Przypisy

sprawić (daw.) — zarżnąć i oprawić; torturować. [przypis redakcyjny]

sprawić kogoś o czymś (daw.) — zdać sprawę, dać wiadomość. [przypis redakcyjny]

sprawić się o czem (daw.) — przekonać się. [przypis redakcyjny]

sprawiony o czym (starop.) — uwiadomiony o czym. [przypis redakcyjny]

sprawiony (starop.) — uszykowany. [przypis redakcyjny]

sprawnie (starop.) — słusznie. [przypis redakcyjny]

sprawny — zręczny. [przypis redakcyjny]

sprawować się (daw.) — usprawiedliwiać się. [przypis redakcyjny]

sprawować — zarządzać. [przypis redakcyjny]

sprawy (daw.) — dzieła, czyny. [przypis redakcyjny]

sprawy (starop.) — uczynki. [przypis redakcyjny]

sprezentować — wystawić na pokaz. [przypis redakcyjny]

Sprobujmyż tedy, czy nam w zagadnieniach metafizyki lepiej się nie powiedzie, jeśli przypuścimy, że przedmioty winny się stosować do naszego poznania — zupełnie nowego takiego stanowiska względem przedmiotów nazwać nie można. Już w V wieku przed Chr. uczył Protagoras: πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν (=„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, jako istnieją, nieistniejących, jako nie istnieją”; u Diogenesa Laertiosa, ks. IX, 51). Ponieważ Kant lubił zestawiać się z Kopernikiem, można powiedzieć, iż Protagoras i jego zwolennicy byli dla niego tym, czym Niketas i Filolaos dla naszego astronoma. [przypis redakcyjny]

sprofanowany — zbezczeszczony. [przypis redakcyjny]

Sprośny, brzydki Maranie — wyraz marrano, pochodzenia hiszpańskiego, oznaczał pierwotnie Maura, który pozornie przyjął wiarę chrześcijańską; przeszedłszy do języka włoskiego, stał się, podobnie jak u nas cygan, imieniem pospolitym, przybierając znaczenie: „wiarołomca” lub „zdrajca”. [przypis redakcyjny]

sprośny (starop.) — szkodliwy albo hańbiący. [przypis redakcyjny]

sprosny (daw.) — brzydki, plugawy. [przypis redakcyjny]

sprosny (starop.) — godny potępienia, potworny, okrutny. [przypis redakcyjny]

Sprostowania i wiadomości tyczące się żywota Malczewskiego — w rękopisie Ossolineum Nr. 2442. [przypis redakcyjny]

sprowadzić — tu: ściągnąć, kazać odejść. [przypis redakcyjny]

sprzętna (starop.) — zapobiegliwa. [przypis redakcyjny]

sprzeciwiać — tu: odpowiadać śpiewem, graniem (echem). [przypis redakcyjny]

sprzeciwić się czemuś (daw.) — iść w zawód, starać się przewyższyć. [przypis redakcyjny]

sprzed wojny francusko-pruskiej… — a więc sprzed roku 1870. [przypis redakcyjny]

sprzyjaźliwąm — życzliwą, sprzyjającą. [przypis redakcyjny]

sprzysięga (starop.) — sprzysiężenie. [przypis redakcyjny]

sprzysiężca — tu: spiskowiec. [przypis redakcyjny]

spsować (starop.) — zepsuć. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana, ślina. [przypis redakcyjny]

Spuść na dół twe oczy, a lżej ci będzie wędrować tą drogą — Wizerunki pychy leżą na wspak wywrócone na skale, rozum więc radzi, ażeby im lepiej się przypatrzyć, spuścić w dół oczy, czyli stać się pokornym. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim (daw.) — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kwintę — zniżyć ton. [przypis redakcyjny]

spuścić — tu: oddać; tu forma 1 os. lp cz. przysz.: spuszczę. [przypis redakcyjny]

spust — spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb. [przypis redakcyjny]

spuszczać — doić. [przypis redakcyjny]

spuszczać się (daw.) — polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś. [przypis redakcyjny]

spych — urwisty, stromy brzeg. [przypis redakcyjny]

spyskać — stratować, przeryć ryjami. [przypis redakcyjny]

spyskłać — zbrudzić, zmazać. [przypis redakcyjny]

Spyt (z ukr.) — śpi. [przypis redakcyjny]

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm. [przypis redakcyjny]

Squallentem barbam et concretos sanguine crines Vergilius, Aeneida, II, 277: „Oszpecony kurzawą, cały we krwi tonie”. [przypis redakcyjny]

