Przypisy

mars — surowy wyraz twarzy; od imienia boga wojny w mit. rzym., Marsa. [przypis edytorski]

mars — surowy wyraz twarzy; od imienia Marsa, rzym. boga wojny. [przypis edytorski]

Marston Moor — chodzi o bitwę na Marston Moor (niedaleko wsi Long Marston w hrabstwie North Yorkshire), która miała miejsce 2 lipca 1644 podczas angielskiej wojny domowej. [przypis edytorski]

mars — tu: odwaga (od imienia Marsa, rzymskiego boga wojny). [przypis edytorski]

mars — tu: zmarszczenie czoła, groźna mina, od imienia rzymskiego boga wojny, Marsa. [przypis edytorski]

Marsu — dziś popr. forma C.lp: Marsowi. [przypis edytorski]

Mars — w mit. rzym. bóg wojny. [przypis edytorski]

Marsyjasza — Marsjasza; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

marsyjczykom — dziś popr. Marsjanom. [przypis edytorski]

Marsylia — miasto w płd. Francji, nad Morzem Śródziemnym. [przypis edytorski]

Marsylia — miasto w południowej Francji, nad Morzem Śródziemnym. [przypis edytorski]

Marsylianka — francuski hymn narodowy, powstały w 1792. [przypis edytorski]

Marsylianka — hymn narodowy Francji; słowa i kompozycja autorstwa Claude'a Josepha Rougeta de Lisle'a. [przypis edytorski]

Marsylianka — patriotyczna pieśń francuska z czasów Rewolucji Francuskiej, napisana w 1792 jako Marsz wojenny Armii Renu. Zyskała wielką popularność i nową nazwę, kiedy do Paryża triumfalnie wkroczyły oddziały ochotników z Marsylii, śpiewające ją jako swoją piosenkę marszową. W 1795 Marsylianka została ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]

Marsylianka — patriotyczna pieśń fr. z czasów Rewolucji Francuskiej, napisana w 1792 przez Claude'a Josepha Rouget de Lisle jako Marsz wojenny Armii Renu. Zyskała wielką popularność i nową nazwę, kiedy do Paryża triumfalnie wkroczyły oddziały ochotników z Marsylii, śpiewające ją jako swoją piosenkę marszową. W 1795 Marsylianka została ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń rewolucyjna z czasów Rewolucji Francuskiej, w 1795 ogłoszona hymnem państwowym Republiki Francuskiej; w czasach cesarstwa i późniejszych zastąpiona w tej roli innymi pieśniami; w XIX w. stanowiła nieformalny hymn międzynarodowego ruchu rewolucyjnego; w 1879 przywrócono ją jako hymn państwowy Francji. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń z czasów Rewolucji Francuskiej (1791), obecnie hymn Francji. [przypis edytorski]

Marsylianka — pieśń z czasów Rewolucji Francuskiej, która stała się hymnem Francji. [przypis edytorski]

mars (żegl.) — bocianie gniazdo, platforma obserwacyjna umieszczona wysoko na maszcie statku, służąca również jako punkt oparcia podczas zmiany żagli i olinowania. [przypis edytorski]

marszałek Belle-Isle, właśc. Charles Louis Auguste Fouquet, książę de Belle-Isle (1684–1761) — wybitny francuski marszałek i polityk. [przypis edytorski]

marszałek de Richelieu, Crebillon, Fontenelle, Jan Jakub Rousseau — wybitne postacie życia Francji XVIII w.: Louis François Armand du Plessis, książę de Richelieu (1696–1788): arystokrata, żołnierz i dyplomata; Prosper Jolyot de Crébillon (1674–1762): poeta i dramaturg; Bernard Le Bouyer de Fontenelle (1657–1757): filozof, religioznawca, pisarz; Jean-Jacques Rousseau (1712–1778): pisarz, filozof. [przypis edytorski]

marszałek d'Huxelles, właśc. Nicolas Chalon du Blé, markiz d'Huxelles i Cormatin (1652–1730) — francuski dowódca i polityk, marszałek Francji; jeden z najbardziej znanych homoseksualistów w swoich czasach. [przypis edytorski]

marszałek dworu — w oryginale ang.: the steward, Lord Wielki Steward był od XII w. najwyższym dostojnikiem dworskim w Anglii. [przypis edytorski]

