Za dużo już czasu tracę,
A tam przecie, jak psi dzicy,
Gonią wójt mnie i ławnicy —
Chwycą i oddadzą straży…

BRAND

Tutaj nikt się nie odważy.

KOBIETA

4520
Tutaj, gdzie mnie dach i ściany
Więżą, gniotą? Nie, kochany,
Lepiej nas tam wichr ugości!
Jeno[132] strzępek sukienczyny
Dla maleństwa!… Ot, psie syny!
4525
Ten mój starszy w swej podłości
Rodzonemu bratu skradł
Zdarty łachman, stary szmat,
Którym ja ten nędzny płód
Owijała!… Patrz, jak lód
4530
Zimne, sine te nóżęta,
Skóra do cna wiatrem ścięta!

BRAND

Odstąp nam to biedne dziecię;
Z tobą ono zginie przecie!
Niech cię dola jego wzruszy —
4535
Klątwa spadnie z jego duszy!…

KOBIETA

Nie! Ty o tym wiesz najlepiej,
Że nikogo się nie czepi
Cud podobny, że nikomu
Zrobić tego się nie godzi!
4540
Wojna światu, co, jak złodziej,
Dziecko me pozbawił domu,
Z praw je odarł! Wiesz ty, księże,
Jak się plemię takie lęże?
ChrzestRodzą ci się takie smyki
4545
Pośród tańców, pijatyki,
Na przyrówkach, gdzieś przy drodze…
Węglem, panie, ja niebodze
Krzyż znaczyłam na tym czole,
Ochrzciłam go w brudnym dole,
4550
Podałam mu wódki flaszę —
Oto masz uciechy nasze!
A, gdy mi się to ulęgło,
Pół się bandy wraz rozprzęgło:
Kłótnie, sprzeczki, bójki, wrzawy —
4555
Wiedź ich, Boże, do poprawy! —:
Gdzie jest ojciec… gdzie… ojcowie!
O!…

BRAND

Agnieszko!

AGNIESZKA

Co mi powie —?

BRAND

4560
Obowiązek spełnij swój!

AGNIESZKA

przerażona
Jak to? Tej! Przenigdy!

KOBIETA

Uj!
Daj, co masz! Ja wszystko biorę:
Jedwab, łachman! W taką porę
4565
Dobre mi jest to i tamto!
Wszak ci szych[133] to! Wszak ci kram to,
Lecz ma rozgrzać dziecka krew,
Przelać żar do zmarzłych trzew!
Ma dziś koniec być sierocie,
4570
Niech umiera! Tylko w pocie,
A nie w lodzie!

BRAND

do Agnieszki
Słuchaj! Boże
Mówią znaki!

KOBIETA

A czy może
4575
Skrzywdzisz tym własnego chłopca?
Nie! Więc niechże z rąk twych obca
Ma dziś dusza suknię życia,
Śmiertelnego kęs nakrycia!

BRAND

Biada, kto się bronić śmiał,
4580
Gdy mu serce w górę rwał
Obowiązku święty szał!

KOBIETA

Daj! Daj!

AGNIESZKA

Znaczy — o zakało! —
Zelżyć, zhańbić drogie ciało!
4585
Obdzieranie trupa!

BRAND

Na nic
Trud ofiarny, gdy bez granic,
Na nic dziecka śmierć!… W pamięci
Miej to dzisiaj…

AGNIESZKA

złamana
4590
Niech się święci
Wola twoja! Pękaj, łono,
Na nic cały ból twój pono!
Więc, kobieto, gdy inaczej
Już nie mogę — Bóg wybaczy —
4595
Podzielmy się tym, co bywa…

KOBIETA

Dawaj! Dawaj! Jakom żywa!

BRAND

Dzielić, żono? Dzielić?

AGNIESZKA

Prędzej
Śmierć mnie wyrwie z mojej nędzy,
4600
Niż dam więcej. Nie okradaj
Mnie z wszystkiego! Mężu, gadaj:
Cóż, jeśli jej pół udzielę?

BRAND

Było-ż wszystko to za wiele,
Kiedyśmy to kupowali
4605
Swemu dziecku?…

AGNIESZKA

dając kobiecie jedną sztukę za drugą
Dalej! Dalej!
Oto tutaj płaszczyk jest,
W którym on przyjmował chrzest…
Masz; kabacik, szarfę, suknię!
4610
Ciepłe to w każdziutkim włóknie,
Dobrze chroni w czasie burzy.
Masz czepeczek, niech ci służy!
Masz pończoszki — na mróz srogi
Można już w tym iść bez trwogi…
4615
Weź ostatnie te rupiecie…

KOBIETA

Dawaj! Dawaj!

BRAND

Lube dziecię,
Dałaś li już tej niewieście
Wszystko? Wszystko?

AGNIESZKA

daje dalej
4620
Masz tu wreszcie
Koronacyjny płaszcz z tej chwili,
Gdyśmy dziecko swe stroili
Na ofiarę…

KOBIETA

Nic już więcej
4625
Tu nie widzę!… Wszystko moje!
Jeno — do kroćset tysięcy! —
Że ja się tu wójta boję!
Tam, na schodach go przystroję,
Potem — ile starczy nóg!…
znika

AGNIESZKA

stoi chwilę w wewnętrznej rozterce; w końcu pyta
4630
Brand, odpowiedz: czyżbyś mógł
Chcieć coś jeszcze?

BRAND

Mów ty wprzód,
Czy też chętny duch cię wiódł
K tej ofierze strasznej, trudnej?

AGNIESZKA

4635
Nie!

BRAND

Więc majak to był złudny —
Niespełnione jest żądanie.
chce odejść

AGNIESZKA

milczy, dopóki nie doszedł do drzwi, potem woła
Brand!

BRAND

Cóż jeszcze?

AGNIESZKA

4640
Niech się stanie!
Ja skłamałam! Oszukałam
Cię o jedno! Nie oddałam,
Widzisz, mężu, ostatniego…
Oparłam się…

BRAND

4645
Powiedz, czego?

AGNIESZKA

wyciąga z zanadrza złożoną czapeczkę dziecięcą
Jednegom nie poświęciła!

BRAND

A to jest?

AGNIESZKA

Ach, łzy me piła!
Krwawym potem przepojona
4650
Strasznej nocy, dotąd ona
Leżała na sercu mym!
To me szczęście, to mój raj!

BRAND

Trwajże dalej, trwajże w złym,
W mocy swych bałwanów trwaj!
chce odejść

AGNIESZKA

4655
Stój!

BRAND

A czego?

AGNIESZKA

Ty wiesz o tem.
podaje mu czapeczkę

BRAND

zbliża się do niej i pyta, nie biorąc
Z wolą?

AGNIESZKA

Z wolą!

BRAND

bierze czapeczkę
4660
A więc lotem
Stąd najszybszym, bo inaczej
Zgubi siebie w swej rozpaczy.
odchodzi

AGNIESZKA

Nić ostatnią, co mnie z ziemi
Prochem wiąże, surowemi
4665
Targa dłońmi.
stoi chwilę bez ruchu; powoli wyraz jej twarzy przybiera cechy promienistej radości. Brand wraca; ona rzuca mu się rozradowana w objęcia i woła
Wolna jestem!
Brand, jam wolna! Wolność mieszka
W mojej duszy! Tak!

BRAND

Agnieszka!

AGNIESZKA

4670
Jakby za cudownym gestem
Pierzchło wszystko! Wszystkie grozy,
Co strasznymi mnie powrozy
Krępowały, pchały w mroki,
Już w czeluści są głębokiej!
4675
Zwyciężyłam w walce woli!
Już wylane łzy mej doli,
Już rozpierzchły się me chmury!
Ponad śmierci wał ponury
Strzela wieczna ranna zorza!
4680
Rola boża! Rola boża!
Błędne światło żadnej duszy
Już mnie k temu nie poruszy,
Bym winiła cię, cmentarna
Rola boża! Trosko marna!
4685
Alf mój w niebie! Alf mój w niebie!

BRAND

Teraz już przemogłaś[134] siebie!

AGNIESZKA

Tak, przemogłam! Rzec to mogę:
Grób przemogłam, grozę, trwogę!
Dziecko, NieboAlf się znalazł! Ku przezroczy
4690
Niechaj spojrzą twoje oczy:
Stamtąd, kędy tronu stopnie,
Jak radośnie, jak pochopnie[135]
Ręce on wyciąga k nam,
Zbudzon znowu — o, patrz, tam!
4695
Choćbym miała tysiąc głosów,
Nie chciałabym cię z niebiosów
Odwoływać, synku mój!
Jakiż to mądrości zdrój:
Drogi klejnot mi zabrawszy,
4700
Uratował najłaskawszy
Bóg mą duszę — dzięki! dzięki! —
Od niechybnej śmierci! Z ręki
Wzięłam jego skarb ten na to,
By go stracić — słodka strato,
4705
Ty, co rwiesz nas ku weselu
Niebiańskiemu!… Przyjacielu,
Tyś wspomagał mnie w tym boju!
Byłam świadkiem tego znoju,
Widziałam go!… Teraz, ninie
4710
Sam w wyboru ty dolinie
Stoisz, teraz sam u siebie
Szukaj wsparcia w tej potrzebie.
Wobec swego — twe to hasło —:
Wszystko albo nic!…

BRAND

4715
Nie zgasło
Jeszcze w tobie walk zarzewie?
Cóż to znaczy?… Boje nowe?

AGNIESZKA

Bóg, ŚmierćKto zobaczył raz Jehowę,
Umrzeć musi! Zali nie wie
4720
Duch twój o tem?

BRAND

cofa się
Gorze! Gorze!
Jakież ty mnie znów w tej porze
Niesiesz światło? Nie! Nie kłamię —
Dobrze znasz me silne ramię,
4725
Więc nie rzucaj mnie, o luba!
Niech największa na mnie zguba
Spadnie dzisiaj! Niech ode mnie
Pójdzie wszystko! To daremnie;
Nie odczuję żadnych strat…
4730
Lecz bez ciebie — jam już padł!…

AGNIESZKA

Masz, wybieraj, coć się zdaje!
Otoś wkroczył na rozstaje!
Zgaś to światło, a w tej chwili
Upiór znowu się wychyli.
4735
Wigilijne zgaś gromnice —
Widzisz w progu jego lice?
Do niebiańsko ślepych chwil
Daj mi znów odnaleźć drogę!
Sil się mnie odepchnąć, sil,
4740
Ja znów w pył ten upaść mogę,
W którym rosły moje winy!
Zmień mnie, mężu! Tej godziny
Wszystko zdołasz!… Przeciw tobie
Cóż… ja, mężu, dzisiaj zrobię?
4745
Ścięgna skrzydeł mych rozpołów,
W żyły moje przelej ołów,
Dłonią zegnij mnie tą samą,
Którąś mnie ku górnym bramom
Chciał podnosić; żyć w twej mocy
4750
Każ mi tak, jak żyłam, w nocy
Wijąc się w posępnym mroku!
Chcesz i możesz to, przy boku
Twym zostanę, twoja żona!…
Masz, wybieraj, coć się zdaje —
4755
Otoś wkroczył na rozstaje!

BRAND

Wybór dla mnie — rzecz spełniona!

AGNIESZKA

rzuca mu się na piersi
Dank[136] za wszystko! Tak i za to!
O, jak wiernie, jak bogato
Pomagałeś mnie, niewieście!
4760
A, gdy zbliży się nareszcie
To, co los przeznaczył dla mnie,
Ty mnie wesprzesz — tak, niekłamnie!

BRAND

Śpij! Na moim ty zagonie
Zakończyłaś już swą pracę!

AGNIESZKA

4765
Tak… I nocne światło płonie.
Z walki tej już siły tracę…
Umęczona-m już bez miary!
Ale lekkie boże kary!
Brand, dobranoc!

BRAND

4770
Dobrej nocy!

AGNIESZKA

Dobrej nocy!… Twej pomocy
Dank!… Za wszystko dank!… Czas spać!
odchodzi

BRAND

przyciska ręce do piersi
Ty wiernością, serce, płać
Swemu Stwórcy! Miej na względzie
4775
Najwyższego zawsze sędzię!
Ten zwycięża, kto się zrzeka
Strata zyskiem znów dla człeka!
Wiecznie będzie żyło w Tobie
Tylko to, co legło w grobie!
KONIEC AKTU CZWARTEGO.

Akt piąty

Półtora roku później.
Kościół nowy, całkiem gotów, przystrojony na poświęcenie. Tuż obok niego płynie potok. Wczesny, mglisty poranek. Kościelny, zajęty wiązaniem girland dla umajenia kościoła. Wkrótce potem zjawia się Bakałarz.

BAKAŁARZ

4780
Ej! Już na nogach?

KOŚCIELNY

Czas największy!
Nim człowiek wszystko to upiększy —
O, tym szpalerem pójdzie rzesza.

BAKAŁARZ

I przed probostwem coś się wiesza,
4785
Coś, ujętego w krągłe ramy —?

KOŚCIELNY

Tak jest.

BAKAŁARZ

A cóż to?

KOŚCIELNY

Urządzamy
Tarcz honorową — jego imię
4790
Ma być na tarczy…

BAKAŁARZ

Tak, olbrzymie
Życie dziś we wsi — tak — w zatoce
Od białych żagli się migoce!
Pełne są ludzi wszystkie drogi!

KOŚCIELNY

4795
Kto żyw, na równe powstał nogi —
Za czasów jego poprzednika
Nikt tu, bywało, tak nie bryka!
Spokój i zgoda dookoła,
Człek spał i sąsiad spał — a zgoła
4800
Nie wiem, co nadto ma być zdrowszem.

BAKAŁARZ

Życie, mój drogi, życie!

KOŚCIELNY

Owszem!
Lecz nam to przecie krwi nie mąci —
Są ci przyczyny jakie.

BAKAŁARZ

4805
Są ci:
Harowaliśmy, miły bratku,
Póki spał sąsiad; na ostatku
Sąsiad się zbudził, więc w tej chwili
Myśmy się do snu utulili —
4810
Czynnych nas nie chce widzieć świat…

KOŚCIELNY

Żyć — czyż to mądrzej? Chciałbym rad
Coś wiedzieć o tym?

BAKAŁARZ

Tak powiada
Proboszcz wraz z Brandem — trudna rada!
4815
I ja tak myślę, boć w ten sposób
Godzę się, wiesz, z ogółem osób.
Nam pasterskiego listu trzeba,
Nic tak jasnego, jak te nieba,
Słońce, czy księżyc… Tak niech będzie,
4820
Że my, siedzący na urzędzie,
Mamy powinność stać na straży
Cnej moralności, cnych ołtarzy,
Cnej naszej wiedzy, w wielkiej cenie
Mieć skrupulatność i sumienie,
4825
By nie ulegać namiętności —
Ot, mówiąc krótko, między nami:
Musimy stać nad stronnictwami.

KOŚCIELNY

Juści o naszym jegomości
Tego nie powiesz —

BAKAŁARZ

4830
O to chodzi,
Że stać powinien nasz dobrodziej!
Widzą to jego przełożeni.
Gdyby nie to, że lud go ceni,
Już by mu dawno laufpas[137] dali…
4835
Ale on wie, skąd wietrzyk wieje,
Zna dobrze świat i jego dzieje,
Świadom, na jakiej płynąć fali,
Buduje kościół… CzynU nas, bracie,
Od razu wszystkich w garści macie,
4840
Gdy coś czynicie. Co się czyni,
To obojętne: my jedyni
Na to, by czynić to lub owo,
Byleby czynić. Dziejów słowo
Powie zapewne w późny czas,
4845
Że ludzie czynu byli z nas.

KOŚCIELNY

Wy, coście byli w parlamencie,
Znacie nasz ludek; ale święcie
Mówię, że ktoś, co, naszą ziemię
Obszedłby z rana, gdy się plemię
4850
Obudzi ze snu, ot, w te tropy
Rzekłby, że dzielne są z nas chłopy,
Że my, lud śpiochów, w jednej chwili
W lud ślubowników się zmienili…

BAKAŁARZ

Juści nasz lud jest wielce skory
4855
Do ślubowania, każdej pory
Ślubować gotów, lud głęboki
Takie w postępie robi kroki,
Że śluby mają w nas tłumaczy
Niby z urzędu…

KOŚCIELNY

4860
A co znaczy
Taki ślub ludu? Człek uczony,
Możecie mi to z każdej strony
Jakoś wyjaśnić…

BAKAŁARZ

Co — ślub ludu?
4865
Na wyjaśnienie trzeba trudu,
Choć łatwo dowieść, że istnieje —
Ślub — to jest coś, w czym przez ideę
Wspólną zapala się nasz lud,
Chce, by go ślub do czynu wiódł —
4870
W jego przyszłości notabene[138]

KOŚCIELNY

No, tak! Rozumiem… Lecz za cenę
Chciałbym dowiedzieć się wszelaką,
W którym też roku my na taką —
Jakby to mówić…?

BAKAŁARZ

4875
Prosto z mostu!

KOŚCIELNY

Ano więc, mówiąc tak po prostu,
Kiedy na przyszłość my takową
Liczyć możemy, w którym czasie? ?

BAKAŁARZ

Nigdy!

KOŚCIELNY

4880
Co? Nigdy?

BAKAŁARZ

Nigdy! Ma się
Rzecz bowiem w sposób osobliwy,
Że, Postępgdy się zjawi na te niwy
Przyszłość, już rzeczą nie jest nową,
4885
Nie jest przyszłością już! Nie! W gości
Przyszedłszy k nam, teraźniejszości
Przybiera postać!…

KOŚCIELNY

Juści, juści!
Jeno niech jeszcze parę puści
4890
Twa mądra warga, kumie luby,
Kiedy się w prawdę takie śluby
Zamienić mogą?

