Przypisy

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów. [przypis edytorski]

kałamyszka — mały, jednokonny wóz; zdrobnienie od kolimaga: pakowny wóz z budą. [przypis edytorski]

kałauz (daw., z tur.) — więzienie. [przypis edytorski]

kałauz (tur.) — przewodnik. [przypis edytorski]

kał (daw.) — błoto, muł, bagno. [przypis edytorski]

kał (daw.) — błoto, nieczystości. [przypis edytorski]

kałdoba (gw.) — jama, wybój. [przypis edytorski]

kałdun — brzuch. [przypis edytorski]

kałdun (gw.) — brzuch. [przypis edytorski]

kałdun (pogard.) — brzuch. [przypis edytorski]

kałdun (reg., pogard.) — brzuch. [przypis edytorski]

kałkuł — kalkulacje, rachuba. [przypis edytorski]

kałkuł (z łac.) — rachunek. [przypis edytorski]

kałkul (z ros.) — kalkulacja. [przypis edytorski]

Kałmucy — naród mongolski o ciekawej kulturze, mieszkający na granicy Europy i Azji nad Morzem Kaspijskim; nazwy tej używało się w polszczyźnie jako pogardliwego określenia dzikich i okrutnych mieszkańców azjatyckiej części Rosji (prawdopodobnie dlatego, że Kałmucy w armii carskiej, z którymi stykali się Polacy, pełnili często funkcję oprawcy). [przypis edytorski]

Kałmuk — członek ludu mongolskiego zamieszkującego okolice M. Kaspijskiego, do pocz. XX w. koczowniczego; dawniej Kałmucy byli w domach rosyjskich służącymi. [przypis edytorski]

Kałmuk — członek ludu mongolskiego zamieszkującego okolice M. Kaspijskiego, do pocz. XX w. koczowniczego. [przypis edytorski]

Kałmuki — dziś popr. neutralna forma: Kałmucy; podobnie dalej, np. Tunguzy, Ostiaki zamiast Tunguzi, Ostiacy. [przypis edytorski]

kałmuk — mały, krępy koń stepowy. [przypis edytorski]

Kałmuk — przedstawiciel narodu wywodzącego się z grupy Mongołów Zachodnich (Ojratów), mówiący językiem z grupy ałtajskiej. W pocz. XXI w. naród ten liczy ok. 250 tys., Kałmucja leży dziś na terytorium Federacji Rosyjskiej, nad Morzem Kaspijskim. Dawniej większość Kałmuków wyznawała buddyzm, do początków XX w. prowadzili koczowniczy tryb życia. Przywołany przez autorkę Branek w jasyrze obraz Kałmuka jako brutalnego i nieubłaganego strażnika wiąże się z XIX-wiecznym polskim stereotypem, który ma swoje źródło w polityce Rosji carskiej, gdzie często zatrudniano przybyszy z dalekich części kraju, słabo mówiących po rosyjsku (a tym mniej po polsku), w więziennictwie, aby utrudnić więźniom porozumienie się ze strażnikami czy oprawcami i pogłębić ich wyobcowanie. [przypis edytorski]

Kaługa, Kostroma, Twer — miasta w europejskiej części Rosji. [przypis edytorski]

Kaługa — miasto położone ok. 170 km na południowy zachód od Moskwy. [przypis edytorski]

Kaługa — miasto w Rosji nad Oką. [przypis edytorski]

kalabasa — naczynie wykonane z wydrążonego owocu. [przypis edytorski]

Kalabria — południowa część część Półwyspu Apenińskiego. [przypis edytorski]

Kalabria — region położony na południu Włoch. [przypis edytorski]

Kalabryjczyk — mieszkaniec Kalabrii, tj. południowej części Włoch. [przypis edytorski]

kalafaktor (z łac.) — sługa szkolny. [przypis edytorski]