Srebrny król — księżyc. Tak ta przenośnia, jak i cały obraz nocy, wzorowane są na poezji perskiej. Dowodem tego głośna w poezji perskiej kasyda, opiewająca urok nocy, poety Ferideddina Ahwala, zaczynająca się od słów: Höret das Abendgebet! es brausen die Wogen des Nachtmeers, / Fort ist das goldene Schiff, sieh da die silberne Tass’, / Auf den Wogen der Nacht erscheinen Tausend der Sterne / Wie im Ocean Schaaren befiederter Brut, a drugi poeta, Baba Sewdaji, wtóruje mu: Wenn der himmlischen Flur Springquellen enstromen von / Tritt in Hermelin silbern der König herein. (Hammer, I. c. str. 202). [przypis redakcyjny]

sroga nieprzyjaźń — między domem Maganckim a domem z Jasnej Góry miała powstać stąd, że kiedy głowa rodu Magańczyków, Ganelon, popadł u Karola Wielkiego w niełaskę, miejsce jego w sercu cesarskim zajął Orland ze swą rodziną. [przypis redakcyjny]

srogi ciemności hetman — szatan. [przypis redakcyjny]

srogi (starop.) — przykry, ciężki, okrutny (stąd srogość: okrucieństwo). [przypis redakcyjny]

srogo poświęcili mą siostrę — Ifigenię, którą własny ojciec, Agamemnon, złożył w ofierze Artemidzie. [przypis redakcyjny]

sromota (daw.) — hańba, niesława. [przypis redakcyjny]

Sromota Krety, (…) potwór z kłamanej cielicy poczęty — Pazyfae, żona Minosa, króla Krety, zapalona zwierzęcą chucią do byka, wdziawszy na się skórę krowią, przynęciła byka do siebie. Z tej potwornej spółki poczęty był Minotaur, mający kształt pół człowieka, pół byka; potwór, który dawanych jemu z miasta Aten na ofiarę siedem dziewic i siedmiu chłopców pożerał. Tezeusz zabił Minotaura za pomocą Ariadny, córki Minosa i Pazyfae (dlatego poniżej: „twej siostry”). W tym fantastycznym obrazie Minotaura przedstawia poeta symbol trojakiego rodzaju gwałtu: przeciw Bogu przez swoje potworne urodzenie; przeciw bliźniemu przez nieludzki haracz ateński i przeciw sobie samemu przez kąsanie samego siebie. [przypis redakcyjny]

sromota (starop.) — hańba. [przypis redakcyjny]

sromotnej — haniebnej. [przypis redakcyjny]

sromotny (daw.) — bezwstydny, przynoszący hańbę. [przypis redakcyjny]

srom — tu: zniewaga, hańba. [przypis redakcyjny]

sroże — dziś popr.: sroży się. [przypis redakcyjny]

sroże — srożeje. [przypis redakcyjny]

srożyć się — tu: pysznić się, popadać w dumę. [przypis redakcyjny]

Sroży się tłum, jeśli się nie boi — Miejsce z Tacyta, Ann. I, 29 jest tutaj swobodnie zapożyczone. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska pisze w związku z tą sceną: „(…) myśl o kondotierstwie, o geniuszu, z którego poczyna się wszelka arystokracja — mógł zaszczepić Krasińskiemu Napoleon, niegdyś generał wojsk rewolucyjnej Francji, a potem cesarz, ten, który rewolucję zdradził” (s. 28). [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w osobie Bianchettiego widzi jeden z dowodów, że obraz rewolucji w Nie-Boskiej… wzorowany był na planie karbonarskiej rewolucji powszechnej. Nazwisko Bianchetti powstało z połączenia nazwiska Filippo Michele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszych włoskich rewolucjonistów związanych z karbonaryzmem, oraz Louis–Auguste Blanqui, francuskiego rewolucjonisty, który, powiązany z organizacjami rewolucyjnymi w wojsku, otrzymał stopień generała przyszłej rewolucji. Nazwą kondotiera (wł. condottiere — najemnik) mianowano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty. Bianchetti jest przywódcą armii rewolucyjnej jako fachowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczach hr. Henryka, że jest on ideowo związany z obozem rewolucji. Stąd dalsze jego ostrzeżenie, że z takich właśnie ludzi wyrośnie nowa arystokracja. Kleiner przypomina w przypisie, że kondotierzy we Włoszech „dochodzili nawet do władzy książęcej”. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w tej formule „święcenia” dopatruje się stylizacji na obrzędy wtajemniczeń karbonarskich. Motywy karbonarskie według niej widoczne są w całej tej scenie. [przypis redakcyjny]