BAKAŁARZ

Powiedziałem,
Że ślubów takich ideałem
4895
Bywa li[139] przyszłość, więc obwieszczę:
W przyszłości…

KOŚCIELNY

Tak, lecz powiedz jeszcze,
Kiedy jest tedy przyszłość owa?

BAKAŁARZ

po cichu
Otóż kościelny!… głośno Czyż od nowa
4900
Mam znów powtarzać, mocny Boże,
Jako przyszłości być nie może,
Bo, gdy się zjawi, już jest po niej!

KOŚCIELNY

Hm! Hm!!…

BAKAŁARZ

W pojęciu każdym chroni
4905
Jakiś się wybieg, tu atoli
Nie ma wybiegu — pan pozwoli —
Przynajmniej dla tych, którzy więcej
Liczyć umieją, niż dziecięcy,
Ograniczony mózg!… Tak, śluby
4910
To są smalone, widzisz, duby,
To w gruncie rzeczy szczery kłam,
Choć nawet wierzy w nie ten sam,
Który je składa… Dotrzymanie
Bywało dotąd, drogi panie,
4915
Li uciążliwe w oczach ludzi…
Lecz mnie się zdaje, że się trudzi
Człowiek daremnie: to wyniki
Proste dla tych, co się logiki
Jeszcze nie zbyli — ale o tem
4920
Potem!… Ot, tak jest z tym żywotem!
Powiedźcież mi…

KOŚCIELNY

Pst!

BAKAŁARZ

Cóż to?

KOŚCIELNY

Cicho!

BAKAŁARZ

4925
Gra na organach jakieś licho.

KOŚCIELNY

On.

BAKAŁARZ

Pleban?

KOŚCIELNY

Tak.

BAKAŁARZ

A cóż plebana
4930
Przygnało tutaj już tak z rana?

KOŚCIELNY

Coś mi się widzi, że on wcale
Nie był dziś w łóżku…

BAKAŁARZ

Hm! hm!

KOŚCIELNY

Ale
4935
Źle się to skończy! Niedaremnie
Ja to powiadam! Coś tajemnie
Jakby go gryzło! Tak osowiał
Ksiądz nasz!… Od czasu, gdy owdowiał,
Coś tłumi w sobie, lecz niekiedy
4940
Wybucha wszystko w nim i wtedy
Grywa… Słuchajcie! Zda się, wiecie,
Że opłakuje żonę, dziecię!

BAKAŁARZ

Prawie odróżnić można głosy —

KOŚCIELNY

Jeden się skarży snać[140] na losy.
4945
Drugi pociesza…

BAKAŁARZ

Moi mili,
Wzruszyć bym gotów się tej chwili.
Ale nie wolno…

KOŚCIELNY

Tak, gdyby to
4950
Nie urzędnicze nasze myto[141]

BAKAŁARZ

Człek skrępowany, na urzędzie
Ma godność stanu wciąż na względzie.

KOŚCIELNY

Do diabła z tą kłamliwą wiedzą:
W gardle mi głupie księgi siedzą!

BAKAŁARZ

4955
Ta cała mądrość — niech ją czarci! —
Czuć choć raz w życiu!… Cóż my warci?!

KOŚCIELNY

Nikt nas nie widzi — przeto szczerze
Mówię ci: czujmy!…

BAKAŁARZ

Znaczyłoby,
4960
Że takie ot, jak my, osoby
W ludowej się walają sferze.
A nauk księdza sens jest taki,
Tak głoszą ciągłe jego pieśnie,
Iż zaszczyt nie jest na dwojakiej
4965
Drodze: nie można równocześnie
Być urzędnikiem i człowiekiem!
Dowodów tego nie w dalekiem
Szukać nam miejscu: w panu wójcie
Dobry masz przykład.

KOŚCIELNY

4970
Co? W nim?

BAKAŁARZ

Stójcie!
Kiedy papierów wielką moc,
Całe archiwum — ocalono…

KOŚCIELNY

O, to był pożar!… Straszna noc!…

BAKAŁARZ

4975
Tak, tak, powiadam, że niepłono[142]
Pracował wójt nasz! Za dziesięciu
W tym ratunkowym przedsięwzięciu
Starczył ten człowiek. Lecz w komorze,
Jak gdyby diabeł miał swe łoże,
4980
Baba, zoczywszy to, niezwłocznie
Straszliwe wrzaski wszczynać pocznie:
„Czart na cię czyha! Niech cię wzruszy
Zbawienie własnej twojej duszy!”
„Co mi zbawienie!!! — tak się wściekle
4985
Odgryzie wójt nasz — zgniję w piekle,
Ale archiwum to ocalę!”
W takim to wówczas on zapale
Brał się do dzieła; człek morowy
Od stóp, powiadam ci, do głowy,
4990
To też za dzielne swoje czyny
Sowite zbierze on wawrzyny,
Nagrodzon będzie przebogato.

KOŚCIELNY

Gdzie?

BAKAŁARZ

Ano w raju — dajmy na to:
4995
W raju szlachetnych wójtów…

KOŚCIELNY

Mądry
Mój przyjacielu!…

BAKAŁARZ

Co się dzieje?

KOŚCIELNY

Jakowyś czas fermentu dnieje
5000
Poza mądrymi słów twych jądry[143]
Że my żyjemy dziś w fermencie,
Tego dowodem jest pęknięcie
Świata, jak gdyby na dwie części…
Młodzi przeciwko starym pięści
5005
Groźne podnoszą…

BAKAŁARZ

Juści, juści!
Co stare musi do czeluści
Schodzić grobowych! — To, co zgniło,
Staje się strawą, że aż miło,
5010
Dla świeżych bytów! ChorobaŚwiat się rzuca,
Bo mu gorączka trawi płuca;
Powietrza trzeba naszej krtani,
Inaczej — myśmy pogrzebani!
W fermentach nurza się nasz wiek,
5015
Czuje to dziś najlichszy człek.
Z chwilą, gdy stary kościół padł,
W posadach jakby zadrżał świat,
Grunt utraciło pod nogami
To, co dotychczas władło nami.

KOŚCIELNY

5020
Milczenie padło na nasz lud…
„Zburzyć!” tak krzyczał ci on wprzód,
Ale niebawem zmiękł. Od razu
Uczuł, jak gdyby ciężar głazu
Na swoich piersiach — tak, w te tropy
5025
Zaczęli szemrać nasze chłopy,
Że nie zastąpi nic tej straty.
Koniec wszystkiego! To wiedziano
I zawołano w pewne rano,
Że się starego tego domu
5030
Nie wolno było tknąć nikomu.

BAKAŁARZ

Ale dawnego ducha brzemię
Dopóty czuło nasze plemię,
Póki by chramu[144] doby nowej
Nie poświęcono należycie.
5035
Lud nasz spode łba, chyłkiem, skrycie
Spoglądał wciąż na wzrost budowy,
Czekał na dzień, gdy w miejsce starej,
Zblakłej chorągwi, już sztandary
Powieją świeże… A, gdy wieżę,
5040
Ujrzał rosnącą, to się szczerze
Przeląkł i umilkł — i w tej chwili
Myśmy do końca już dobili.

KOŚCIELNY

wskazuje na gromadzące się tłumy
Spójrz na te tłumy, spływające
Ze wszystkich oto stron…

BAKAŁARZ

5045
Tysiące!
A jaka cisza!

KOŚCIELNY

Tak, a przecie
Jakby szum morza, gdy zamiecie
Rozpoczną szarpać jego łono!

BAKAŁARZ

5050
To serce ludu, który pono
Doniosłość chwili wnet zrozumie,
W takim objawia się dziś szumie!
Zda się, jak gdyby czerń[145] ta mnoga
Nowego tu obierać Boga
5055
Przybyła dzisiaj!… Nie ma księdza?…
Coś, jakby lęk, mnie stąd wypędza —
Wolałbym w domu siedzieć sobie…

KOŚCIELNY

I ja! I ja!

BAKAŁARZ

Tak, w takiej dobie
5060
Odnaleźć grunt swój niezbyt snadno!…
Człek coraz bardziej idzie na dno,
Broni się, męczy, no, i macie:
Znów się pogrąża.

KOŚCIELNY

Druhu!

BAKAŁARZ

5065
Bracie!

KOŚCIELNY

Hm!

BAKAŁARZ

Więc?…

KOŚCIELNY

Zda mi się, drogi panie,
Że teraz czujem literalnie!

BAKAŁARZ

5070
Ja nie!

KOŚCIELNY

Przepraszam, bo i ja nie!
Nikt tego w oczy mi nie palnie.

BAKAŁARZ

Czy to my baby?… Żegnam!… Szkoła
Czeka…
odchodzi

KOŚCIELNY

5075
O, teraz to już zgoła[146]
Chłodną mam głowę. Trutniu stary,
Jakież oblazły cię tu mary?
Dalej! Do pracy! Złość mnie wściekła…
Lenistwo furtką jest do piekła!
odchodzi drugą stroną
gra na organach, dotąd stłumiona, urwała się nagłym, szalonym rozdźwiękiem. Wkrótce potem Brand wychodzi z kościoła

BRAND

5080
MuzykaNie! Organy nie chcą grać!
Nie przemówią! Nic ich snać
Nie przymusi, iżby dźwięki
Popłynęły spod mej ręki!…
Każdy głos jak potargany!
5085
Słupy, łuki, sufit, ściany
Idą na mnie — zwał olbrzymi,
Który młoty[147] drewnianymi
Wszystko tłumi, przeboleśnie
Ściska, więzi moje pieśnie[148],
5090
Niby trumna zdobycz swoją!
Dźwięki już się nie zestroją;
Choć je tak wywołać pragnę,
Do posłuchu ich nie nagnę!
Głośno modły me zabrzmiały,
5095
Rozbiły się u powały.
Jakby z rdzą przeżartych dzwonów,
Tak mi płyną, zamiast tonów,
Głuche jęki… A na chórze
Bóg, ModlitwaZdało mi się, że w figurze
5100
Swojej stanął Pan Bóg sam,
Że przed sobą sędzię mam,
Co rękami straszliwemi
Przygniótł modły me do ziemi!
Poprzysiągłem, wzdyć przejęty,
5105
Że zbuduję dom ten święty,
Nowy, wielki kościół boży!
Nazbyt ufny w swoją moc,
Harowałem dzień i noc,
Aż przybytek mój się złoży!…
5110
Dziś mi prawie żal budowy!
Wszyscy tylko chylą głowy,
Wszyscy krzyczą: „Jaki duży!”
Czyż im większa jasność służy,
Niż mnie tutaj? Czyż me oczy
5115
Pogrążone w jakiejś mroczy?
ŚwiątyniaCzyż on duży? Śród tych ścian
Czyż pomieścił się mój plan?
Czyż te słupy, czyż te belki
Ugasiły żar ten wielki,
5120
Ten płomienny żar tęsknoty,
Co mnie pchał do tej roboty?
Czyż ten kościół odpowiada
Tej świątyni, którą rada
Budowała dusza moja,
5125
Iżby była w niej ostoja
Wszelkiej troski!… Brak Agnieszki!
Z nią schodziła na me ścieżki
Jakaś pewność… Jakoś prościej
Ona jasny blask wielkości
5130
Dostrzegała nawet w rzeczy
Najdrobniejszej!… Bez jej pieczy
Czyż się skończą me wątpienia?
Ona niebios tych sklepienia
Potrafiła łączyć z ziemią,
5135
Że nad światem słodko drzemią,
Jak nad pniem korona drzew…
spostrzega przygotowania do uroczystości
Wieńce, kwiaty, rozgwar, śpiew,
Las chorągwi… Tłumnie, szumnie
Wszystko zwraca się dziś ku mnie…
5140
Pod plebanią ludu fala…
Nadpłynęły setki, krocie,
Nadpłynęły z bliska, z dala…
Co? Nazwisko me lśni w złocie?
Dodajże mi siły, Boże,
5145
Lub mnie w ciemnej zagrzeb norze
Gdzieś pod ziemią — niech tam zginę!
W uroczystą tę godzinę
Jać na ustach wszystkich żyję!
Każdy me nazwisko ryje
5150
W swoim sercu… Pieśń natchniona
Na mą chwałę — jakżeż ona
Mroźnym dreszczem mnie przenika!
Gdzież ta puszcza, ustroń dzika,
Gdzie by człowiek, niby zwierzę.
5155
Znaleźć mógł ukryte leże!…

WÓJT

wchodzi w mundurze i wita się rozpromieniony
RadośćZawitał wielki dzień dla ludu,
Chwila sabatu po dniach trudu!
Po tygodniowej, ciężkiej orce
Radosne zatkniem dziś proporce,
5160
Zaciągniem żagle i po gładkiej
Popłyniem głębi w czas ten rzadki!
Szczęścia! Szlachetny, wielki człeku,
Radości kraju, chwało wieku!
Wzruszenie czujem w całym ciele,
5165
Lecz i radości strasznie wiele!

BRAND

A moje gardło, jak w obroży…

WÓJT

Przejdzie… to wszystko się ułoży —
A tylko w surmy zadmij waść!
Ludowi trzeba w uszy kłaść —
5170
Zresztą, gdzie tylko człek się zwróci,
Słychać, jak świat wciąż hymny nuci
Na twoją cześć, jak świat się dziwi.

BRAND

Tak?

WÓJT

Tak! Tu wszyscy są szczęśliwi,
5175
Nawet sam proboszcz rad z kościoła.
Nie widział żadnych błędów zgoła!
Świetny, harmonii pełny styl,
Kształty, że jeno głowę schyl,
Rozmach w nich wielki — w dziele całem!

BRAND

5180
Pan to widziałeś?

WÓJT

Co widziałem?

BRAND

Że pozór wielki ma?…

WÓJT

O panie,
Pozór?!… On wielki jest w istocie,
5185
Z jakiego punktu tej robocie
Pan się przyglądnie, gdzie pan stanie…

BRAND

Wielki naprawdę? Czy pan może
Tylko mnie schlebia?

WÓJT

Mocny Boże,
5190
Nawet za wielki na ten kąt!
Jakiś bogatszy gdzieś tam ląd
Wspanialsze może stawiać dzieło…
Lecz tu — oby to licho wzięło! —
Tu, między morzem a górami,
5195
Gdzie rydel, mówiąc między nami,
Uderza w same li[149] opoki,
Gmach to za wielki, za wysoki!
Słowo honoru!…

BRAND

Jak to miło,
5200
Że stare kłamstwo ustąpiło
Miejsca nowemu!…

WÓJT

Cóż to znaczy?

BRAND

To, że ten ludek dziś się raczy
Wielce radować z świętych pował,
5205
Tak, jako dotąd się radował
Z starego próchna! Nieodrodny,
Krzyczał był chórem: „Jak czcigodny!”
A teraz również krzyczy w chórze:
„Jak to wspaniałe! Jak to duże!”

WÓJT

5210
Mój przyjacielu! Bądźmy szczerzy:
Kto by chciał jeszcze większej wieży,
Wart, by nazwano go pyszałkiem!

BRAND

A jać odpowiem na to całkiem
Głośno: ten kościół jest za mały!
5215
Kłamliwe usta, co by chciały
Mówić inaczej!

WÓJT

Niech mnie katy — !
Tak się wyrzekać swej zapłaty,
Potępiać dzieło, w takim trudzie
5220
Wzniesione wielkim!… Prości ludzie
Zadowoleni… Skarga pusta!
Z podziwu świat otwiera usta,
Wspanialszej on nie widział rzeczy!
Nic go z tej wiary nie wyleczy!
5225
A jak szczęśliwy! Więc, do czarta,
Cóż, panie, taka praca warta,
Co mu otwierać pragnie ślepie,
Kiedy on nie chce w swym czerepie
Mieć tego światła? Prawda stara:
5230
Ważnym dlań to, co jego wiara
Każe uważać mu za sedno!
A zresztą, panie, wszystko jedno,
Czy to dom boży, czy psia buda,
Jeżeli tylko tyle luda
5235
Wierzy, iż dom to duży!

BRAND

Zawsze ta sama piosnka!…

WÓJT

Przy tym
Byłby stworzeniem nieobytym,
Kto by tym, panie, ludziom, którzy
5240
Przyszli do niego oto w gości,
Nie chciał użyczyć gościnności,
Kto by im nie dał, panie, chleba,
Tak, jak się godzi!… Wyznać trzeba,
Że i dla pańskiej, mówię, sprawy
5245
Byłoby źle, gdyby plugawy
Wrzód onej prawdy miał się dalej
Jątrzyć…

BRAND

To znaczy?

WÓJT

Myśmy dbali
5250
O twoją cześć — stowarzyszenie
Nasze, twe dzieło mając w cenie,
Srebrny ci puchar niesie w darze.
Otóż wiedz: napis na tej czarze
Będzie wyglądał li na żart,
5255
Jeśli sam powiesz, co jest wart
Ten nowy kościół… I kantata,
I moja mowa, co się wplata
W tę uroczystość, śmieszna będzie,
Jeśli to dzieło, na tej grzędzie
5260
Naszej wzniesione, nie jest duże…
Więc, widzisz pan, dowodem służę,
Iż trza się poddać do ostatka!
Uszy do góry, a jak z płatka
Pójdzie nam wszystko!…

BRAND

5265
Moje oczy
Widzą, co nieraz już widziały,
Że na cześć kłamstwa jest ten cały
Kłamliwy festyn…

WÓJT

Pan się boczy…
5270
Broń Panie Boże! Ani znaku!
Lecz dajmy spokój kwestii smaku,
W tej chwili ja ci jeden jeszcze
Ważny argument tu obwieszczę!
Tamte jak srebro — ten jak złoto:
5275
W winnicy szczęścia jesteś oto,
Panie, żniwiarzem… szczęścia koło
Toczy się dalej!… Podnieś czoło,
KrzyżDziś jeszcze będziesz kawalerem:
Państwo odznaczy cię orderem,
5280
Dziś sobie jeszcze krzyż zasługi
Przypniesz do piersi…

BRAND

Mam ja drugi
Krzyż — niech mi zdejmie go, kto umie!