Kalaf Gozziego uderzony wzrokiem Turandot — w commedii dell'arte Carlo Gozziego (1720–1806) Księżniczka Turandot z 1762 r., napisanej na kanwie baśni perskiej ze zbioru Baśnie z tysiąca i jednej nocy, książę Kalaf zakochuje się od pierwszego wejrzenia w okrutnej chińskiej księżniczce Turandot, skazującej na śmierć wszystkich kandydatów do jej ręki, którzy nie odgadną zadawanych przez nią trzech zagadek; Księżniczkę Turandot przetłumaczył na niem. Friedrich Schiller. Znacznie później na podst. sztuki Gozziego powstała sławna, nieukończona opera Giacomo Pucciniego (1858–1924), uzupełniona przez Franco Alfana, miała premierę dopiero w 1926 r. [przypis edytorski]

kalafonia (gr. kolophonia) — miękka żywica pochodzenia naturalnego, pozostałość po oddestylowaniu terpentyny z żywicy drzew iglastych; nazwa pochodzi od staroż. kolonii jońskiej Kolofon. [przypis edytorski]

kalafonia — produkt uzyskiwany z żywicy przez oddestylowanie terpentyny, używany m. in. do nacierania nim smyczków. [przypis edytorski]

kalafonium a. kalafonia — przeźroczysta substancja służąca do nacierania włosia smyczków instrumentów smyczkowych. [przypis edytorski]

kalaj — w oprac. Hertza: kaź. [przypis edytorski]

kalambur — gra słów oparta na ich podobieństwie. [przypis edytorski]

kalambur (z fr.) — dowcipna gra słów. [przypis edytorski]

Kalanos (ok. 398–323 p.n.e.) — gymnosofista, który towarzyszył Aleksandrowi Wielkiemu; w wieku 73 lat, osłabiony pogodą i podróżą, wybrał śmierć przez samospalenie. [przypis edytorski]

Kalasze — grupa etniczna zamieszkująca obszary od Turcji do Indii; pod koniec XIX w. przez tereny zamieszkałe przez Kalaszów przebiegała (po szczytach gór Hindukusz) granica między indyjsko-pakistańskimi ziemiami kolonii Imperium Brytyjskiego a Afganistanem; tu: tubulcy. [przypis edytorski]

Kalatówka — właśc. Kalatówki, polana reglowa leżąca w Dolinie Bystrej w Tatrach Zachodnich. [przypis edytorski]

Kalatówki — popularna wśród narciarzy polana w Tatrach Zachodnich. Istniał na niej pierwszy polski ośrodek narciarski. [przypis edytorski]

kalčia — kaltė. [przypis edytorski]

Kalchas (mit. gr.) — wieszczek, który towarzyszył wojskom achajskim w wyprawie przeciw Troi, przepowiedział m.in. że oblężenie miasta będzie trwało dziesięć lat, zanim zostanie zakończone sukcesem; że aby okręty wojenne wyszły z portu, trzeba przebłagać Artemidę (i zaproponował złożenie w ofierze córki Agamemnona, Ifigenii); że powodem zarazy, jaka spadła na Greków w dziewiątym roku oblężenia, był gniew Apollina, którego kapłana Chryzesa znieważono, gdy jego córkę pojmał Agamemnon jako swoją brankę, on również przepowiedział, że Troja nie zostanie zdobyta, póki w miejscowej świątyni Ateny będzie znajdował się posążek bogini, Palladion. [przypis edytorski]

kal — dziś popr. forma trybu rozkazującego 1 os.lp: kalaj. [przypis edytorski]

kalėdoti — čia: elgetauti. [przypis edytorski]

Kaleb i Jozue lud on wielki na puszczy namawiali, aby szli w ziemię onę dobrą, której im urodzaj hojny ukazowali, a nic się nie bali — por. Lb 14, 6–9. [przypis edytorski]

Kaleb — postać ze Starego Testamentu, jedyny człowiek oprócz Jozuego, który w czasie wędrówki do Kanaanu nie sprzeniewierzył się Bogu. [przypis edytorski]