marszałek — urzędnik zarządzający dworem. [przypis edytorski]

marszałka koronnego — Fryderyka Józefa Moszyńskiego (1737–1817), który był członkiem konfederacji targowickiej i jednym z twórców ustaw sejmu grodzieńskiego; marszałkiem wielkim koronnym został mianowany w 1793 na życzenie rosyjskiego ambasadora; jako członek reaktywowanej Rady Nieustającej kierował Departamentem Policji. [przypis edytorski]

marszałkiem Anglii — w oryginale: seneszalem; seneszal: najwyższy rangą dostojnik świecki w państwie Franków, a później we Francji. [przypis edytorski]

marszałkowscy żołnierze — straż marszałkowska, chorągiew piechoty podległa urzędnikowi królewskiemu, marszałkowi, mająca za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w miejscu pobytu króla, sprawująca funkcje policyjne w całej Warszawie; ich wartownia znajdowała się w Barbakanie, w pobliżu ich koszar w klasztorze paulinów; w okresie insurekcji dowodził nimi rotmistrz Piotr Hoffman herbu Rota. [przypis edytorski]

marszałkowski — tu: należący do marszałka, przewodniczącego sejmu lub senatu. [przypis edytorski]

marszczek — zmarszczka, nierówność. [przypis edytorski]

marszczka — dziś: zmarszczka. [przypis edytorski]

marszczki — dziś: zmarszczki. [przypis edytorski]

Marsz, marsz Polonia, Nasz dzielny narodzie. Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie. — fragment pieśni Marsz, marsz Polonia, będącej swoistą emigracyjną wariacją na temat hymnu polskiego. [przypis edytorski]

Marsz, marsz — w pierwotnej wersji tekst kończył się strofą następującą: „Na to wszystkich jedne głosy:/ «Dosyć tej niewoli/ mamy racławickie kosy,/ Kościuszkę, Bóg pozwoli»”. Jest to niejako odpowiedź na kwestię wypowiedzianą przez „ojca Basi”. Przywołanie postaci Kościuszki, obok Dąbrowskiego, Czarnieckiego i Napoleona Bonaparte służy wpisaniu w tekst pieśni idei wodzowskiej. [przypis edytorski]

marszruta — tu: rozkaz wymarszu. [przypis edytorski]

Marsz Żuawów — pieśń Włodzimierza Wolskiego o Pułku Żuawów Śmierci, doborowym oddziale wojskowym powstania styczniowego. [przypis edytorski]

Martainville, Auger, Destains — Alphonse Martainville (1776–1830): francuski dziennikarz polityczny i dramaturg, redaktor „Białego Sztandaru”; Luis Simon Auger (1772–1829): francuski dziennikarz, krytyk literacki i dramaturg, przeciwnik romantyzmu, w czasach Restauracji współpracownik pism rojalistycznych i cenzor królewski; Eugène Destains (1793–1830): francuski pisarz i dziennikarz. [przypis edytorski]

Martensen, Hans Lassen (1808–1884) — duński uczony i biskup luterański. [przypis edytorski]

Marthe (fr.) — Marta. [przypis edytorski]

martichoras, częściej: mantykora — legendarny potwór perski mający ciało czerwonego lwa i ludzką głowę z trzema rzędami zębów; opisywany przez staroż. autorów greckich. [przypis edytorski]

Mar[tii] 8 (łac.) — 8 marca. [przypis edytorski]

Martineau, Harriet (1802–1876) — brytyjska socjolożka i feministka. [przypis edytorski]

Martineau, Harriet (1802–1876) — pisarka, dziennikarka i filozofka brytyjska. [przypis edytorski]

Martineau, Henri (1882–1958) — fr. krytyk literacki, dziennikarz. [przypis edytorski]

Martineau, James (1805–1900) — filozof brytyjski. [przypis edytorski]

Martinez — w tej epoce takie nazwisko nosiło kilku autorów, tu być może: Gregorio Martinez (1575–1637), hiszpański franciszkanin z Kordoby, lub też Juan Martinez de Ripalda (1586–1648), hiszpański jezuita wykładający teologię w Salamance i teologię moralną w Madrycie. [przypis edytorski]