WÓJT

Ja, panie, myślę w swym rozumie,
5285
Że pan radujesz się tak z cicha!
Zagadką jesteś!… Tam do licha!
Nie wzrusza pana ten znak łaski?…
Pomyśl pan tylko… Co za blaski!
Co za honory!

BRAND

z wybuchem
5290
Czcze gadanie!
Nie nęcą mnie! Nie zważam na nie!
Jakom tu przyszedł, tak w tej trwodze
O włos nie mędrszy stąd odchodzę.
Pan tu słuchałeś mego słowa,
5295
Lecz nie wiesz, co się za nim chowa.
To, co wy dużym tutaj zwiecie,
Płacąc od stopy i od cala,
Mało mi sprawia troski; z dala
Jestem od tego na tym świecie!
5300
To tylko dla mnie wielkim zyskiem,
Co niewidzialnym jest odbłyskiem,
Co nas rozżarza, co lodowe
Budzi w nas dreszcze, co nam głowę
Oprzędza górnych słów mgławicą,
5305
Co gwiazd ponocnych tajemnicą
Słania się ku nam — to jest właśnie!…
A! Wszystka we mnie siła gaśnie!
Jestem znużony… Idź pan sobie
I ucz, i rób, ja — nic nie zrobię!
idzie ku kościołowi

WÓJT

do siebie
5310
Z tego zamętu któż tu zdoła
Wybrnąć? Zagadka to wesoła:
Od stopy płacim i od cala…
On się od tego trzyma z dala…
Dla niego to jedynie zyskiem,
5315
Co niewidzialnym jest odbłyskiem…
Co tajemnicą gwiazd się słania
Ku nam!… Ot, brednie! Ze śniadania
Pan chyba wracasz? ! Coś na zdrowiu,
Widzę, szwankujesz!…
znika

BRAND

uchodzi placem ku dołowi
5320
W gór pustkowiu,
Choćby najdzikszym, do tej pory
Nie czułem nigdy takiej zmory,
Nie czułem się tak nigdy sam,
Jak tu, gdzie wszystka praca żywa
5325
W grząskie bagienko się rozpływa.
spogląda w kierunku, w którym odszedł wójt
Zadusiłbym go, nędzny cham!
Ilekroć tylko — błazen ze mnie! —
Pragnę go porwać, nadaremnie
Do tępej zbliżam się swołoczy:
5330
On ci mi prosto zawsze w oczy
Smrodliwą duszę swą wypluje.
Jakżeż ja twoją stratę czuję,
Agnieszko droga! Nieszczęśliwie
Tracę swe siły na tej niwie,
5335
Na której nie ma wszak człowieka,
Który zwycięża lub ucieka!
Walka, SamotnośćBezpłodna walka dziś i wciąż:
Próżno samotny walczy mąż!
na scenę wchodzi Proboszcz

PROBOSZCZ

O moje dziatki, me owieczki…
5340
Chciałem powiedzieć — mój kolego!
Proszę wybaczyć. Panie — tego…
Z jakiej by zacząć tutaj beczki…
Miałem kazanie już gotowe…
Jeno, że coś, widzisz, w głowę…
5345
Lecz przede wszystkim dzięki — dzięki!
Człowiek prawdziwie silnej ręki,
Umiałeś, panie, rzec to mogę,
Wskroś utorować sobie drogę
Przez kłótnie, wrzaski, puste swary;
5350
Umiałeś kościół zburzyć stary,
By rósł godniejszy w stronę nieba…

BRAND

O, tutaj jeszcze dużo trzeba…

PROBOSZCZ

Czegoż by? Chyba poświęcenia.

BRAND

Postaci rzeczy to nie zmienia.
5355
Na cóż budynek nowy zda się,
Gdy nowy, czysty duch w tym czasie
Jeszcze mu obcy….

PROBOSZCZ

Przyjacielu!
Na to nie trzeba trosk zbyt wielu,
5360
Już wy go tutaj przywabicie.
Te piękne rzeźby na suficie,
Ta widna nawa, o, mój panie,
Podziała to na wychowanie
Naszego ludku, on niezwłocznie
5365
Jakoś na siebie zważać pocznie.
A ten rezonans, księże drogi,
Co każde słowo w taki mnogi,
Dwojaki, setny mnoży sposób,
Jakąż on wiarę w sercach osób
5370
Wzbudzi płomienną — rezultaty,
Których i jakiś kraj bogaty
W obfitszej nie osiągnie mierze!
A wszystko to, powiadam szczerze,
Cześć pańską głosi… Cny konfratrze,
5375
Przyjmij me dzięki, którym gładsze
Wzdyć towarzyszyć dzisiaj będą,
Gdy do biesiady wszyscy siędą;
Młodzi niejeden liść wawrzynu
Wplotą ci jeszcze w cześć za czynu
5380
Twego wspaniałość……. Ale siły
Snać cię, mój Brandzie, opuściły:
Pan się zataczasz…

BRAND

Nadaremnie!
Dawno już mocy nie ma we mnie
5385
Ani odwagi — —

PROBOSZCZ

Nie dziwota!
To harowanie! Ta robota!
Wszystko jednego męża dzieło!
Ale to dzisiaj już minęło!
5390
Rychło nadejdą słodsze chwile,
I niebo znów zabłyśnie mile!
Tysiączna zeszła się gromada
Z wszystkich okolic — tłum nie lada!
A teraz pytam: w wyszukanem
5395
Słowie któż zmierzy się dziś z panem?
Pańskiego któż przewyższy ducha?
Tylu konfratrów pana słucha,
Tylu cię wita z otwartemi,
Panie, ramiony[150] na tej ziemi,
5400
Tu, na tym gruncie, gdzie twa gmina
Z wdzięcznością się przed tobą zgina,
Rozrywa uczuć swoich tamy!
Potem… o dziele twym cóż mamy
Rzec?… Jest wspaniałe! Ani słowa!
5405
Potem te kwiaty, ta majowa
Woń naokoło!… Szczęście płuży[151]!
A ewangelii temat duży
Na dzień dzisiejszy!… Potem, panie,
Jakież to będzie dziś śniadanie!
5410
Nowiną z tobą się podzielę,
Że patroszono tęgie cielę!
Przepyszne bydlę! O, niełatwo —
Pomyślę sobie — droga dziatwo,
Było ci znaleźć okaz taki!
5415
Tak! Niebywałe to przysmaki!
W tych ciężkich czasach, gdzie się płaci
Za funt, Bóg wie co, i bogaci
Trudno na zbytek ten się zmogą!
Ale puśćmy to swoją drogą,
5420
Inne mnie sprawy tu przywiodły!

BRAND

Tak! Bić, patroszyć, ściągać skórę…

PROBOSZCZ

Powiem ci słówko poniektóre,
Że ja się trzymam innej modły[152],
Ot, łagodniejszej — węzłowato
5425
Mówiąc i krótko — boć my na to
Niewiele mamy czasu… Ale
Pan się sprawujesz doskonale,
Tylko na jednym punkcie trzeba
Troszkę się zmienić — święte Nieba —
5430
Punkcik maleńki — mnie się zdaje,
Że pan wiesz nawet, w czym zwyczaje
Nasze odmienne, na urzędzie
W czym się różnimy — ot, nie będzie
Trudno się zmienić — Ksiądz dobrodziej
5435
Jakby nie wiedział, co się godzi,
A co nie godzi z tym, co w spadku
Mamy po ojcu i po dziadku.
No, a to właśnie tak, to jedno
Oznacza całej rzeczy sedno!
5440
Ja cię nie łaję, wiem ci przecie,
Że, jeśli mało człek na świecie
Miał doświadczenia, jeśli z miasta
Przyjdzie wielkiego — mocny Boże! —
Z nami nie zawsze zróść się może.
5445
Lecz teraz, druhu, z tym już basta!
Teraz do tego sam już naglę,
Abyś naciągnął swoje żagle,
Jak się należy, z wiatrem, panie!
Mówią — i słuszne to gadanie —
5450
Że poszczególną pan się duszą
Nazbyt zajmujesz, a to — muszą
Przyznać mi wszyscy — między nami
Mówiąc, błąd wielki! Nie! Masami
Jednym grzebieniem trzeba nasze
5455
Czesać owieczki; w tym ci leży
Szczęście owieczek i pasterzy.

BRAND

Wyłuszcz pan jaśniej…

PROBOSZCZ

Nie wystraszę,
Jeżeli powiem: w zacnym znoju
5460
Dał pan nam kościół, niby szatę
Sprawiedliwości i pokoju,
Wiano[153] istotnie przebogate!
Państwo, Religia, PieniądzPaństwo — powiedzieć panu mogę —
Widzi w religii walną drogę
5465
Dobrego tonu, port, któremu
Powierza byt swój, przeciw złemu
Oręż najlepszy, ot, najprościej
Mówiąc, wskazówką moralności!
Państwo jest biedne, więc też, sądzę,
5470
Waluty chce za swe pieniądze.
Pan wiesz, że ja się w tym nie mylę,
Iż chrześcijanin znaczy tyle,
Co patriota… Panie luby,
Rząd nie rozrzuca bez rachuby
5475
Krwawego grosza. Śmierć jedynie
W sam czas za darmo ku nam spłynie,
Państwo, mój druhu, nie szaleje,
I jakież byłyby to dzieje,
W jakiej by kraj utonął nędzy,
5480
Gdyby nie państwo, jak najprędzej
Mknące z pomocą, z swej wyżyny
Śledzące wszystkie ludzkie czyny.
Lecz państwo tak, jak się należy,
Dobre li[154] może mieć wyniki
5485
Przez swe lojalne urzędniki,
Więc tu: przez swoich duszpasterzy.

BRAND

Mądrość się kryje w każdym słowie!

PROBOSZCZ

Konfrater[155] pański jeszcze powie,
O, tak króciutko: pan ugaszcza
5490
Państwo kościołem, by, po prostu
Mówiąc, przyczynić się do wzrostu
Kultury kraju. W tym też zwłaszcza
Zamyślam sensie tak jak jest,
Wyjaśnić wszystkim ten nasz fest.
5495
Przy biciu dzwonów tłumy bliźnie
Usłyszą dziś o darowiźnie.
Wraz z tym przyrzekniesz mi dziś, panie,
Żeś gotów przyjąć me żądanie.

BRAND

Nie byłbym sobą, gdybym miał
5500
Zgodzić się na to…

PROBOSZCZ

Tak, w tej chwili
Jest już za późno!…

BRAND

Jak to? Za późno!?

PROBOSZCZ

Co za szał!
5505
Opanujże się! Rzecz do śmiechu!
Wszak nie dopuszczasz się pan grzechu?!
Nikt z stratą jeszcze nie odchodził,
Jeżeli państwu w czym dogodził,
Służył dwom panom — rzecz w porządku —
5510
O jednym niby to żołądku.
Nie trzeba wciągać w swe rachuby
Zbawienia Bartka li i Kuby;
Celem człowieka na urzędzie
Takim, jak twój, niech zawsze będzie
5515
To, by do źródła wspólnej wiary
Całą parafię wieść — to stary
Przykaz! A jeśli, jak wypada,
Cała napije się gromada,
To i jednostka swe pragnienie
5520
Również ugasi… A nadmienię…
Choć pan inaczej może czuł.
Że państwo jest na włos przez pół
Republikańskie; ku swobodzie
Żywi nienawiść, lecz w równości
5525
Wielce smakuje. A zagości
Jakowa równość w tym narodzie,
Jeśli się tego nie wygładzi,
Co się wysuwa nad brzeg kadzi?
I to jest właśnie pański błąd,
5530
Że pan, przybywszy w ten nasz kąt,
Podkreślasz, iż nie to coś warte,
Co wygładzone i utarte,
Ale, że walor jest widomy[156]
W tym, co wyrasta nad poziomy…
5535
Dawniej, powiadam, aż po wiek
Członkiem kościoła bywał człek,
Dziś każdy śpiewa na swą nutę,
Stosunki z państwem ma nadpsute,
Przeto tak trudno dziś od głowy
5540
Ściągać podatek równościowy,
Jako i inne też pobory;
Kościół dzisiejszej, widzisz, pory
Nie jest nakryciem dla wszech głów!

BRAND

Co za rozległe horyzonty!

PROBOSZCZ

5545
Tylko bez trwogi! Tylko znów
Nie tracić wiary!… Prawda! Mąty
Panują dzisiaj wprost zbrodnicze!
Ale ja zawsze na to liczę,
Że jest nadzieja, gdzie jest życie!
5550
Ten akt dzisiejszy w pańskim bycie
Tak jest doniosły, że tym bardziej
Pan obowiązkiem nie pogardzi
I odda państwu swe usługi
Tak, jako żaden człowiek drugi.
5555
Tylko reguła, tylko miara
Wiedzie do celu! Rzecz to stara,
Że, jeśli człowiek ją podepce,
To nasze siły, jako źrebce,
Wyrwą się wraz poza granice
5560
Wszelkiej tradycji i na nice[157]
Wszystko wywrócą, niszcząc krwawo,
Co li spotkają… PaństwoJedno prawo
Niech nam porządek wszelki niesie:
W sztuce to prawo szkołą zwie się,
5565
A w naszej armii, ile pomnę,
Zowie się prawo to ogromne
Trzymaniem kroku. To jest słowo!
I państwo czuć się będzie zdrowo,
Gdy ten jedyny cel swój zoczył
5570
Nie lubi ono, gdy wyskoczy
Żołnierz z szeregu poza linię,
I marsz na miejscu także ninie[158]
Bywa zbyteczny. Rzecz to znana:
Takt jednakowy dla kolana
5575
I równy krok dla każdej nogi —
To mądrość państwa, panie drogi!

BRAND

Orłom rynsztok dać wypada,
A szczyty gór dla gęsi stada!

PROBOSZCZ

Człek nie jest zwierzę, z łaski nieba!
5580
A, gdy poezji mu potrzeba,
Kiedy mu zechce się legendy,
W Biblii ich dosyć znajdzie wszędy!
Bo, poczynając od stworzenia
I dalej, aż do objawienia,
5585
Tyle porównań w niej się mieści,
Tyle obrazów, przypowieści
Roi się tu, aż za bogato.
Dzisiaj przypomnę — dajmy na to —
W jakim to wieżę Babel[159] trudzie
5590
Chciano budować. Biedni ludzie,
Los ich był straszny! A powody?
Ot, nie umieli uczcić zgody,
Ot, nie umieli — rzeknę przytem —
Wspólnym popłynąć w dal korytem,
5595
Każdy przy swoim idiomie
Wzdyć się upierał — i w ten sposób
Rój poszczególnych powstał osób,
Miast społeczności… Tak, widomie
Ta przytoczona baśń przemądra
5600
Jest by łupina tego jądra,
Które powiada: człek się gubi,
Jeśli z innymi żyć nie lubi!
Kogo chce obrać Bóg z wesela,
Temu naturę On przydziela
5605
Indywidualną… Rzym
Zwykł mawiać był o człeku tym,
Że ukarali go bogowie,
Mieszając rozum jemu w głowie.
Człowiek samotny, a szalony —
5610
To wszystko jedno! Przeto płony
Wypitek ludzi, na swą rękę
Pragnących działać… Sos w podziękę
Ten sam im, widzisz pan, przypadnie,
Jak Uriaszowi[160], co go zdradnie
5615
Ongi król Dawid wypchał w posły.

BRAND

Jakiebykolwiek stąd wyrosły
Klęski, ja końca się nie boję
Przez śmierć… A pewne są li twoje
Sądy, że, wspólną mając mowę
5620
I myśli wspólne, tę budowę
Byliby wznieśli aż do nieba?

PROBOSZCZ

Co? Aż do nieba? Nie! Nie trzeba.
Tak się zapalać! To nikomu
Wzdyć się nie uda, do ogromu
5625
Tego nie dorósł nikt! To baśnie!
Dalsze jest jądro, jak najjaśniej
Mówiące o tym, że to na nic
Budować aż do gwiezdnych granic!

BRAND

Nad gwiazdy sięgał swą drabiną
5630
Jakub i ludzkie też tęsknoty
Powyżej gwiazd w przestworach giną.

PROBOSZCZ

O, na ten sposób? Panie złoty!
Juści, do nieba zawsze wiodły
Cnotliwe czyny, święte modły;
5635
Lecz, kto chce życie łączyć z wiarą,
Nie czyni mądrze żadną miarą;
Ciężka robota przez dni sześć,
Siódmego trzeba serce wznieść.
Kościół, w powszedni dzień otwarty,
5640
Panie, to tylko puste żarty!
Cóż na niedzielę pozostanie?
Religia, SztukaSkutek mieć będzie twe kazanie,
Gdy rzadka poda je godzina,
Niby rzadkiego kubek wina.
5645
Religii, panie, jak i sztuki,
Nie trza rozwadniać! To nauki
Rdzeń jest wszelakiej! Z swej ambony
Widzisz pan, na coś jest stworzony,
Z niej na ideał patrzysz swój!
5650
Lecz, gdy z niej zejdziesz, księży strój
Gdy złożysz z siebie, wówczas wcale
Nie myśl o swoim ideale!
Przewodnią tylko ta zasada,
Której wciąż trzymać się wypada:
5655
Ucz ograniczać się, mój człecze!
Przyszedłem wziąć cię w swoją pieczę,
Byś stał się wierny tej zasadzie.