Kaleb — syn Jefunnego, jako jedyny człowiek w wieku powyżej dwudziestu lat, poza Jozuem, w czasie czterdziestoletniej wędrówki do Kanaanu nie sprzeniewierzył się Bogu. Został za to nagrodzony wstępem do Ziemi Obiecanej i przydziałem okolic Hebronu w dziedzictwo (Joz 13,13–14). [przypis edytorski]

Kale — Calais; port w płn. Francji nad kanałem La Manche. [przypis edytorski]

kalecie — kieszeń a. sakiewka, torba. [przypis edytorski]

Kaledonia — historyczna kraina na północy Wielkiej Brytanii, w większości pokrywająca się z terenami dzisiejszej Szkocji. [przypis edytorski]

Kaledonia — hist. północna część wyspy Wielkiej Brytanii, obejmująca ziemie, które nie zostały podbite przez Rzymian; poet.: Szkocja. [przypis edytorski]

kalefaktor — pomocnik nadzorcy więziennego; więzień funkcyjny (po polsku zwany też korytarzowym). [przypis edytorski]

kalejdoskopowy — zmieniający się szybko i w zaskakujący sposób. [przypis edytorski]

kalejdoskop — urządzenie optyczne, w którym dzięki trzem zwierciadłom umieszczonym względem siebie pod kątem 60°, uzyskuje się wielokrotne odbicia obrazów tworzące symetryczne figury zmieniające się przy obracaniu kalejdoskopu; przen. różnorodne obrazy, wrażenia, wydarzenia szybko następujące jedne po drugich. [przypis edytorski]

Kalekut — Kalkuta. [przypis edytorski]

kalendarz — dawniej dużą popularnością cieszyły się książki zawierające kalendarz uzupełniony dużą liczbą informacji praktycznych z różnych dziedzin, porad gospodarskich, krótkich opowiastek, ciekawostek itp. [przypis edytorski]

kalendarz republikański — kalendarz stworzony i wprowadzony w życie podczas rewolucji francuskiej, używany przez okres 12 lat od końca 1793 do 1805 roku i przez 18 dni przez Komunę Paryską w 1871 roku. Nazwy miesięcy zostały zmienione tak, by usunąć odniesienia religijne czy imperialne — w nowej wersji odnosiły się do cyklu wegetacyjnego i kalendarza rolniczego, np. zaczynający się 20 lub 21 marca Germinal wywodzi się od fr. germination, czyli kiełkowanie a rozpoczynający się 20 lub 21 maja Prairial od fr. prairie, czyli łąka. Natomiast podział miesięcy na trzy dekady (tj. trzy części dziesięciodniowe) był częścią szerszego planu mającego na celu konsekwentne wprowadzenie w republice systemu dziesiętnego. Dzień w kalendarzu republikańskim został podzielony na dziesięć godzin, każda godzina na 100 minut, a każda minuta na 100 sekund. [przypis edytorski]

kalendarzyk emigracyjny — aluzja do Kalendarza pielgrzymstwa polskiego St. Ropelewskiego. [przypis edytorski]

Kalendy — pierwszy dzień miesiąca w rzymskim kalendarzu. [przypis edytorski]

kalenica (gw.) — pozioma krawędź na styku dwóch przeciwległych połaci dachowych. [przypis edytorski]

kalenica — najwyższa część dachu; spojenie płatów dachowych. [przypis edytorski]

kalenica — najwyższa część dachu; spojenie połaci dachowych. [przypis edytorski]

kalenica — najwyższa część dachu, szczyt dachu. [przypis edytorski]

kaleta (daw.) — noszony przy pasie woreczek na pieniądze czy inne drobiazgi. [przypis edytorski]

kaleta (daw.) — sakiewka, woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

kaleta (daw.) — skórzany woreczek na pieniądze, mocowany do pasa. [przypis edytorski]

kaleta (daw.) — skórzany woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

kaleta (daw.) — torebka, sakiewka. [przypis edytorski]

kaleta — kieszeń, sakiewka. [przypis edytorski]

kaleta — noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze lub inne drobiazgi; sakiewka. [przypis edytorski]

kaleta — noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

kaleta — sakiewka, woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

kaleta — torebka, woreczek na pieniądze, mieszek. [przypis edytorski]

kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa. [przypis edytorski]

kaletka (daw.) — torebka. [przypis edytorski]

kaletki — ozdobne wyszywane ząbki na dolnym brzegu gorsetu. [przypis edytorski]

kaletta (daw.) — skórzany woreczek na pieniądze. [przypis edytorski]