Martini-Henry — brytyjski karabin jednostrzałowy wprowadzony do uzbrojenia w drugiej połowie XIX w., łączący zamek skonstruowany przez Friedricha von Martiniego z lufą konstrukcji Alexandra Henry'ego. [przypis edytorski]

Martini — tu: marka broni palnej. [przypis edytorski]

Martin, Leonard Cyril (1886–1976) — profesor literatury angielskiej na Uniwersytecie Liverpoolskim. [przypis edytorski]

Martschenko, Mitrofan Konstantinovich (1866–1932) — carski rosyjski oficer, radca wojskowy w Wiedniu. Uważa się go za osobę, która zwerbowała do rosyjskiej służby wywiadowczej Alfreda Redla. [przypis edytorski]

Martusia, właśc. Towa Fuchs — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła w czasie wojny. [przypis edytorski]

martwa ręka (daw. termin prawny) — w średniowieczu: osoba, która nie może dysponować swoim majątkiem, ponieważ formalnie należy on do jej suwerena; w epoce nowożytnej: dobra kościelne, niezbywalne i nieopodatkowane (lub bardzo nisko opodatkowane). [przypis edytorski]

martwa upadła — faktycznie Maria Olgierdówna po śmierci Wojdyłły wyszła za mąż za księcia Dawida horodeckiego. [przypis edytorski]

martwe Litwiny — dzoś popr. forma M.lm: martwi Litwini. [przypis edytorski]

martwe zwłoki przyjaciela — mowa o Patroklesie, który ubrany w zbroję Achillesa zginął podczas bitwy pod Troją. Stało się tak, ponieważ Achilles, największy spośród greckich wojowników, odmówił dalszej walki po tym, jak Agamemnon zabrał mu jego niewolnicę Bryzeidę. [przypis edytorski]

martwica — tu: śmierć, upiór. [przypis edytorski]

martwica — widmo kobiece. [przypis edytorski]

martwich — trup. [przypis edytorski]

martwic — trup. [przypis edytorski]

martwiec (daw.) — trup, umarły. [przypis edytorski]

martwy język — mowa, która nie jest już używana na co dzień jako środek komunikacji. [przypis edytorski]

martyrolog — tu martyrologium, spis męczenników. [przypis edytorski]

Marullus — Gaius Epidius Marcellus, trybun ludowy. [przypis edytorski]

Maruna a. Marzanna (mit. słow.) — bogini związana z zimą, śmiercią, zaświatami, a także odnawiającym się życiem i wiosennym urodzajem; wspominana w kronice Długosza. [przypis edytorski]

marus — nešantis mirtį. [przypis edytorski]

maruzela, marmuzela a. mamzela (daw. pot., z fr. madmoiselle: panna) — panienka, elegantka, damulka; dziewczyna biorąca udział w życiu nocnym, prostytutka. [przypis edytorski]

Marya — dziś popr. pisownia: Maria. [przypis edytorski]

Marya. — popr.: Maria. [przypis edytorski]

maryasz — mariaż; małżeństwo. [przypis edytorski]

Maryjej (starop. forma) — dziś D.lp: Maryi (lit.), Marii. [przypis edytorski]

Maryjusze — nawiązanie do postaci konsula rzym. Gajusza Mariusza (156 p.n.e.–86 p.n.e.), reformatora armii rzym., wybitnego wodza; kiedy w roku 87 p.n.e. wybuchła w Rzymie walka między stronnictwem optymatów i popularów, tzw. pierwsza wojna domowa, Mariusz wprowadził terror w mieście, skazując na śmierć wielu swych przeciwników polit. spośród optymatów; wówczas został ostatni, siódmy raz wybrany konsulem w 86 p.n.e. [przypis edytorski]

Maryla Rodowicz (ur. 1945 r.) — polska piosenkarka i aktorka, nieprzerwanie czynna artystycznie od początku lat 60. XX w. po dzień dzisiejszy. W 2017 r. obchodziła 50-lecie pracy scenicznej. [przypis edytorski]

Marylebone Parish Church — XIX-wieczny kościół anglikański przy ulicy Marylebone w Londynie. [przypis edytorski]

marymontczyk — nowoczesny rolnik, wychowanek szkoły rolniczej we wsi Marymont koło Warszawy, założonej w 1816, pierwszej wyższej szkoły rolniczej na ziemiach polskich i jednej z pierwszych w Europie. [przypis edytorski]