BRAND

Nie! Ja w te dusz państwowych kadzie
Sypać nie będę ziarn z swych kiosków.

PROBOSZCZ

5660
A jam do innych przyszedł wniosków,
Jeno dla pana tu nie pole!…
Panu trza w górę — tę miej wolę!

BRAND

O tak, mnie trzeba w górę po to,
Byście mnie zepchnąć mogli w błoto!

PROBOSZCZ

5665
Wywyższon będzie — tak jest w świecie —
Kto się poniża… Żaden przecie
Szpak nie przemówił, zanim w pierze
Nie porósł, panie! Radzę szczerze!

BRAND

Kto wam potrzebny, tego wprzódy
5670
Zabić musicie!…

PROBOSZCZ

Pańskie złudy!
Panu się zdaje… Pan się boi…

BRAND

Tak! Umaczajcie dłoń w krwi mojej!
Na to zgnilizny waszej łoże
5675
Człek li umarły upaść może!

PROBOSZCZ

Psu bym nie puścił krwi, a panu?
Tylko, tak wedle mego stanu,
Chciałem przedstawić one drogi,
Które mnie wiodły w raj ten błogi
5680
Mojego szczęścia…

BRAND

Śmieszne dzieje!
Pan chcesz, by, skoro kur zapieje
Twojego państwa, ma się dusza
Zaparła tego, co mnie wzrusza?

PROBOSZCZ

5685
Zaparła? Bracie!… Grunt to grząski!
Wskazałem ci na obowiązki!
Połknij pan wreszcie światoburcze
Swoje zapędy, które kurcze
Ludziom sprawiają! Ten swój wszytek
5690
Zapał na własny miej użytek,
A tylko schowaj go pod klucz!
Śnij sobie, śnij, sam siebie ucz,
Tylko nie wychodź z tym przed tłumy:
Mszczą uporczywe się rozumy!

BRAND

5695
Tak, lęk przed karą, chęć korzyści
Kaina[161] znak najoczywiściej
Na twoim czole dziś wybiły.
W powszednim jarzmie trawiąc siły,
Dawno zabiłeś w duszy swej
5700
Wszelkie szlachectwo!

PROBOSZCZ

do siebie
Ejże, ej,
Już na „ty” zeszedł!… To zbyt śmiało!
Może by wreszcie wypadało
Skończyć te spory!…
5705
głośno Pan po trosze
Może pojmuje, że ja proszę,
Abyś pan wszedł nareszcie w siebie,
Jeżeli pragniesz na tej glebie
Mieć powodzenie, no, i zda się,
5710
W sam raz zrozumiesz, w jakim czasie
Pan dzisiaj żyjesz — że nie złowi
Szczęścia, kto chce przeciw prądowi
Płynąć upornie… Wyjdźmy z lasu:
Czyż śmią obrażać ducha czasu
5715
Nasi artyści? Cóż pan rzecze:
Nasi żołnierze czyż dziś miecze
Dobędą z pochwy, które ostrza
Mają naprawdę? Nie! Najprostsza
Ta jest zasada: temu służ,
5720
Czyj zjadasz chlebik — ot, i już!
Swe „ja” swobodnie chcieć rozwijać,
Wywyższać siebie, tłum pomijać —
Tego nie wolno! Szczęście sprzyjać
Będzie ci, panie, jeśli skromnie
5725
Pójdziesz z innymi! Tak, co do mnie
Zawsze to jedno ci nadmienię,
Iż to dzisiejsze pokolenie
Prze — jak wójt mówi — ku ludzkości.
Cóż to byś miał za możliwości,
5730
Przyjmując wszystko nieco prościej,
Niby po ludzku! Więc do ręki
Hebel i ściosać wszelkie sęki!
Dopiero, gdy się pan ogładzi,
Wejdzie na drogę, którą radzi
5735
Chodzimy wszyscy, wówczas, panie,
Z twej pracy wielki zysk powstanie.

BRAND

Precz stąd! O, precz stąd!

PROBOSZCZ

Jakbym zgadł!
Panu potrzebny szerszy świat!
5740
Lecz w kole wielkim, czy też małem,
WładzaPan musisz naprzód z duszą, z ciałem
Wleźć w mundur czasu!… Tak, kaprala
Potrzeba kija, aby fala
Umiała zacnie maszerować.
5745
Kapral dziś wodza ideałem!
Jak on prowadzi do kościoła
Kupę swych ludzi, tak ty zgoła
Kupą wspólnotę swoją prowadź
W bramy wspólnego raju… Prawa
5750
Wiara wszystkiego jest podstawa;
Pan masz powagę, twa powaga
Wsparta na studiach, więc wymaga,
By jej słuchano! Jak potrzeba
Objaśniać wiarę — wielkie nieba! —
5755
Znajdziesz to, bracie, w rytuale;
Wszystko ci pójdzie gładko wcale[162]!
Ja się nie lękam! Nie upłynie
Zbyt dużo wody! Tak, jedynie
Męstwa potrzeba… Na to liczę!….
5760
A teraz trochę się poćwiczę
W głośnym gadaniu sam, w kościele.
Coś rezonansu aż za wiele,
Aż żenująco!… W naszym kraju
Taki rezonans nie w zwyczaju!
5765
Więc do widzenia!… O rozterce,
Rozpierającej ludzkie serce,
Będę dziś mówił, i, jak boży
Obraz zacierać się nie trwoży
Człowiek — lecz teraz, bracie miły,
5770
Trochę pokrzepić trzeba siły.
odchodzi

BRAND

przez chwilę zatopiony w myślach, jak skamieniały
Zali to dzieło nie porwało
Wszystkiej mej doli, jak lawina?
Komu dziś służysz, moja chwało?
słychać głos trąby
Ten pusty dźwięk ci przypomina.
5775
Jeszczem ja nie wasz! Nie! Te ściany
Pełne są mojej krwi wylanej!
Z mojego szczęścia te wiązadła,
Lecz dla was dusza ma przepadła!
SamotnośćStrasznie samotnym być na świecie.
5780
Gdzie tylko spojrzę: śmierć!… O, nieba!
Strasznie! Kamienie mi dajecie,
A ja tak łaknę chleba, chleba!
Okrutną prawdę rzekł ten człowiek,
Lecz cóż odkryły mi te słowa?
5785
Gołąbka boża wciąż się chowa,
Nie rozwarła mi dotąd powiek,
Ach, jedno serce, równe w wierze,
A do wybranych już należę!…
Ejnar blady, wynędzniały, w czarnym stroju, przechodzi drogą i staje, ujrzawszy Branda

BRAND

z krzykiem
Ty — Ejnar, ty?!

EJNAR

5790
Tak ja się zowię!

BRAND

Nie zamknąć tego w jednym słowie,
Jak chciałem człeka w tej niedoli!
Chodź do mej piersi! Pierś ta boli!

EJNAR

Nie trzeba mi spoczywać na niej,
5795
Jam już zawinął do przystani.

BRAND

Czy żal masz do mnie za spotkanie
Nasze ostatnie?

EJNAR

Nie! Ja za nie
Potępić ciebie dziś nie mogę —
5800
Wszakżeś mi tylko zaszedł drogę
Rozkoszy świata, ty, narzędzie
Samego Boga… Więc nie sędzię
Widzisz…

BRAND

cofając się
Jak mówisz?

EJNAR

5805
Jak ja mówię?
Głosem spokoju. Kto obuwie
Grzechów swych złożył, czując skruchę,
Ten serce swoje, dawniej głuche,
Nauczył mówić w taki sposób.

BRAND

5810
Dziwne! Od wieluć[163] ja tu osób
Słyszałem rzeczy — bez ogródki
Mówiąc — wręcz inne!

EJNAR

Tak, to skutki
Pychy, upartej wiary w siebie.
5815
Długom ja w świeckiej tkwił potrzebie;
Świat, jego puste, płone[164] sprawy,
Sztuka, robiąca tyle wrzawy,
To wszystko sidła, co w szatana
Moc mnie popchnęły… Nieprzebrana
5820
Jest łaska Boga: On z wysoka
Nie spuszczał słabej owcy z oka,
Do prawdziwego pomógł celu.

BRAND

A w jaki sposób?

EJNAR

W jeden z wielu…
5825
Widzisz, popadłem — — tak!…

BRAND

Popadłeś?
W co?

EJNAR

W grę i picie!… Że nie zgadłeś!
Wino podsunął mi i kości!

BRAND

5830
Tego chciał, myślisz, w swej miłości
Pan nasz?

EJNAR

To pierwszy do ratunku
Krok był. — A później byłem chory,
Straciłem chęć tej samej pory
5835
Do malowania, do rysunku…
Znikła wesołość — do szpitala
Potem zanieśli… i tu, z dala,
Widzisz, od świata poleżałem.
Gorączka rosła… nad mym ciałem
5840
Tysiące wielkich much… Tak ma się
Rzecz, widzisz, ze mną… Tak, po czasie
Znowum wyzdrowiał… przeszedł ostry
Ból mój — i wtedym poznał siostry,
Było ich trzy, co w służbie Boga
5845
Chodzą i uczą — teologa
Takżem jednego miał przy sobie —
Im to zawdzięczam w tej chorobie,
Żem się odsunął precz od świata,
Że spadła ze mnie grzechu szata,
5850
Że, z dróg zeszedłszy złych, po świecie
Chodzę tu dziś jak boże dziecię.

BRAND

Więc tak?…

EJNAR

A tak… Tak ścieżka płynie
Po wąskiej grani, po dolinie.

BRAND

5855
A potem?

EJNAR

Potem? Bóg miał zgoła
Wstrzemięźliwości apostoła
W mojej osobie. Lecz od człeka
Pokusa nigdy nie ucieka,
5860
Więc też zerwałem z tym zawodem
I dzisiaj pragnę kroczyć przodem,
Jako misjonarz.

BRAND

W które strony?

EJNAR

Do brzegów Nilu krok zwrócony…
5865
Przestańmy gadać — W tym momencie
Pragnę…

BRAND

Wziąć udział w naszym święcie?
Obchodzim dzisiaj…

EJNAR

Nie! Iść muszę,
5870
Gdzie mnie wołają czarne dusze…
Żegnam…
chce odejść

BRAND

Czyż żaden brzask wspomnienia
Nie budzi w tobie ani cienia
Chęci do pytań?

EJNAR

5875
O co?

BRAND

O tę,
W której by skargi i tęsknotę
Zbudziła rysa ta, co dzieli
Niegdyś od dzisiaj…

EJNAR

5880
Ach, czy nie tę
Na myśli młodą masz kobietę,
Co mnie więziła, nim kąpieli
Wiary zaznałem, w grzesznej sieci?
Znalazłaż światło, które świeci
5885
Ku drodze prawdy?

BRAND

Żal głęboki
Pozostawiła — przez te roki
Była mi żoną…

EJNAR

Takie sprawy
5890
Nie są istotne. Mnie, łaskawy
Panie, o ważne idzie rzeczy.

BRAND

Radości, bóle — los to człeczy…
Niebawem było nas już troje,
Lecz trzecie poszło, dziecko moje…

EJNAR

5895
To nieistotne.

BRAND

Co? I to nie?

EJNAR

Powiedz, jak zeszła w grób?

BRAND

W koronie
Promiennej wiary w zorzę ranną,
5900
Z jasnością w sercu nieustanną,
Z wolą, do końca już niezłomną,
Z wdzięcznością zeszła przeogromną
Za to, co życie jej tu dało
I co jej wzięło…

EJNAR

5905
To za mało!
Puste frazesy!… Ja cię o to
Pytam, jak z wiarą jej?

BRAND

Jak złoto!

EJNAR

W kogo wierzyła twoja żona?

BRAND

5910
W Boga.

EJNAR

Li w niego? Potępiona!

BRAND

Co? Potępiona?

EJNAR

Tak! Niestety!

BRAND

spokojnie
Odejdź, ty — licho!

EJNAR

5915
A i ciebie
Szatan w czeluściach swych pogrzebie!
Tak, i ty, wzorem tej kobiety,
Umrzesz na wieki!

BRAND

Rzucasz klątwy,
5920
A życie twoje kał i mątwy!

EJNAR

Na sukni mojej nie ma plam!
Ja z balii wiary czystość mam,
Jać to w miednicy cnej świętości
Z kału obmyłem swoje kości!
5925
Tak, tak! Kijanki[165] przebudzenia
Z Adamowego, patrz, odzienia
Brud mi już wszystek wyklepały!
Dzięki mydlinom modłów biały
Jestem, jak komża.

BRAND

5930
Fe!

EJNAR

Fe na cię!
Świat czuć już siarką, miły bracie!
Jam pszenne ziarno w sicie Pana,
Ty jako plewa z ziem wysiana.
znika

BRAND

patrzy chwilę za nim, naraz wzrok jego się zapala i wyrzuca z siebie te słowa
5935
Ten musiał przyjść, by swymi słowy
Zbawić mnie! Teraz te okowy
Prysły ostatnie! Od tej chwili,
Choćby mi wszyscy grób żłobili,
Będę już sobą!

WÓJT

wchodzi pośpiesznie
5940
Księże miły,
Trzeba się śpieszyć, zebrać siły,
Nie można żądać od tysięcy,
By cierpliwości mieli więcej!

BRAND

Niech się więc stanie…!

WÓJT

5945
Co? Bez pana?
Trzeba się śpieszyć. Już zebrana
Cała procesja. Twoją chwałę
Głosząc, lud sunie, jak nabrzmiałe
Śniegiem potoki, ku plebanii!
5950
W górę głos płynie z pełnej krtani:
„Dajcie nam księdza! Gdzie jest ksiądz?”
Więzić nie trzeba takich żądz,
Bo inaczej nasza dziatwa,
Do zbytecznych dąsów łatwa,
5955
Wziąć gotowa się do dzieła
Nie po ludzku… Idźże do niej!

BRAND

Nie poniosę wolnej skroni
Między tłumy! Pozostanę
Tutaj!

WÓJT

5960
Rzeczy niesłychane!
Ksiądz oszalał!…

BRAND

Wasza droga
Jest za ciasna!…

WÓJT

Lecz, na Boga!
5965
Czyż ta droga się rozszerzy,
Kiedy taki tłum tu bieży?
Co za napór!… Co pan powie —
Proboszcz z kominiarzem w rowie!
Zepchnięto ich! Gdzie powaga?!
5970
Biczem niech ich ksiądz wysmaga,
Gdy potrzeba! Nie zdziałamy
Nic! Przerwane wszystkie tamy!
Procesyja poszła wspak!
Tłum wpada w dzikim zamęcie, przerywa uroczystą procesję i toruje sobie drogę ku kościołowi

KILKA GŁOSÓW

Brand!

INNI

wskazując na schody kościoła, na których stoi Brand, wołają
5975
O, tam on!

ZNOWU INNI

Dajże znak!
Czas rozpocząć!

PROBOSZCZ

wciśnięty w tłum
Zmitygujcie
Tłum ten dziki, panie wójcie!

WÓJT

5980
Ja bezradny tutaj jestem.

BAKAŁARZ

do Branda
Jednym słowem, jednym gestem
Uspokójże, Brand, tę burzę!
Zło czy dobro, co nas czeka?
Objaśnijże dziś człowieka!

BRAND

5985
Przecież w tej leniwej chmurze
Ozwał huk się niezwyczajny!
Posłuchajcie! U rozstajnej
Wyście drogi… Ludzie muszą
Chcieć nowiny całą duszą!
5990
Wszystek wynieść gruz potrzeba
Z serc, jeżeli ma do nieba
Strzelający gmach się wznieść,
W którym nowa mieszka treść.

GŁOSY URZĘDNIKÓW

Ksiądz oszalał!

GŁOSY KSIĘŻY

5995
On zwariował!

BRAND

Tak, tak! Samem wypiastował
Oną złudę, że tu człowiek
Nie odwraca swoich powiek
Ode prawdy i od ducha!
6000
Ja myślałem, że wysłucha
Bóg mej prośby — sercem całem
O wasz los z nim handlowałem!
Jam Mu kłamał prosto w twarz!
Zbyt jest ciasny kościół nasz,
6005
Więc powiększyć go w dwójnasób,
Lub w trójnasób! Starczy zasób!…
Tak zeszedłem z światła lic,
Swoje „wszystko albo nic”
Porzuciłem, by złowrogą
6010
Kompromisów zdążać drogą!
Złudziła mnie jego moc,
W mych ciemności głuchą noc
Spłynął Sądu straszny głos!
Z strachu zjeżył mi się włos!
6015
W sercu, w grom ten zasłuchanem,
Jako Dawid przed Natanem[166],
Stałem, tracąc wszystkie zmysły!
Teraz me wątpienia prysły!
DiabełTeraz ciebie znam ja, biesie:
6020
Kompromisem Szatan zwie się!

TŁUM

z rosnącym niespokojem
Precz! Precz od nas jak najdalej
Ci, co tak nas zaślepiali!

BRAND

W własnym oku szukać belki!
Na się zwrócić gniew swój wszelki!
6025
Siły swoje w tej szacherce
Straciliście! Swoje serce,
Swoje „ja” rozdrobniliście!
Zamiast mocy, oczywiście
Nicość dmie się w waszym bycie!
6030
Przyszliście tu, bo wierzycie?
Puste dźwięki was przywiodły,
Grzmot organów, diackie[167] modły,
Kaznodziejskie sztuczki, kruczki,
Gromy, szepty, śmieszne huczki,
6035
Wywracanie domków z kart,
Cały kram ten licha wart,
Strzelający blichtrem czczym,
By się rozwiać w mgłę i dym!…

PROBOSZCZ

do siebie
Wójt ma za swe! Razik tęgi!