Kalewala — fiński epos narodowy, oparty na utworach ludowych, zebranych i uzupełnionych w XIX wieku przez Eliasa Lönnrota. [przypis edytorski]

kalgiery — juki. [przypis edytorski]

kalian — perska fajka wodna. [przypis edytorski]

kalian (z pers. kaljun) — w krajach mahometańskich przyrząd do palenia tytoniu. [przypis edytorski]

kaliausė — baidyklė žvirbliams baidyti. [przypis edytorski]

Kaliban — fikcyjna postać ze sztuki Burza Williama Szekspira: dziki, zdeformowany syn wiedźmy. [przypis edytorski]

Kaliban — postać z Burzy Shakespeare'a, dziki syn wiedźmy. [przypis edytorski]

Kaliban — postać z Burzy Shakespeare'a, dziki, zdeformowany syn wiedźmy, który mieszkał samotnie na wyspie, zanim wylądował na niej książę Prospero z córką i uczynił z niego swego poddanego. [przypis edytorski]

Kaliban — postać z Burzy Szekspira, dziki, zdeformowany syn wiedźmy. [przypis edytorski]

Kaliban — postać z Burzy Williama Shakespeare'a, dziki człowiek o złych instynktach trzymany w niewoli przez maga Prospera; jego imię stanowi anagram słowa „kanibal”. [przypis edytorski]

Kalibany — nazwa nawiązująca do postaci Kalibana z Burzy Shakespeare'a. [przypis edytorski]

kalić — dziś popr.: kalać. [przypis edytorski]

Kalidon (mit. gr.) — kraj w Etolii ukarany przez Artemidę (mit. rzym. Dianę), która zesłała na jego mieszkańców ogromnego dzika, Ojneusa, by spustoszył ziemię, której król, Eneus, obraził boginię, nie składając jej należnych ofiar. [przypis edytorski]

kalifaktor a. kalefaktor (daw.) — zakonnik lub więzień, wykonujący czynności porządkowe i pomocnicze. [przypis edytorski]

kalifa (starop.) — dziś: kalif (r.m.). [przypis edytorski]

Kalifornia nie tak dawno oderwaną została od Meksyku — w wyniku wojny meksykańsko-amerykańskiej w latach 1846–1848. [przypis edytorski]

kalif — tytuł muzułmańskiego przywódcy świeckiego i duchownego. [przypis edytorski]

kalif — w islamie tytuł przywódców wspólnot państwowo–religijnych; następców Machometa. [przypis edytorski]

kaligraf — osoba biegła w kaligrafii, sztuce pięknego i wyraźnego pisania. [przypis edytorski]

Kaligula (12–41) — Gaius Iulius Caesar Augustus Germanicus, cesarz rzymski od 37 r. do śmierci. [przypis edytorski]

Kaligula, właśc. Gaius Iulius Caesar Germanicus (12–41 n.e.) — cesarz rzymski (od 37); po obiecującym początku rządów zapadł na chorobę umysłową; znany z despotycznych i brutalnych rządów. [przypis edytorski]

Kaligula, właśc. Gaius Iulius Caesar Germanicus (12–41 n.e.) — cesarz rzymski (od 37), znany z despotycznych i brutalnych rządów. [przypis edytorski]

Kaligula — właśc. Gaius Iulius Caesar Germanicus (12–41 n.e.), cesarz rzymski od r. 37, po obiecującym początku rządów zapadł na chorobę umysłową. [przypis edytorski]

Kaligula, właśc. Gaius Iulius Caesar Germanicus (12–41 n.e.) — cesarz rzymski od r. 37, po obiecującym początku rządów zapadł na chorobę umysłową. [przypis edytorski]