stabiliendo ulteriorem cursum (łac.) — ustalając dalszy bieg. [przypis redakcyjny]

stać (daw.) — mieć wartość, kosztować. [przypis redakcyjny]

stać w stosunku niezależności od podmiotu — Lessing nazywa to „in statu absoluto”, według wyrażenia dawnych gramatyk. [przypis redakcyjny]

stać za co, stanie za jego (starop.) — opłaci się. [przypis redakcyjny]

stać za co (starop.) — opłacić się, odpowiadać wartością; za jego nie stoi: nie opłaci się; nie wart tyle, co jego. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — termin muzyczny: określenie perlistego rozrywania tonów. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — w muzyce określenie artykulacyjne oznaczające, że każdy dźwięk należy grać oddzielnie i dwa razy krócej niż jego zanotowana wartość. [przypis redakcyjny]

Stacha Bozowska — bohaterka noweli Żeromskiego Siłaczka; typ nauczycielki-społecznicy, niezłomnej idealistki. [przypis redakcyjny]

Stadjum — plac do gonitw. [przypis redakcyjny]

Stadło w języku teologicznym znaczy część, dział. [przypis redakcyjny]

staja a. stajanie — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staja a. stajanie — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staja — starop. jednostka powierzchni, licząca od 1,2 do 1,5 ha, nazywana też: stajem a. stajaniem; także jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — dawna miara długości, różna w różnych okolicach. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m, nazywana też: stają a. stajaniem. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m, nazywana też stają albo stajaniem. [przypis redakcyjny]

stajem (1 os. lm cz. przysz.) — stopniejemy (por. czasownik tajać). [przypis redakcyjny]

stajnia Augiasza (mit. gr.) — zamieszkała przez 3000 wołów i nie czyszczona od 30 lat. Oczyszczenie jej było jedną z dwunastu legendarnych prac Herkulesa. [przypis redakcyjny]

stał — mowa o husarzu. [przypis redakcyjny]

stallum (łac.) — miejsce, krzesło. [przypis redakcyjny]

stalna Fryzów stopa — podkowa koni fryzyjskich. [przypis redakcyjny]

stalne — stalowe, [przypis redakcyjny]

stambułka — fajka turecka. [przypis redakcyjny]

stambulskie oddycha gorycze — pali tytoń. [przypis redakcyjny]

stambus — (kitur) standus, čia: stambus, nerupus, nesmulkus). [przypis redakcyjny]

stańczycy — konserwatywne stronnictwo w Galicji reprezentujące program ugodowy wobec Austrii, skierowany przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu. [przypis redakcyjny]

Stańczyk — nadworny błazen (trefniś) trzech ostatnich Jagiellonów, wcześnie już wsławiony ostrym i trafnym dowcipem w tradycji rósł w znaczenie jako bystry a odważny mędrzec zatroskany o los Polski. Postać jego malował kilka razy Matejko, m.in. na obrazie Hołd pruski, wcześniej: Stańczyk (na dworze królowej Bony). Tu chodzi zapewne o ten obraz. Podobno reprodukcja Stańczyka Matejki wisiała nad biurkiem Starzewskiego w redakcji „Czasu”. Postacią Stańczyka dla własnych celów politycznych posłużyli się twórcy obozu konserwatystów krakowskich: J. Szujski, S. Tarnowski, S. Koźmian, L. Wodzicki, pisząc Tekę Stańczyka, opublikowany w 1869 r. pamflet na dążności niepodległościowe, powstańcze i demokratyczne, w duchu zachowawczym. Stąd nazywano konserwatystów galicyjskich „stańczykami”; „Czas” był ich organem. [przypis redakcyjny]

Stań tu waszmość — staropolska pieśń pijacka: „Stań tu waszmość za koleją — i przypatrz się jak tu leją…” [przypis redakcyjny]

stanął (…) elektem na marszałkostwo Czarniecki — 11 października. [przypis redakcyjny]

Stanął nad rzeką, która dzieli z Normandami / Brytony — tą rzeką ma być Coësnon, wpadający niedaleko od Saint-Malo do Oceanu Atlantyckiego. [przypis redakcyjny]

stan bezzakonny — bezżenny. [przypis redakcyjny]

stan — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa [przypis redakcyjny]

standur (starop.) — podpora. [przypis redakcyjny]

Stanforda — hrabstwo Strafford w Anglii. [przypis redakcyjny]