WÓJT

tak samo
6040
Godne dostał proboszcz cięgi!…

BRAND

Chcecie tylko nowych świec,
Żadnych innych głębszych żądz!
I znów do dom, by się sprząc
Z troską, z męką, by znów lec
6045
W kojcu tępych pragnień swych,
Aby znowu, ludzie biedni,
W pracy zaryć się powszedniej,
By ten blichtr wasz, ten wasz szych —
Księgę życia — ukryć na dnie
6050
Ciemnej skrzyni, aż wypadnie
Wyjąć ją na święto nowe!
Gdzież te sny, co moją głowę
Rozpalały, gdym z ofiary
Pił kielicha? Kiedy, stary
6055
Burząc kościół, przewspaniały
Chciałem wznieść przybytek chwały,
Co nie tylko miał być wiary
Naszej schronią, lecz w swe wnętrze
Miał zamykać przenajświętsze
6060
Wszystko to, co z ręki Boga
Wzięło życie: wasza mnoga,
Ciężka praca, wasz spoczynek
W cichy wieczór, wasza trwoga
Snów tych nocnych, rozpłoniona
6065
Radość krwi — ten cały młynek
Trudów dziennych, ten śród łona
Ból i smutek, to wesele —
Wszystko miało w tym kościele
Znaleźć przystań… Szalejący
6070
Huk potoku, w dal gdzieś niknący,
Wodospadu dzikie wrzenie,
Strącające w głąb kamienie,
Żlebów grań w podłożu skał,
Wskroś żłobiący straszny zwał,
6075
Rozkłócone burz podmuchy,
Głębin morza łoskot głuchy,
Co o brzegi się druzgoce —
Wszystko miało spłynąć weń,
W ten przybytek z falą brzmień
6080
Zlać organnych swoje moce,
Z ludzką miało zlać się pieśnią! —
Tym ja dziełem gardzę! Cieśnią
Jest li marną a rozsadza
Go li kłamu wstrętna władza!…
6085
W duchu dziś już dojrzał on,
By się rozpaść, zwiędły plon
Waszej marnej, lichej woli!…
Tak się kończy na tej roli
Wszelki wzrost, bo wasze plemię
6090
Wciąż odgradza biedną ziemię
Tak, od Boga!… Przez dni sześć
Wciąż myślicie, jak by wznieść
Jego sztandar, by nie prędzej,
Jak w niedzielę, ponad nędzy
6095
Waszej potem zalśnić mógł!…

GŁOSY TŁUMU

Powiedź nas śród nowych dróg,
Wywieś sztandar nad te niwy!

PROBOSZCZ

Nie chrześcijanin on prawdziwy!
Nie słuchać go! Zginąć musi!

BRAND

6100
Od ciebie się nawet głusi
Uczą, czym nasz wieczny spór,
I że lichy wielce twór
Wiara, w której nie ma duszy!
Któż nią jest i kogoż wzruszy
6105
Brak jej? Komuż żal jej — powiedz —
Odtąd, kiedy go manowiec
Porwał błędny? W więzach chuci
Szczurołapów nędzny łup,
Każdy z was to istny trup,
6110
Uszu swoich już nie zwróci
Na głos życia! Wy spaleni,
Jako liście na jesieni,
Tańczycie przed arką bożą!
Gdy kalecy, chromi włożą
6115
Do garnuszków kwiat ostatni,
Wówczas cały tłum wasz bratni
Rozpoczyna swoje modły,
Wówczas ci on ze spokojem
O zbawieniu myśli swojem!
6120
Tłum to nędzny, tłum to podły,
Czymż on innym, niźli zwierzę?
Do bram łaski on się bierze,
Szukać Boga wówczas idzie,
Gdy się równa — inwalidzie!
6125
Jego władztwo też kostnieje,
Bo czyż można — jasne dzieje —
Zmienić ziemi tej koleje,
Kiedy berło swej potęgi
Wznosi ponad niedołęgi,
6130
Ponad same zwiędłe duchy?
Wszak ci prawda: nie dziad kruchy,
Tylko zdrowy kwiat młodości,
W którym krew gorąca płynie,
Może zostać — on jedynie! —
6135
Dziedzicem niebiańskich włości!
Targi tu nie znaczą nic!
A więc, ludzie świeżych lic,
W których życia wre ochota,
Wchodźcie w wielki chram[168] żywota!…

WÓJT

6140
Więc otwierać!…

TŁUM

krzyczy, jak gdyby w trwodze
Nie te wrota!

BRAND

ŚwiątyniaNie! Nasz kościół jest bez końca!
Posadzka — to o blaskach słońca
Roześmiane łąki wonne!
6145
Widnokręgi to przestronne,
Pola, fiord ten, głębia morza —
To świątynia nasza boża
Pod błękitnych nieb sklepiskiem!
Tam niech spełnia się twe dzieło!
6150
Tam ci ono nie zginęło!
Uszom, oczom Boga bliskiem
Będzie ono wieków wiek!
A niechaj nie myśli człek,
Że czymś skazi ten przybytek!
6155
On pokryje świat nasz wszytek,
Jako pień pokrywa kora!
Przezeń przyjdzie taka pora,
W której wiary spór z żywotem
Zginąć musi… Naszym potem
6160
Zlane, ciężkie dni powszednie
Ze Zakonem[169] stworzą jednię
I z nauką… Trud poziomy[170]
I gwiaździstych snów ogromy,
Przy choince radość dziatek
6165
I przed Arką[171] — na ostatek —
Taniec święty z Jego wolą
W jedną całość się zespolą!
przebiega, jak burza, wśród tłumu; niektórzy się cofają, przeważna część gromadzi się naokoło niego

TYSIĄC GŁOSÓW

Gwiazdą lśni nam śród rozgłosu
Jednym: żyć i służyć Bogu!

PROBOSZCZ

6170
Wszyscy za nim! Hej! Ratujcie!
Kominiarzu, sędzio, wójcie!
Hej! Odbierzcie mu ten połów!

WÓJT

po cichu
Czyż to ze mnie zganiacz wołów —
Za rogi go nie ułapię!
6175
Niechże on się wprzód wysapie.

BRAND

do tłumu
Może li tu być nasz Bóg?
Nie! Więc dalej! Precz z tych dróg
Na słoneczny łan swobody,
Kto jest żyw tu, kto jest młody!
zamyka bramę kościoła i zabiera pierścień z kluczami
6180
Ja tu już nie księdzem wam!
Darowałem ja ten chram —
A ten pierścień niech zabierze
On li jeden!…
rzuca go do potoku
Jeśli cię, służalcze zwierzę,
6185
Jeśli cię to, synu prochu,
Nęci, wciśnij się do lochu,
Przygarb się do samej ziemi,
Pełzaj w mroku i choremi
Ziej płucami — suchotnicze
6190
Niech ci krople na oblicze
Występują!…

WÓJT

cicho, z ulgą
Diabli wzięli
Jego order.

PROBOSZCZ

podobnie
Coraz śmielej!
6195
Dobra gratka dla biskupa!

BRAND

Młodzi! Żywi! Rzucić trupa!
Te żywota silne dłonie
Niechże wam obetrą skronie
Z padolnego prochu! Dalej!
6200
Obyście wykorzystali
Dzień dzisiejszy! Raz wy przecie,
Odrodzeni już, zerwiecie
Z kompromisów nędznym duchem!
Moc rozbudźcie w sercu głuchem.
6205
Niechaj siła w was zagości,
Otrząśnijcie się z słabości,
Z połowicznej wszelkiej żądzy!
Odepchnijcie od wrzeciądzy
Waszych bram szatański płód —
6210
Niech z nim wojnę stoczy lud!

WÓJT

Buntu ja odczytam akta!

BRAND

Czytaj! Depcę wszelkie pakta!

TŁUM

Wskaż nam drogę! Wywiedź stąd!

BRAND

Tak, nowego życia łowce,
6215
Kroczyć będziem przez lodowce,
Gdzie słoneczny świeci ląd!
Zrywać będziem więzy dusz,
Kalający strząsać kurz,
Nowych kształtów tworzyć wzory,
6220
Precz odpędzać senne zmory!
Tak, od Boga my wybrani,
Będziem męże i kapłani,
Bić monetę świeżej chwały,
Zmieniać w kościół kraj ten cały!
Tłum, a śród niego Kościelny i Bakałarz, gromadzi się naokoło Branda. Mężczyźni podnoszą go na ramionach do góry

TŁUM

6225
Wielki nastał dzisiaj czas!
Wielkie rzeczy są śród nas!
Tłum ludzi odpływa przez dolinę w górę; Kilku pozostaje

PROBOSZCZ

za odpływającym tłumem
Zaślepieńcy, gdzież to, gdzież?
Śród szatańskich zginie leż,
Kto zaufa jego słowu!

WÓJT

6230
A wróćcie się! Cóż to znowu?!
Tak was skóra świerzbi? Przecie,
Ludzie, zważcie: tam zginiecie!
Nie chcą słuchać te psubraty!

GŁOSY LUDU

Wzniesieni wyżej, zmienim światy!

WÓJT

6235
Któż się oprzeć nędzy może,
Gdy nie pasie, gdy nie orze?!

GŁOSY

Na głos ludu nieustanna
Z bożych rąk spływała manna!

PROBOSZCZ

Czy słyszycie żon swych skargi?

GŁOSY

z daleka
6240
Nie wchodzimy z nikim w targi!

PROBOSZCZ

Zlitujcie się nad dziatkami!

CAŁY TŁUM

Przeciw nam jest, kto nie z nami!

PROBOSZCZ

stoi chwilę z załamanymi rękami i mówi bezradny
Pozbawiony swego stada,
Z krzykiem trwogi: biada! biada!
6245
Gdzież się pasterz wasz przytuli,
Snać obnażon do koszuli?

WÓJT

grozi w kierunku Branda
Łuk się złamie! Złe napięcie!
Łowco, myśl o testamencie!

PROBOSZCZ

prawie z płaczem
Cóż — testament?!…. Ci zgubieni!

WÓJT

6250
Męstwa! Wszystko się przemieni!
Nie trać wiary! Na manowce
Nie schodź, wszakże znasz swe owce!
(idzie za ludem)

PROBOSZCZ

Czyż naprawdę on by biegł
W ślad za nimi?… Zacny człek!
6255
I mnie raźniej jest na duszy!
Pójdę również! Może wzruszy
Tłum się, może nasza siła
Jeszcze go nie utraciła?
Klacz osiodłać — tęgi stwór,
6260
Co przywykły jest do gór!
odchodzą wszyscy
Przy najwyższym, do wsi należącym, szałasie.
Krajobraz górzysty — wgłębi wielkie płaskowzgórze. Do góry pnie się Brand, otoczony tłumem Mężczyzn, Kobiet i Dzieci

BRAND

Patrzcie przed siebie! Tryumf przed nami!
Wieś już zginęła poza wierchami!
Tam: od opoki do opoki
Mgieł się rozścielił wał szeroki,
6265
Cóż cię obchodzi mgła rozsiana?
Swobodnie dąż, ty ludu Pana!

JEDEN Z MĘŻCZYZN

Nie może już mój ojciec stary.

INNY

Głód ja tu czuję, głód bez miary!

KILKU

Wprzódy nas posil, daj nam chleba!

BRAND

6270
Naprzód! Tę górę przebyć trzeba!

BAKAŁARZ

A jaka droga?

BRAND

Każda z wielu,
Byle zawiodła nas do celu
Prosto i prędko! Tędy! Tędy!

JEDEN Z MĘŻCZYZN

6275
Na nic tu wszelakie rozpędy,
Droga zbyt stroma! Nie ma mowy,
By kto przed nocą doszedł zdrowy!

BRAND

Najstromsza droga zawsze bywa
Także najkrótszą!…

JEDNA Z KOBIET

6280
Ledwiem żywa!
Słaby jest, patrz, mój synek drogi!

INNA

Pokaleczyłam sobie nogi!

TRZECIA

Wargi mam spiekłe, całkiem chore!

BAKAŁARZ

do Branda
Wierze jej nową daj podporę!

WIELE GŁOSÓW

6285
Spełnij cud jaki! Spełnij cud!

BRAND

Moc wam służalczy zabrał trud!
Przed dziełem już nagrody chcecie!
Zrzućcie śmiertelną słabość z siebie,
Lub niech was dawny grób pogrzebie!

BAKAŁARZ

6290
Słusznie! Nasamprzód trzeba przecie
Skończyć swą pracę, a zaś potem
Uraczyć się nagrody złotem.

BRAND

Tak, jak podnosi Bóg swe dłonie
Nad ziemski łan, nad morza tonie!

WIELE GŁOSÓW

6295
On prorokuje!

KILKA GŁOSÓW

Powiedz, księże,
Gorący będą bój wieść męże?

INNI

Czy bój to długi? Bardzo krwawy?

JEDEN Z MĘŻCZYZN

Silneż są wrogów naszych ławy?

BAKAŁARZ

po cichu
6300
Ja chyba życia nie narażę!

INNY Z MĘŻCZYZN

Cóż ja otrzymam za to w darze?

JEDNA Z KOBIET

Chyba nie umrze syn mój?

KOŚCIELNY

Czy my
Jeszcze przed wtorkiem zwyciężymy?

BRAND

6305
O co pytacie?

KOŚCIELNY

Księże mój,
Naprzód: jak długo potrwa bój?
Potem: co tracim przezeń? Wreszcie:
Co zyskujemy?

BRAND

ogląda się z rozpaczą wokoło
6310
A więc, bracie,
O to wy mnie się dziś pytacie?

BAKAŁARZ

Tak jest! Mężowi i niewieście
Wszelkiej odpowiedzi daj! My, panie,
Dotąd nie wiemy, co się stanie.

BRAND

oburzony
6315
Wnet się dowiecie z moich słów!

TŁUM

skupia się naokoło niego
Tak! Chcemy wiedzieć! Gadaj! Mów!

BRAND

Jak długo bój ten będzie trwać?
To pragnie wiedzieć moja brać?
Aż po ostatnie serca bicie,
6320
Aż kielich ofiar wychylicie,
Aż pozrywacie wsze[172] umowy,
Aż woli waszej napór zdrowy
Już wam na zawsze zamknie drogę,
Już nie da wam odwracać lic
6325
Od hasła: „Wszystko albo nic”! —
Co utracicie?… To rzec mogę:
Wszelkiej gnuśności miękkie łoże,
Wszelką służalczych lat obrożę,
Połowiczności już bałwana
6330
Czcić nie będziecie, gnąc kolana! —
Co zyskujecie? Ducha jednię
I czystość woli, niepowszednie
Zasoby wiary i ofiarność,
Co, się nad trwogi wznosząc marność,
6335
Najcięższe trudy ponieść zdoła!
Wieńce cierniowe na swe czoła
Pozyskujecie! Takie oto
Będzie nagrody waszej złoto!

TŁUM

śród szalonego wrzasku
Zdradził! Któż będzie jeszcze zwlekał?!

BRAND

6340
Nic wam innegom nie przyrzekał…

KILKU

Zwycięstwemś łudził, zaszczytami,
A o ofiarę ty się z nami
Teraz targujesz!…

BRAND

Tak, zwycięstwo
6345
Obiecywałem dać za męstwo!
I kto z was zechce, ten ci będzie
Zawsze zwycięzcą! Lecz kto w rzędzie
Pierwszym tu kroczy, ma być gotów
Paść, jeśli trzeba!… Do helotów[173]
6350
Niech idzie ten, niech złoży bronie,
Kto nie chce na tym się wygonie
Potykać mężnie! W ręce wraże
Przechodzi sztandar, przy sztandarze,
Kogo lęk nadgryzł, blady jad,
6355
Ten już naznaczon, zanim padł!

TŁUM

Prawo do życia on nam skraca
Dla pokolenia, które jeszcze
Na świat nie przyszło!

BRAND

To wam wieszczę,
6360
Że Kanaanu[174] słodka płaca
Czeka li huf, co paść gotowy!
Przez śmierć do zwycięstw! Tymi słowy[175]
Duch mój rycerzy Pańskich woła.

KOŚCIELNY

Zważywszy wszystko, rzecz wesoła:
6365
We wsi jesteśmy, jak wyklęci —

BAKAŁARZ

Wracać nie można, to w pamięci!
Trzeba mieć dzisiaj —

KOŚCIELNY

A co dalej?

KILKA GŁOSÓW

Ubić go! Ubić!

BAKAŁARZ

6370
To się chwali,
Lecz gdzie nam szukać przewodnika,
Gdy wokół taka burza dzika!

KOBIETY

wskazując przerażone na drogę
Proboszcz! Hu! Proboszcz!

BAKAŁARZ

Stary kiep!
6375
Nie dajcie mu się brać na lep!

PROBOSZCZ

wchodzi w towarzystwie kilku ludzi, którzy nie poszli z Brandem
Moje owieczki, dziatki moje,
To ja, wasz pasterz, tutaj stoję.

BAKAŁARZ

do tłumu
Niech się tam lud już tak nie męczy!
O, chodźmy tu, za grzbiet przełęczy.

PROBOSZCZ

6380
Ach! Mogłem w was się tak pomylić?
Mam przez was kielich ten wychylić?
Przez was mam czuć tę ranę w boku?

BRAND

Czyż on nie ranił was co roku?

PROBOSZCZ

Nie słuchajcie go! On was zwodzi!