Maryna Mnich (V w.) — chrześcijańska święta z azjatyckiej części państwa rzymskiego; kiedy jej ojciec chciał wydać ją za mąż i osiąść na starość w klasztorze, ogoliła głowę, przebrała się w męskie ubranie i żyła razem z nim jako mnich we wspólnocie klasztornej, ukrywając swoją płeć aż do śmierci. [przypis edytorski]

marynarki w Montevideo, pozostającej wówczas pod wodzą Garibaldiego — od 1841 Garibaldi mieszkał w Montevideo w Urugwaju, gdzie wziął ślub i pracował jako marynarz i nauczyciel; po wybuchu w 1842 wojny domowej w Urugwaju między konserwatystami a liberałami objął dowodzenie nad niewielką flotą urugwajską i powołał do życia Legion Włoski (tzw. Czerwone Koszule), złożony z licznych emigrantów z Włoch. W l. 1842–1848 Garibaldi skutecznie bronił Montevideo przed wojskami argentyńskiego dyktatora Juana Manuela de Rosasa dowodzonymi przez byłego dyktatora Urugwaju Manuela Oribe. Obrońców wspierały wówczas floty Wielkiej Brytanii i Francji. [przypis edytorski]

Marynia Połaniecka — główna bohaterka powieści Sienkiewicza Rodzina Połanieckich (1894). [przypis edytorski]

mary — nosze do przenoszenia zmarłego; podwyższenie, na którym stawia się trumnę. [przypis edytorski]

mary — nosze do przenoszenia zmarłego. [przypis edytorski]

mary — podwyższenie, na którym stawia się trumnę. [przypis edytorski]

Marysia, właśc. Minka Brenner — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła w czasie wojny. [przypis edytorski]

mary — tu: miejsce, w którym kładzie się zmarłych, katafalk. [przypis edytorski]

mary — widziadła. [przypis edytorski]

Marzą pod czarem boskim, Samotnią górską przejęte… Opadły z nich wszystkie troski, Jak z sosen igły strząśnięte — fragment wiersza Dickens In Camp, którego autorem był Francis Bret Harte (1836–1902). [przypis edytorski]

marzanka — roślina zielna o drobnych, różowawych lub białych kwiatach i wąskich liściach. [przypis edytorski]

marznął — dziś popr.: marzł. [przypis edytorski]

marzony — taki, o którym się marzy; dziś: wymarzony. [przypis edytorski]

Marzyła dusza. Ileż razy w spieki ścigałem w stepach znikome obrazy — Juliusz Słowacki, Mnich. Powieść wschodnia. [przypis edytorski]

maść — barwa sierści i grzywy konia. [przypis edytorski]

maść — barwa sierści zwierzęcia. [przypis edytorski]

maść — tu: kolor skóry. [przypis edytorski]

maść Wilkinsona — preparat stosowany głównie w leczeniu świerzbu i łuszczycy. [przypis edytorski]

maścić (gw.) — dodawać do potrawy coś tłustego (omastę); niekiedy w szerszym znaczeniu: dodawać coś do prostej potrawy w celu jej ulepszenia. [przypis edytorski]

maścić — namaszczać, smarować maścią. [przypis edytorski]

maścić — smarować, nacierać. [przypis edytorski]

maście — dziś popr. M.lm: maści. [przypis edytorski]

maślacz — gatunek wina węgierskiego. [przypis edytorski]

maślacz — rodzaj słodkiego wina węgierskiego. [przypis edytorski]

maślacz — wino węgierskie z gatunku tokajów. [przypis edytorski]

maślanica — maslenica, prawosławny odpowiednik ostatków, tygodniowe święto zabawy i ucztowania, obchodzone w Rosji w tygodniu poprzedzającym Wielki Post; w czasach pogańskich kojarzona z pożegnaniem zimy i powitaniem wiosny; podczas maslenicy spożywa się bliny, których kształt przypomina słońce. [przypis edytorski]

mašna (lenk.) — nedidelis maišelis pinigams ar tabakui dėti. [przypis edytorski]