KILKU

6385
Tak! Prawdę mówi ksiądz dobrodziej!

PROBOSZCZ

Lecz my łagodni, przebaczamy
Tym, którzy skruchą mażą plamy.
o, chrześcijański luby bracie,
Patrz, jakie sidła on tu na cię
6390
Zastawił dzisiaj! Patrz, twe serce
W jakiej pogrążył dziś rozterce
Czarnym podstępem!

WIELU

Siecią złud
Uwikłał ci on boży lud!

PROBOSZCZ

6395
Potem, przyznacie sami przecie,
Kogoż wy tu oświecać chcecie,
Wy, urodzeni w tym zakątku!
Czyż do innego was porządku
Stworzył nasz Pan Bóg — czyż wielmoży
6400
Chciał zrobić z was Wszechwładca boży?!
Czyż choć jednego uwolnicie
Z tej krępującej go obroży?
Ten trud powszedni, oto życie,
Które jest waszym dziś udziałem!
6405
W tym utrapieniu swoim całem
Gdzież macie szukać dziś pociechy?
W tym, byście strzegli swojej strzechy!
Wy — światoburce? Niech przy zrębie
Swojego domu każdy stanie!
6410
Między jastrzębie wam i kanie —
Tak, między kanie i jastrzębie
Chodzić w tej wielkiej waszej biedzie —
Pomiędzy wilki i niedźwiedzie?
O nie, owieczki, o me dzieci!

TŁUM

6415
Z słów jego jasna prawda świeci!

KOŚCIELNY

My tam już dzisiaj nic nie mamy,
Myśmy zamknęli domów bramy,
Raz się zdobywszy na ten krok!

BAKAŁARZ

Zajął się nami, chciał nasz tłok
6420
Oczyścić z grzechu! Snu już dość!
Tam, gdzie ma niby życie rość,
Dla przebudzonych dzisiaj dusz
Nie ma żadnego życia już!

PROBOSZCZ

Wszystko przeminie, nie najgorzej
6425
Wszystko wam znowu się ułoży,
Tylko cierpliwie, a znów boski
Zjawi się mir[176] do naszej wioski.

BRAND

Więc wybierajcie, wy, mężowie,
I wy, niewiasty!…

KILKU

6430
Ani w głowie
Nam tu pozostać!

INNI

Nie! Nie! W górę!
W górę! Tam w dole dni ponure!

WÓJT

przybiega zdyszany
Szczęście, żem dognał was, jedyni!

KOBIETY

6435
Niech nam wyrzutów pan nie czyni!

WÓJT

Jakie wyrzuty?! Tylko prędzej!
Nastał już koniec naszej nędzy!…
Mówię: nim jeszcze noc zapadnie,
Zbogacimy się ładnie, snadnie!

KILKU

6440
Jak to?…

WÓJT

W fiordzie miliony[177]!
Ciąg ryb niezwykły, wprost szalony!

TŁUM

Co?

WÓJT

Każdy krok się nam opłaci!
6445
Bogaci będziem, tak, bogaci,
Jeśli ich burza nie rozgoni!
Więc niechaj czasu nikt nie trwoni!
Głód nam dokuczać już nie będzie!

BRAND

Wybierajcie wójta lub orędzie
6450
Boże!

WÓJT

Rozsądku słuchać trzeba!

PROBOSZCZ

Jakby nam cud zesłały Nieba!
Jak gdyby boski to był znak!
Wszystkom to widział we śnie — tak! —
6455
Jeno[178] myślałem, że to mara,
A teraz widzę, jak się stara
Sam Bóg!

BRAND

Poddając się, zaiste,
Stracicie łaski rzeczywiste!

WIELU

6460
Ciąg ryb!

WÓJT

Miliony! Co za plon!

PROBOSZCZ

Obfity stół dla dzieci, żon!

WÓJT

Widzicie, szkoda tyle czasów
Tracić na rzecz daremnych kwasów,
6465
Na spór z przemocą, który zgoła
Zwalczyć i proboszcz nasz nie zdoła!
Niechże się głupiec, gdy tak skory,
Troszczy o cudze, śmieszne spory!
Pan Bóg już sobie sam poradzi —
6470
Twierdzę niełatwo kto rozsadzi!
Więc niech się próżno nikt nie biedzi,
Kiedy we fiordzie tyle śledzi!
Zarzućcie sieci swe spokojnie,
Męstwa nie trzeba, jak na wojnie,
6475
Ni krwi — zwycięstwo będzie z nami,
Choć nie uczynim ofiar z siebie!

BRAND

Przykaz ofiary tej na niebie
Płomienistymi lśni głoskami!

PROBOSZCZ

Jeśli kto myśli o ofierze,
6480
Jeśli go chęć ku temu bierze,
Toć do mnie droga niedaleka:
Ot, do niedzieli niech zaczeka!

WÓJT

przerywając
Tak! Tak!

KOŚCIELNY

po cichu do proboszcza
Kościelnym pozostanę?

BAKAŁARZ

po cichu
6485
Czy mi nie będzie odebrane
Miejsce po wszystkim, co tu…

PROBOSZCZ

głosem stłumionym
Proszę
Mieć na maleńką reprymendę
Otwarte ucho, a po trosze
6490
Wszystko się zrobi — jać nie będę
Sędzią zbyt srogim — a więc zgoda!

WÓJT

Dalej! Minuty każdej szkoda!
Trzeba się śpieszyć! Dalej! Dalej!

KOŚCIELNY

Każda się zwłoka klątwą zwali
6495
Na nasze barki…

KILKU

A nasz ksiądz?

KILKU

Niech sobie idzie z Bogiem!

BAKAŁARZ

Chcąc
Albo też nie chcąc, przyznać trzeba,
6500
Że w onych śledziach jest znak nieba!

KILKU

Łudził nas — istna zła pokusa!

PROBOSZCZ

Wiecie: nie wierzy już w Chrystusa!
Nawet „cum laude[179]” nie posiada…

KILKU

Cóż on posiada?

WÓJT

6505
Trudna rada:
Niski charakter!

KOŚCIELNY

Tak, to człowiek
Widzi od razu!

PROBOSZCZ

Tak, on powiek
6510
Nawet nie zamknął — owszem, starej
Matce dokuczać śmiał bez miary
W godzinie śmierci!…

WÓJT

Dziecko własne
Nieomal zabił.

KOŚCIELNY

6515
Tak, to jasne:
W grób swą rodzoną wpędził żonę…

KOBIETY

Cóż to za plemię zatracone!

PROBOSZCZ

Tak, kiepski ojciec, mąż i syn!
Nie przeczyż tu nauce czyn?!

WIELE GŁOSÓW

6520
Zburzył nam kościół!

INNI

Zamknął nowy,
Jako za mały — tak nas zwodzi!

ZNOWU INNI

Na głąb nas rzucił w wątłej łodzi!

WÓJT

Z wspaniałej okradł mnie budowy:
6525
Z domu wariatów —

BRAND

Ta skroń wasza —
Widzę to dobrze już — ogłasza
Wieść mi zbyt jawną, wieść niekłamną,
Że nikt na szczyt nie pójdzie za mną!
6530
Nikt nie zawoła: Dalej! Prowadź!

CAŁY TŁUM

ryczy
Ukamienować! Kamienować!
deszcz kamieni zmusza Branda do cofnięcia się w pustać skalną. Prześladowcy powoli wracają

PROBOSZCZ

O, moje dziatki! Me owieczki!
Już powracacie z tej wycieczki
W to porzucone chat pustkowie!
6535
Wierzcie, że wyjdzie wam na zdrowie!
Bóg, PaństwoNasz Bóg jest dobry, litościwy,
Niewinnej krwi niepożądliwy,
Łagodny również, jak nasz rząd,
Jakiego nie ma inny ląd.
6540
A wasza zwierzchność — w pierwszym rzędzie
Pan wójt — dokuczać wam nie będzie!
A ja — Bóg na mnie jest łaskawy —
Li w chrześcijaństwie ludzkim sławy
Szukam — tak jest, my na wyżynie
6545
Pragniemy w zgodzie żyć jedynie!

WÓJT

A jeśli jest gdzie jaka skazka,
Trzeba usunąć ją do diaska!
Gdy wróci wszystko w dom, co żyje,
Wybierzem zaraz komisyję,
6550
Która ma zbadać, co się w treści
Naszej religii złego mieści.
Duchowna będzie w niej osoba
Jedna i druga, którą oba,
Ja i ksiądz proboszcz, wyznaczymy,
6555
Nie obiecanki, nie czcze dymy!
Jeśli to ludzi uspokoi,
To do komisji wejdzie mojej
Także bakałarz i kościelny!
Dobór to jest, jak widać, dzielny!
6560
Przeto obawiać się nie trzeba —

PROBOSZCZ

Niech wam za to wielkie Nieba
Wynagrodzą, bracia mili,
Że wasz pasterz dożył chwili,
Kiedy Pan Bóg spełnił cud,
6565
By wybawić ten swój lud!
Dobrego połowu życzę!
Żegnam!

KOŚCIELNY

Tak, to mi oblicze
Chrześcijańskie!

BAKAŁARZ

6570
Jest coś więcej
W nich, nie samo li krzykactwo!

KOBIETY

Delikatni, dla tysięcy
Tych przystępni!

INNE

Na prostactwo
6575
Ludzkie patrzą, jak prostacy!

KOŚCIELNY

Nikomu nie plują w kaszę.

BAKAŁARZ

I nie same Ojcze-nasze
Tylko klepią!
Tłum schodzi z góry

PROBOSZCZ

do wójta
Nie inaczej —
6580
Pan owoce wnet zobaczy,
Szanse nasze się podnoszą,
Boć, przyznajmy to z rozkoszą,
Jest potęga w świecie żywa,
Co reakcją się nazywa.

WÓJT

6585
Moje dzieło, że ta cała
Krotochwila[180] się rozwiała
Już w zarodku!

PROBOSZCZ

Tak, w tym kwasie
Cud najbardziej pomógł, zda się.

WÓJT

6590
Cud?

PROBOSZCZ

A jakże! Ów ciąg śledzi.

WÓJT

nadyma się
Człek, jak może, tak się biedzi:
KłamstwoOczywiście, kłamstwo.

PROBOSZCZ

Panie —?

WÓJT

6595
A cóż robić? Byłem rad,
Żem na taki pomysł wpadł.
Może jest to ku naganie,
Lecz wie proboszcz, sytuacja…

PROBOSZCZ

Czasem w kłamstwie bywa racja,
6600
Gdy konieczność tak wymaga…

WÓJT

A, gdy wszystko się ułoży
W jakiś ład i spokój boży,
Wszystko jedno, czy to blaga,
Czy też prawda zmogła[181] czysta!

PROBOSZCZ

6605
Ze mnie nie jest rygorysta.
patrzy w stronę skalnej pustaci
Czy nie Brand to tak się wlecze?

WÓJT

Nie kto inny!… Zacny człecze,
W samotnego się rycerza
Bawić musisz!

PROBOSZCZ

6610
Nie! Przymierze
Dochowuje mu tam, widzę,
Jakby giermek — w godnej lidze!

WÓJT

Dyć[182] to Gerda! Niech ją czarci!
Oboje są siebie warci!

PROBOSZCZ

z humorem
6615
Kiedy już się uspokoi
Głód ofiary, u podwoi
Jego grobu trzeba będzie
Dać mu napis w takim względzie:
„Wichrowaty Brand tu legł;
6620
Został przy nim jeden człek,
Ale ten miał bzika w głowie!”…

WÓJT

grożąc palcem
Cokolwiek tu proboszcz powie
Jednak lud, choć w dobrej wierze,
Trochę z nim się, rzekłszy szczerze,
6625
Nie po ludzku obszedł…

PROBOSZCZ

wzruszając ramionami
Panie,
Powiem ci na pożegnanie
Że „vox populi, vox dei[183]”.
odchodzą
Na rozległym płaskowzgórzu.
Szaruga rośnie i ciężkie obłoki spędza na śnieżne pola; tu i ówdzie wychylają się czarne szczyty i na nowo giną w mgłach. Brand nadchodzi pokrwawiony, poturbowany.

BRAND

przystaje i spogląda poza siebie
Tłum tysiączny za mną kroczył,
6630
Ale szczytu nikt nie zoczył.
Wszystkie serca snać upiększa
Rozbudzona, coraz większa,
Żądza jakichś większych dni!
W wszystkich duszach hasło brzmi:
6635
„Dalej! W bój pod świętym znakiem!”,
Lecz na polu bitwy makiem
Jakbyś zasiał… Nikt ofiary
Nie chce ponieść. Tak bez miary
Tchórzem wola jest podszyta!
6640
Nikt o męstwo się nie pyta.
ChrystusJeden zmarł za słabość świata,
A tchórzostwo dziś, w te lata,
Zbrodnią zwać się już przestało.
opada na kamień i bojaźliwie rozgląda się wokoło
Ileż razy moje ciało
6645
Dreszcz przebiegał, w „chowanego”
Gdy się bawiąc, do ciemnego
Biegłem ukryć się alkierza.
Lecz dziecięca dusza świeża.
Gdy największy krew mych żył
6650
Ścisnął strach, gdy brytan wył,
Czuła, że za firankami
Słońce żywym blaskiem mami,
Że za chwilę światła zdroje
Spłyną w ciemne ściany moje,
6655
Że ten promień jasny, krzepki,
Przezwycięży mrok izdebki,
Że przepędzi wszystkie duchy,
Co budziły przestrach głuchy!
Gdzież potęga tego słońca?
6660
Noc ponura, noc bez końca,
A tam siedzi lud w tej mroczy —
Białe włosy, zgasłe oczy —
Strzeże dawno zgasłych snów!
Los wyprawił straszny łów,
6665
A on starcze ściska pięście,
Grozi losom, co mu szczęście
Uśmierciły — patrz, rok w rok
U królewny-śnieżki zwłok,
Tłumiąc w sobie gorzki ból,
6670
Nieszczęśliwy siedzi król,
Ucho do jej płuc przykłada,
Patrzy, słucha, śledzi, bada,
Zali z zmarłej krwi o wiośnie
Świeża róża nie wyrośnie!
6675
Nikt, jak on, nie rzucił w grób
To, co było trupem — trup
Żaden prawdy tej nie wzbudził,
By się darmo nikt nie łudził,
Że w żywocie nowym wskrześnie
6680
To, co zmarło… Zmarłe pieśnie —
Pod mogilny rzuć je głaz!
Nowe ziarna siać w ten czas,
By z nich wyrósł owoc świeży —
O to dbać mu dziś należy!
6685
Noc, posępna, głucha noc!
Gdybym miał piorunów moc,
Wówczas zniszczyłby mój grom
Tej pozornej śmierci srom! …
zrywa się na równe nogi
Nocne pędzą gdzieś widziadła —
6690
Z piekieł zgraja ta wypadła!
Czas ten zbrojny, czas pancerny
Chce ofiary wielkiej, wiernej,
Zamiast laski, chce żelaza,
Miecza z pochew raz do raza
6695
Wydobywa w krwawej pracy!
Tam wojują już krewniacy,
A tu bracia, ślepcy sami
I głuchmani, pod razami
Uchylają trwożnie głów!
6700
Biedny lud mój, biedny chów!
Nadmiar hańby tak go zmógł!
Śród samotnych krocząc dróg,
Tylko jęczą, tylko płaczą,
Imię swe pokorą znaczą,
6705
Biedną bracią się rybaczą
Zwąc w tej myśli, że w pokorze
Najlepiej kierować może
Swymi losy[184] nędzny lud!
Gdzie jest sztandar? Gdzie ten cud,
6710
Który na swym licu spaja
Tęczowe kolory maja,
Czerwono-niebiesko-złote?
Gdzież ten tłum, co na ochotę
Ruszył falą? Gdzie ta mnoga
6715
Rzesza, co ideologa
Królewskiego otaczała,
Kiedy jego moc wspaniała
Wycinała ci swą ręką
Ten twój język?… Tak, paszczęką
6720
Obdarzono cię, sztandarze,
Ale smocze zęby wraże
Nie wyrosły z twej gardzieli!
Czemuż ci, co znak twój cięli
Nożycami królewskimi,
6725
Nie przepadli razem z nimi
Jeszcze onej dawnej chwili,
Zanim dzieło swe spełnili?
Drugi znak nasz czworogranny,
Znak pokoju nieustanny,
6730
On za sygnał nam wystarczy,
Kiedy burza tu zawarczy,
Gdy łódź trzeba mieć na pieczy…
PostępGorsze losy, gorsze rzeczy
Rodzi przyszłość niewstrzymana:
6735
Ta obłoku czarna ściana,
Brytańczyka dym węglowy,
Brudzi łąki i dąbrowy,
Każde źdźbło pokrywa sadzą.
Z swą trującą idzie władzą,
6740
Kradnie dzień ze wszystkich dróg,
Na tę zieleń naszych smug[185],
Na te miasta, na te sioła
Deszcz popiołu sypie, zgoła
Jak Wezuwiusz, dookoła.
6745
Brzydcy są dzisiejsi ludzie!
Po kopalniach w ciężkim trudzie,
Gdzie w kilofów takt kropelki
Wody sączą, ginie wszelki
Płód szlachetny; gorzko, luto[186]
6750
Tłum kaleki ostrzy dłuto,
By wyzwolić kruszcu duchy…
Ciało karle i duch kruchy,
Rysy żądzą zeszpecone,
Spoglądają w złota stronę.
6755
Któż tu płacze? Któż się śmieje?
Brat ni ziębi ani grzeje,
Nie ma człeka, nie ma męża,
Co sam siebie przezwycięża —
Huk kowadła, łoskot młota,
6760
Oto życia jest robota.
Baśń o świetle już nie nęci!
Już nie mają w swej pamięci
Owi ślepcy, że dla człeka
Chwila ta ma być daleka,
6765
By, gdy zgasną jego siły,
Obowiązki się skończyły!
Gorsze losy, gorsze rzeczy
Przyszłość z siebie tu wyłuska!
Wilcza gardziel mędrkowania
6770
Chce pochłonąć blask mądrości.
Krzyk w północne idzie włości:
„Pomagajcie doli człeczej,
Ratujcie nas!” A to karli
Syczą: „Siły byśmy starli,
6775
Cóż my mamy przy tym dziele?
Wszak nas luda jest niewiele!
Naród silny niech się waży
Stać na dóbr powszednich straży!
Nie zadamy sobie trudu,
6780
Aby krew naszego ludu
Dać za jakieś puste dymy!
Wszak nie żadne my olbrzymy,
Nie wyrosną żadne sprzęty
Z świętych harców, z walki świętej!
6785
Toć nie za nas cierpiał wiernie
On, gdy skroń mu bodły ciernie,
Gdy mu włócznię wbijał w bok
Żołdak rzymski, kiedy tłok
Obszarpańców w głos się śmiał,
6790
Gdy mu straszny, ludzki szał
Wbijał gwoździe w nogi, ręce!
Tak, nie za nas On w tej męce
Konał kiedyś!… My za mali…
On nas nie kładł na swej szali!
6795
Ten krzyż cieśli i ta góra,
Te powrozy, ta purpura
Krwi spod razów Ahaswera[187]
Wszystko to jest prawda szczera,
Lśniąca w tym pasyjnym dziele,
6800
Obchodzonym dziś w kościele!”
rzuca się w śnieg i chowa oblicze; po chwili wznosi wzrok do góry
Czy ja śniłem? Czym się zbudził?
Czy mnie jakiś obraz łudził?
Czy wodziło mnie widziadło,
Co w tych mrocznych mgłach przepadło?
6805
Czyż zapomniał człek w tej dobie
O Tym, który go po sobie
Stworzyć raczył? Czyż ten człek
Na wieki w przepaści legł?
nasłuchuje
Cóż to? Straszne wichru siły
6810
Językami przemówiły?

CHÓR NIEWIDZIALNYCH

huczy wskroś burzy
Z prochuś powstał, czym twa wola,
Czymże przy Nim twoja moc?
Wytrwasz, czy też ujdziesz z pola,
Perć[188] twa zawsze spada w noc.

BRAND

powtarza wyrazy powyższe i mówi cicho
6815
Snać jest prawda w słów tych treści!
Kazał iść za próg kościoła,
Zrzec się tego, co się mieści
W mej tęsknocie, w mej boleści;
Mroki rozsiał mi dokoła,
6820
Zlecił walczyć aż do końca,
Abym upadł dziś — bez słońca!

CHÓR NIEWIDZIALNYCH

coraz silniej huczy nad jego głową
Płazie, prochu! Czym twa wola
Czymże przy Nim jest twój duch?
Zdążaj naprzód, czy schodź z pola,
6825
Dzieło twe — to marny puch!

BRAND

Żonę drogą, dziecko moje,
Dni, co miały w szczęścia chwale
Płynąć, w gorzkiem zmienił boje
Wszystkom rzucił to na szale —
6830
Dziś, zwyciężon, sam tu stoję!

CHÓR

łagodnie i wabiąco
Choć największe byś ofiary
Składał Mu po wieków wiek,
Nie dorośniesz Jego miary,
Boś nic więcej, tylko człek!

BRAND

z cichym płaczem
6835
Żono, dziecię, wróćcie do mnie!
Sam na pustej siedzę zboczy,
Szczęście ujrzeć chcą me oczy,
W mgłach się gubię nieprzytomnie.
podnosi oczy do góry; plama świetlana wyłania się z mgieł i rozszerza się przed nim, zjawia się postać niewieścia w jasnej szacie z płaszczem na ramieniu. To Agnieszka

ZJAWISKO

uśmiecha się i wyciąga ku niemu ramiona
Masz mnie znowu, swą Agnieszkę!

BRAND

zrywa się na równe nogi
6840
Tyś to weszła na mą ścieżkę?
Żyjesz?

ZJAWISKO

Wszystko było snem!
Teraz koniec jest ze złem!

BRAND

Ty! Agnieszka!
rzuca się ku niej

ZJAWISKO

z krzykiem
6845
Nie ktej stronie[189]!
Czyż nie widzisz? Przepaść zionie!
Czy nie słyszysz? Huk siklawy!
łagodnie
To nie sen już! To nie zjawy
Chmurne, groźne! Wszystko tobie
6850
Widziało się, jak w żałobie
Nocy ciemnej! Sen to chwili,
Żeśmy ciebie opuścili!…

BRAND

Żyjesz! Chwała!…

ZJAWISKO

szybko
Ani słowa!
6855
Chodź! Czas nagli!

BRAND

A dziecina?

ZJAWISKO

Żyje! Jak roślina
Żyje młoda, świeża, zdrowa!
Snem li były męki twoje,
6860
Marą wszystkie twe przeboje.
Alf wyzdrowiał, w oczach rośnie,
Babka pieści go miłośnie,
A i kościół stoi też,
Tak, jak niegdyś! Jeśli chcesz,
6865
Zbuduj większy! W naszym siole
Ludzie w krwawym się mozole
Tak, jak niegdyś, kąpią wraz!

BRAND

Niegdyś —?

ZJAWISKO

Tak, jak w owy czas,
6870
Gdy był spokój.

BRAND

Spokój?

ZJAWISKO

Strach,
Że tak zwlekasz.

BRAND

Ja śnię! Ach!

ZJAWISKO

6875
Nie! Ty nie śnisz! Jak po znoju,
Trza opieki-ć i spokoju,

BRAND

Silny jestem!

ZJAWISKO

Tak, a przecie
Możemy cię, ja i dziecię,
6880
Stracić znowu, jak cień jaki,
Ujdziesz nam na obce szlaki,
Wzdyć osłabnie duch twój, człeku,
Gdy nie weźmiesz się do leku.

BRAND

Daj mi lek ten!

ZJAWISKO

6885
Ty go masz,
Ty sam jeden zdrowia straż
Dzierżysz w ręku….

BRAND

Wymieńże mi!

ZJAWISKO

Stary lekarz, co licznemi
6890
Księgi mądrość swoją sycił,
Trzy słóweczka li pochwycił —
W nich choroby onej siła,
Co szaleństwem cię raziła!
Tych wyrzeczesz się najświęciej,
6895
Te wykreślisz z swej pamięci —
One bowiem źródłem mar tych.
Co cię w swych ramionach zwartych
Tak trzymają — te trzy słowa
Masz zapomnieć, jeśli zdrowa
6900
Ma być dusza, gdy z jej lic
Chora ma ustąpić bladość!

BRAND

Prośbie mojej uczyń zadość:
Wymień!

ZJAWISKO

Wszystko albo nic!

BRAND

cofając się
6905
To jest?

ZJAWISKO

To! Jakom ja żywa,
A ty poddan śmierci! Lecz,
Lecz swą duszę!…

BRANDA

A więc miecz
6910
Jeszcze wisi!…

ZJAWISKO

Precz stąd! Precz!
Przy mnie radość się odzywa,
Przy mnie rozkosz! Otom żona!
Przytul mnie do swego łona
6915
I w cieplejsze pośpiesz kraje!

BRAND

Ma choroba już ustaje.

ZJAWISKO

Wróci znowu.

BRAND

Nie! Nie wróci!
Już gorączka mi nie kłóci[190]
6920
Myśli! Niech śni, kto ma chęci —
Mnie zaś nęci jasność życia!

ZJAWISKO

Życia?

BRAND

Za mną!

ZJAWISKO

Jakie plany
6925
Rozpierają ci twą duszę?

BRAND

Sen, CzynW życie sen przemienić muszę,
Czyn wykonać zaniedbany!

ZJAWISKO

Niemożliwe! Wszystkie dreszcze
Tych męczarni — nie!…

BRAND

6930
Raz jeszcze!

ZJAWISKO

Strasznych słów bolesną treść
Dobrowolnieś gotów znieść
I na jawie?

BRAND

I na jawie!
6935
Dobrowolnie!…

ZJAWISKO

Stracić dziecię?

BRAND

Stracić.

ZJAWISKO

Brand!

BRAND

To mus jest przecie.

ZJAWISKO

6940
Patrzeć jeszcze, jak się dławię,
Jak mi krew się w żyłach ścina,
Aż nadejdzie znów godzina,
Co od ciebie mnie wyzwoli?

BRAND

Muszę.

ZJAWISKO

6945
Dzień zastąpić nocą,
Tłumić blaski, co się złocą,
Gardzić słodką szczęścia mocą,
Nie zamykać serca doli
W pieśni?

BRAND

6950
Czyż ja byłbym sobą —
Powiedz — gdybym się tą dobą[191]
Miał oszczędzać?

ZJAWISKO

Przyjacielu,
Zapomniałeś, że u celu
6955
Przedrzeźniała ciebie złuda,
Że oplwano twoje cuda,
Że cię bito, opuszczono!

BRAND

Nie dla siebiem szarpał łono,
Nie dla zwycięstw walczył swych!

ZJAWISKO

6960
Wystawiałeś się na sztych
Za żyjących w kopalń norze!

BRAND

Jeden człek wypłoszyć może
Dużo mroków.

ZJAWISKO

Twardyś bój
6965
Toczył za straceńców rój!

BRAND

Wiele nieraz — toć nie dziwy! —
Zdoła jeden sprawiedliwy.

ZJAWISKO

Wspomnij sobie spór ten jeden:
Kto wyrzucał nas za Eden?
6970
Nie otworzą się już wrota,
Które ta zamknęła ręka!
Płonne trudy, płonna męka!

BRAND

Wolną drogę ma tęsknota!

ZJAWISKO

ginie śród huku, jak gdyby gromowego, mgła zwala się na miejsce, na którym stało; zrywa się krzyk ostry, przeraźliwy, jak gdyby krzyk uciekającego
Umrzyj! Czego chcesz na ziemi?!

BRAND

stoi chwilę, jakby ogłuszony
6975
Znikło! Przeszło! W mgłę czarnemi
Powionęło skrzydły[192] — tam!
Niby jastrząb! Znowu kłam
Nastawił swe sieci — zguby
Chciały mojej złe rachuby!
6980
Kompromisy, nędzne targi —
Tego chciały twoje wargi!

GERDA

zjawia się ze sztućcem[193] w ręku
Czyś nie widział, gdzie w tej mroczy
Zginął jastrząb?…

BRAND

Tak, me oczy
6985
Teraz to go już spostrzegły!

GERDA

Opisz mi, którędy zbiegły
Stwór ten pomknął!… W tej godzinie
Już go los ten nie ominie.

BRAND

Będzie trudno; na nic kula!
6990
Nieraz jeszcze on pohula…!
Tak bywało: padnie, zgaśnie,
Ale wówczas, kiedy właśnie
Śmierć najbliższa — tak się zdało —
On wychodził znowu cało,
6995
Gdzieś z poza mnie znów się zrywa
I powietrze znów przepływa…

GERDA

Skradłam sztuciec — z taką bronią
Za renami łowcy gonią;
Ma ładunek z srebra, z stali.
7000
Obłąkaną mnie nazwali —
Mniej nią jestem, niźli wielu
Innych…

BRAND

A więc mierz do celu!
chce odejść

GERDA

Ty kulejesz… Możeś spadł?

BRAND

7005
Lud pozbawił mnie posady.

GERDA

przygląda mu się bliżej
Krople krwi na skroni bladej?

BRAND

Bito, pchano, pędząc w świat!

GERDA

Głos tak ongi, jakby granie,
Osłabł niby wiatr w altanie.

BRAND

7010
Wszystko — wszystko —

GERDA

Cóż?

BRAND

Na wieki
Opuściła mnie… w daleki
Uszła kraj…

GERDA

patrzy na niego wielkimi oczami
7015
Teraz za to
Widzę, kto ty! Długie lata
Jam myślała, żeś ty ksiądz!
Precz z tym wszystkim! Zwąc jak zwąc,
Tyś — największy!

BRAND

7020
Mówię sam:
Ten ułudny, widzisz, kłam
Niemal zabił mnie!

ChrystusGERDA

Te dłonie —
Pokaż…

BRAND

7025
Czemu sięgasz po nie?

GERDA

Ślady gwoździ!… A dokoła
Pobladłego twego czoła
Krwawe blizny! Rzecz najprostsza —
Toć to cierni wściekłe ostrza!
7030
Tyś na krzyżu wisiał! Pomnę,
Nieraz ojciec mi ogromne
Mówił rzeczy, iż to w dobie
Było dawnej i — nie tobie
To się stało! Lecz to baśnie!
7035
Odkupiciel tyś jest właśnie!

BRAND

Odejdź!

GERDA

Paść mi na kolana
Przed obliczem mego Pana?

BRAND

Precz!

GERDA

7040
Krew twoja się polała,
Co nas wszystkich zbawić miała!

BRAND

Dla mnie On ją musiał ronić,
Pozwólże mi głowę skłonić!

GERDA

podaje mu sztuciec
Zabij to przeklęte plemię!

BRAND

potrząsając głową
7045
Los, co przywiódł mnie na ziemię,
Spełnić muszę…

GERDA

Swoje rany
Pokazujesz, uratowany,
Odkupiony w dzień dzisiejszy!
7050
Tyś największy!…

BRAND

Nie! Najmniejszy
Jest czymś więcej…

GERDA

spogląda w stronę przerzedzających się obłoków
Oczy twoje
Widzą, gdzie ty stoisz?

BRAND

patrząc osłupiały przed siebie
7055
Stój:
W dole, u stóp stromych ścian.

GERDA

tonem jeszcze dzikszym
Wiesz, gdzie stoisz?

BRAND

Czyż się mylę?
Mgły rozchodzą się, w ich pyle
7060
Jakby jasność…

GERDA

Czarny róg
Zmógł je, niby cierń je zmógł!

BRAND

patrzy w górę
Czarny róg? Co? Kościół z lodu!

GERDA

Jest ten wreszcie, co do grodu
7065
Tego wejść miał?

BRAND

Tysiąc mil
Dzieli go od słodkich chwil!
Jakież budzi mi tęsknoty
Ten światłości promień złoty!
7070
Jak mi cała wola dyszy
Żądzą tej ukojnej ciszy,
Jak ja pragnę życia ciepła!
wybucha łzami
Jezu! Wzywa cię ma skrzepła
Warga! Zdalaś był mi zawsze,
7075
Choć Twe stopy najłaskawsze
Szły w ślad za mną!… Nie witany,
Choć tak bliski mojej ściany,
Żem mógł witać cię śród ścieżek
Moich — niech się choć za brzeżek
7080
Chwycę szaty wybawienia!
Pozwól chwycić skraw odzienia,
Nasiąkłego winem skruchy!…

GERDA

blada
Co? Ty płaczesz? Ty, proroku!?
Co? Ja widzę łzy w twym oku,
7085
Co, jak ciepłe te podmuchy,
Rozpalają twe oblicze?
Przez twe łzy w tych żlebów dzicze
Rozpływają się pokrowce
Całunowe, na lodowce
7090
Zarzucone! Mego wnętrza
Lód roztapia, ta gorętsza
Ponad ogień, moc ich święta!
Teraz jakby wieczne pęta!
Przez nie komża, śnieżna, blada
7095
Z kaznodziejskich ramion spada,
Z ramion Wierchu Lodowego!
z drżeniem
Człeku, powiedz, a dlaczego
Nie płakałeś wcześniej, wprzód?

BRAND

z płonącymi oczy[194], promienny, jakby odmłodzony
PrawoPrawo duszę zmienia w lód.
7100
Nic na łanie ziemskich włości
Nie zakwitnie bez światłości!
Jeśli dotąd boże syny
Mieli przykaz swój jedyny
W praw tablicach, to ja, człowiek,
7105
Już nie zamknę swoich powiek
Na blask słońca — z nim do braci
Pójdę dzisiaj, najbogaciej
Z nim się będę czuł! Tak! Ono
Niech zwycięża moje łono!
7110
Mogę płakać, giąć kolana —
Mogę modlić się do Pana!
pada na kolana

GERDA

patrzy w górę i mówi po cichu i trwożnie
Patrz, jak siada ten przebrzydły!
Patrz, jak rusza swymi skrzydły!
Patrz, jak jego cień migoce
7115
Na tej ścianie, na opoce
Tego wierchu, jak on ścina
Swoje skrzydła!… To godzina…
Niech się tylko dobrze sprawi
Srebrna kula!… Strzał ten zbawi…
Nagłym ruchem przykłada sztuciec do twarzy i strzela. Głuchy łoskot, jakby echo grzmotu odpowiada z wierchu

BRAND

zrywa się
7120
Ha! Co robisz?

GERDA

Dobry strzał!
Patrzaj! Zachwiał się!… O, padł!
Wrzasnął, aż się zatrząsł świat!
Idzie na nas pierza wał,
7125
Sypie się, jak biały śnieg
Po tę turnię, po ten brzeg!
Coraz więcej ku nam sunie —
W końcu może tutaj runie!

BRAND

pada
Razemś powstał, razem ginie
7130
Życie twoje! Koniec winie
W ten li sposób kreśli człek!

GERDA

Zwijajże się! Trzep się! Trzep!
Odkądś padł, ten kościół nieb
Szerzej rozwarł swoje wrota!
7135
Patrz, rozsierdził się niecnota!
Cóż nam twoja złość jastrzębia — —?
Patrzaj! Bielszy od gołębia!
z przeraźliwym krzykiem
Hu! Jak sapie ten płód wraży!
rzuca się w śnieg

BRAND

kuli się pod opadającą lawiną i woła ku niebu
Chłód śmiertelny na mej twarzy!
7140
Ginącemu powiedz: może
Ważyć coś w Twych oczach, Boże,
Naszej woli quantum satis[195]?
lawina grzebie jego i zasypuje całą dolinę

GŁOS

odpowiada wśród grzmotu
Bogiem deus caritatis[196]!

Przypisy

[1]

Brand — nazwisko mówiące; w ówczesnym norweskim słowo to oznaczało ogień. [przypis edytorski]

[2]

Agnieszka — w oryginale imię „Agnes” brzmiało podobnie co Agnus Dei, tj. łac. baranek Boży. [przypis edytorski]

[3]

weretek — prawdop. forma oboczna od feret a. fereta, co słownik Lindego tłumaczy jako sprzączkę. [przypis edytorski]

[4]

cudzy — obcy. [przypis edytorski]

[5]

widomy — dziś: widoczny. [przypis edytorski]

[6]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[7]

chceli — czasownik chce z partykułą wzmacniającą -li. [przypis edytorski]

[8]

siklawa (reg.) — górski wodospad. [przypis edytorski]

[9]

płony (daw.) — jałowy, bezużyteczny. [przypis edytorski]

[10]

scheda — spadek. [przypis edytorski]

[11]

dyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[12]

zawisnąć (daw.) — zależeć. [przypis edytorski]

[13]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[14]

krotochwila (daw.) — żart. [przypis edytorski]

[15]

Pieśń nad pieśniami — księga Starego Testamentu, w warstwie dosłownej stanowiąca utwór miłosny. [przypis edytorski]

[16]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[17]

pusty (daw.) — lekkomyślny. [przypis edytorski]

[18]

usty — dziś popr. forma N.lm: ustami. [przypis edytorski]

[19]

jąć się (czegoś) (daw.) — zabrać się (za coś). [przypis edytorski]

[20]

szyfry — tu: ornamenty, ozdoby (por. reg. cyfrowane portki). [przypis edytorski]

[21]

brać na kieł (o koniu) — ponieść, nie słuchając jeźdźca i zaciskając zęby na wędzidle; przen.: uprzeć się. [przypis edytorski]

[22]

Egir (mit. skand.) — morski olbrzym mieszkający w cieśninie Kattegatt. [przypis edytorski]

[23]

sioło — wieś. [przypis edytorski]

[24]

szych — nitka owinięta drucikiem, przeważnie złotym, używana w hafcie; przen.: coś pozornie drogiego, w istocie zaś bezwartościowego. [przypis edytorski]

[25]

bachant (mit. gr.) — uczestnik orszaku Dionizosa, boga wina (częściej spotyka się formę „bachantka”). [przypis edytorski]

[26]

Sylen (mit. gr.) — bóg przyrody, często przedstawiany jako towarzysz Dionizosa, boga wina. [przypis edytorski]

[27]

złom — tu: złamanie. [przypis edytorski]

[28]

widomy (daw.) — widoczny. [przypis edytorski]

[29]

papiści (pogardl.) — katolicy. [przypis edytorski]

[30]

Jeremi — prawdop. św. Hieronim ze Strydonu (zm. 419 a. 420), tłumacz Biblii na łacinę, w ikonografii przedstawiany jako starzec. [przypis edytorski]

[31]

Herkules (mit. rz.) a. Herakles (mit. gr.) — syn Zeusa i Alkmeny; cechował się nadludzką siłą, odwagą, urodą; patron kultury, atletyki, handlu. [przypis edytorski]

[32]

Horeb (bibl.) — góra, na której Bóg przekazał Mojżeszowi 10 przykazań. [przypis edytorski]

[33]

Mojżesz — w Biblii: prorok, przywódca żydowski, który wyprowadził Izraelitów z Egiptu i przewodził im w wędrówce do Ziemi Obiecanej (Izraela). [przypis edytorski]

[34]

Gibeon — miasto kanaanejskie w pobliżu obecnej Jerozolimy, kilkukrotnie wspomniane w Biblii. [przypis edytorski]

[35]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[36]

lekarstwy — dziś popr. forma N.lm: lekarstwami. [przypis edytorski]

[37]

finis (łac.) — koniec. [przypis edytorski]

[38]

forsa (daw., z łac.) — siła, moc. [przypis edytorski]

[39]

luty (daw.) — groźny, srogi. [przypis edytorski]

[40]

perć — górska ścieżka. [przypis edytorski]

[41]

łozy — zarośla wierzbowe. [przypis edytorski]

[42]

w czas (daw.) — w porę. [przypis edytorski]

[43]

zalim (daw.) — czyżbym. [przypis edytorski]

[44]

Samson — bohater biblijny, obdarzony legendarną siłą, której został pozbawiony, gdy jego kochanka, Dalila, ścięła mu włosy. [przypis edytorski]

[45]

prośba czwarta — tj. „chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”. [przypis edytorski]

[46]

i mnie skoro — i ja się spieszę. [przypis edytorski]

[47]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[48]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[49]

tynf — drobna moneta polska, bita w latach 1663–1666, nazywana od Andrzeja Tymfa, zarządcy mennic koronnych za czasów Jana Kazimierza. [przypis edytorski]

[50]

A, sprawcie go — tj. torturujcie go i zabijcie. [przypis edytorski]

[51]

srom (daw.) — wstyd. [przypis edytorski]

[52]

perć — górska ścieżka. [przypis edytorski]

[53]

osęka — bosak, drąg zakończony hakiem. [przypis edytorski]

[54]

tucza (daw.) — chmura burzowa. [przypis edytorski]

[55]

płony (daw.) — jałowy, bezużyteczny. [przypis edytorski]

[56]

delikwent — tu: osoba, która popełniła wykroczenie a. przestępstwo. [przypis edytorski]

[57]

wić — tu: wezwanie. [przypis edytorski]

[58]

wzdyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[59]

zmóc — pokonać. [przypis edytorski]

[60]

żenąć (daw.) — rzucać, miotać. [przypis edytorski]

[61]

zawdy (reg.) — zawsze. [przypis edytorski]

[62]

umizgi (daw.) — zaloty. [przypis edytorski]

[63]

płochy (daw.) — niestały, lekkomyślny. [przypis edytorski]

[64]

Moloch (mit. semicka) — bóg Fenicjan i Kananejczyków, któremu wg Biblii miano składać ofiary z dzieci; przen.: coś bezlitosnego, złego, pochłaniającego niewinne ofiary. [przypis edytorski]

[65]

kruża (poet.) — czara; tu: puszka na datki. [przypis edytorski]

[66]

Job a. Hiob — postać występująca w Księdze Hioba; pochodził z kraju Us. Bóg i szatan założyli się o jego wiarę, konsekwencją zakładu było zesłanie na Hioba trądu, śmierć jego rodziny i pozbawienie go bogactwa (Hi 1,14–22; Hi 2,7). Hiob, mimo namów przyjaciół, nie zwątpił w Boga za co został nagrodzony późniejszym zdrowiem, nowymi dziećmi i ponownym bogactwem (Hi 42,10–17). [przypis edytorski]

[67]

nie wiada (reg.) — nie wiadomo. [przypis edytorski]

[68]

jary (daw.) — krzepki, silny. [przypis edytorski]

[69]

winch — kabestan a. wciągarka, tu chyba urządzenie do wciągania łodzi na brzeg. [przypis edytorski]

[70]

bachmat (daw.) — rumak. [przypis edytorski]

[71]

widomy (daw.) — widoczny. [przypis edytorski]

[72]

pomnieć (daw.) — pamiętać. [przypis edytorski]

[73]

tucza (daw.) — chmura burzowa. [przypis edytorski]

[74]

karmia (daw.) — pokarm. [przypis edytorski]

[75]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[76]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[77]

wzdyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[78]

zgoła (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[79]

quantum satis (łac.) — ile wystarczy. [przypis edytorski]

[80]

caritatis (łac.) — miłosierdzia. [przypis edytorski]

[81]

luty (daw.) — srogi. [przypis edytorski]

[82]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[83]

Abraham — biblijny patriarcha, ojciec narodu żydowskiego (hebr. znaczenie jego imienia to: „ojciec narodów”); swego długo wyczekiwanego syna Izaaka był gotów złożyć w ofierze Bogu na górze Moria (wg tradycji utożsamianej późn. ze wzgórzem świątynnym w Jerozolimie), lecz dawszy dowód swej wiary i bojaźni bożej (hebr. Akeda: „związanie”, „ofiarowanie”), został w ostatniej chwili powstrzymany od tego przez anioła, wysłannika Jahwe. [przypis edytorski]

[84]

klamry w parentezie — nawiasy. [przypis edytorski]

[85]

szkły — dziś popr. forma N.lm: szkłami. [przypis edytorski]

[86]

mienny — majętny, bogaty. [przypis edytorski]

[87]

król Bela — legendarny król norweski (nie mylić z władcami Węgier o tym samym imieniu). [przypis edytorski]

[88]

Thor (mit. nordycka) — bóg pioruna, rolnictwa, małżeństwa i rodziny. Przedstawiany z młotem w dłoni, na rydwanie ciągniętym przez kozły. [przypis edytorski]

[89]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[90]

Goliat (bibl.) — olbrzymi wojownik filistyński pochodzący z Gat (1Sm 17,4) zabity przez wypuszczony przez Dawida z procy kamień (1Sm 17,49–50). [przypis edytorski]

[91]

ćma — tu: ciemność. [przypis edytorski]

[92]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[93]

widomie (daw.) — w sposób widoczny. [przypis edytorski]

[94]

stawka — tu: zakład. [przypis edytorski]

[95]

snać (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[96]

snadno (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[97]

jąć (daw.) — zacząć. [przypis edytorski]

[98]

wedle (daw.) — obok. [przypis edytorski]

[99]

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp. cz. ter.: żyje. [przypis edytorski]

[100]

febra (daw.) — gorączka połączona z dreszczami. [przypis edytorski]

[101]

okuć — tu: opancerzyć. [przypis edytorski]

[102]

siły — dziś popr. forma N.lm: siłami. [przypis edytorski]

[103]

wał (daw.) — fala morska. [przypis edytorski]

[104]

snać (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[105]

wraz (daw.) — zaraz. [przypis edytorski]

[106]

wiano — posag. [przypis edytorski]

[107]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[108]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[109]

o mą boleść On nie stoi — nie troszczy się on o mój ból. [przypis edytorski]

[110]

zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[111]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[112]

Dedal — mityczny architekt i rzeźbiarz ateński; żył na Krecie, gdzie królowi Minosowi wybudował sławny labirynt. Poróżniwszy się potem z Minosem, sporządził sobie i swemu synowi Ikarowi skrzydła, by za ich pomocą uciec na Sycylię. Ikar, jak wiadomo, spadł do morza podczas tej podróży. [przypis edytorski]

[113]

wszytek (daw.) — cały. [przypis edytorski]

[114]

pokąd (daw.) — dopóki. [przypis edytorski]

[115]

patrzyć — czasownik patrzy z partykułą -ć. [przypis edytorski]

[116]

luty (daw.) — srogi. [przypis edytorski]

[117]

datis (łac.) — datków. [przypis edytorski]

[118]

Bela — legendarny król norweski (nie mylić z władcami Węgier o tym samym imieniu). [przypis edytorski]

[119]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[120]

siklawa — górski wodospad. [przypis edytorski]

[121]

in summa (łac.) — razem, w ogóle. [przypis edytorski]

[122]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[123]

feniks — legendarny, długowieczny ptak, odradzający się w ogniu. [przypis edytorski]

[124]

chimera — tu: złudzenie. [przypis edytorski]

[125]

kurek — wskaźnik wiatru w formie blaszanego koguta. [przypis edytorski]

[126]

Adju — zniekszt. franc. pożegnanie audieu. [przypis edytorski]

[127]

żenąć (daw.) — rzucać, miotać. [przypis edytorski]

[128]

stora — zasłona. [przypis edytorski]

[129]

perć — górska ścieżka. [przypis edytorski]

[130]

zawrzeć (daw.) — zamknąć. [przypis edytorski]

[131]

mienny — majętny, bogaty. [przypis edytorski]

[132]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[133]

szych — nitka owinięta drucikiem, przeważnie złotym, używana w hafcie; przen.: coś pozornie drogiego, w istocie zaś bezwartościowego. [przypis edytorski]

[134]

przemóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[135]

pochopnie — tu: chętnie. [przypis edytorski]

[136]

dank (z niem.) — podziękowanie. [przypis edytorski]

[137]

laufpas (daw.) — wypędzenie ze służby. [przypis edytorski]

[138]

notabene (z łac. nota bene) — zwróć uwagę (dosł. zauważ dobrze). [przypis edytorski]

[139]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[140]

snać (daw.) — widocznie. [przypis edytorski]

[141]

myto — opłata za przejazd drogą; tu: obowiązek. [przypis edytorski]

[142]

niepłono — nie nadaremnie. [przypis edytorski]

[143]

jądry — dziś popr. forma N.lm: jądrami. [przypis edytorski]

[144]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[145]

czerń (daw., pogardl.) — tłum. [przypis edytorski]

[146]

zgoła (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[147]

młoty — dziś popr. forma N.lm: młotami. [przypis edytorski]

[148]

pieśnie — dziś popr. forma B.lm: pieśni. [przypis edytorski]

[149]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[150]

ramiony — dziś popr.forma N.lm: ramionami. [przypis edytorski]

[151]

płużyć (daw.) — sprzyjać. [przypis edytorski]

[152]

innej modły — innego sposobu postępowania. [przypis edytorski]

[153]

wiano — posag. [przypis edytorski]

[154]

li (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[155]

konfrater (z łac.) — współbrat. [przypis edytorski]

[156]

widomy (daw.) — widoczny. [przypis edytorski]

[157]

na nice — na drugą stronę. [przypis edytorski]

[158]

ninie (daw.) — teraz. [przypis edytorski]

[159]

wieża Babel — wieża z biblijnej opowieści (Rdz 11,1–9); podczas wznoszenia wieży Babel Bóg pomieszał budowniczym języki, dzieląc w ten sposób ludzi na różne narody, a zarazem udaremniając im zjednoczenie się i zbuntowanie przeciw jego potędze. [przypis edytorski]

[160]

Uriasz Hetyta (bibl.) — dowódca w armii króla Dawida i mąż Batszeby; król Dawid, pragnąc Betszeby, wysłał go na placówkę, na której Uriasz musiał zginąć (2 Sm 11,15). [przypis edytorski]

[161]

Kain (bibl.) — pierworodny syn Adama i Ewy, zabił swojego brata Abla (Rdz 4,1–8). [przypis edytorski]

[162]

wcale (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[163]

wieluć — wielu z partykułą -ć. [przypis edytorski]

[164]

płony (daw.) — jałowy. [przypis edytorski]

[165]

kijanka — drewniana łopatka służąca do uderzania ubrań podczas prania. [przypis edytorski]

[166]

Natan (bibl.) — prorok z czasów króla Dawida i Salomona, oskarżył tego pierwszego o spowodowanie śmierci Uriasza Hetyty. [przypis edytorski]

[167]

diacki — diakoński. [przypis edytorski]

[168]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

[169]

Zakon — tu: prawo Boże. [przypis edytorski]

[170]

poziomy — tu: przyziemny. [przypis edytorski]

[171]

Arka — mowa o Arce Przymierza, legendarnej skrzyni, w której w czasach biblijnych Żydzi mieli przechowywać obiekty kultu. [przypis edytorski]

[172]

wsze (daw.) — wszystkie. [przypis edytorski]

[173]

helota — niewolnik w starożytnej Sparcie. [przypis edytorski]

[174]

Kanaan — starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, której część stanowi obecna Palestyna, według Biblii była to Ziemia Obiecana. [przypis edytorski]

[175]

słowy — dziś popr. forma N.lm: słowami. [przypis edytorski]

[176]

mir (daw.) — pokój. [przypis edytorski]

[177]

miliony — ze względu na rytm należy to słowo czytać: mi-li-jo-ny. [przypis edytorski]

[178]

jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[179]

cum laude (łac.) — z pochwałą (dawniej tekst pojawiający się na dyplomach ukończenia szkół średnich i uczelni wyższych). [przypis edytorski]

[180]

krotochwila (daw.) — żart. [przypis edytorski]

[181]

zmóc (daw.) — pokonać. [przypis edytorski]

[182]

dyć (reg.) — przecież. [przypis edytorski]

[183]

vox populi, vox dei (łac.) — głos ludu [to] głos Boga. [przypis edytorski]

[184]

losy — dziś popr. forma N.lm: losami. [przypis edytorski]

[185]

smugi (daw.) — łąki. [przypis edytorski]

[186]

luto (daw.) — srogo. [przypis edytorski]

[187]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz, wg legendy miał uderzyć Jezusa idącego na Golgotę, za co został ukarany wieczną tułaczką. [przypis edytorski]

[188]

perć — górska ścieżka. [przypis edytorski]

[189]

nie ktej stronie — nie w tę stronę, nie w tym kierunku. [przypis edytorski]

[190]

kłócić — tu: zakłócać. [przypis edytorski]

[191]

tą dobą (daw.) — w tym czasie. [przypis edytorski]

[192]

skrzydły — dziś popr. forma N.lm: skrzydłami. [przypis edytorski]

[193]

sztuciec — tu: sztucer, myśliwska broń palna o gwintowanej lufie krótszej niż w przypadku karabinu. [przypis edytorski]

[194]

oczy — dziś popr. forma N.lm: oczami. [przypis edytorski]

[195]

quantum satis (łac.) — ile wystarczy. [przypis edytorski]

[196]

deus caritatis (łac.) — bóg miłosierdzia. [przypis edytorski]

x