Przypisy

św. Franciszek z Asyżu (1181 a. 1182–1226) — włoski święty, założyciel zakonu franciszkańskiego. Kojarzony z łagodnością, radością, ubóstwem. [przypis edytorski]

Św. Gudula — gotycki kościół św. Michała i św. Guduli (patronki Belgii) w Brukseli, obecnie mający status kościoła katedralnego. [przypis edytorski]

św. Hermandada — tu: policja; nazwa Święta Hermandada odnosi się właściwie do związku miast hiszp., założonego przez Ferdynanda II i Izabelę Kastylijską; związek utrzymywał siły porządkowe, policję strzegącą porządku na podległym mu terenie. [przypis edytorski]

świątalnych — dziś: świątecznych a. świątynnych. [przypis edytorski]

Świąteczny czas! — niem. Sonntagswetter: niedzielna pogoda. [przypis edytorski]

świątek (gw.) — święty. [przypis edytorski]

świątek — ludowa figurka świętego. [przypis edytorski]

świątek — wykonana przez ludowego artystę figura świętego. [przypis edytorski]

Świątki (ros. Святки) — w Kościele prawosławnym okres 12 dni świątecznych pomiędzy Bożym Narodzeniem (25 grudnia) a świętem Chrztu Pańskiego (6 stycznia). [przypis edytorski]

świątko Diasjów — Diasia (Διάσια), wielkie święto obchodzone w Atenach na cześć Zeusa Meilichiosa (Opiekuńczego). [przypis edytorski]

świątnica — świątynia. [przypis edytorski]

świątobliwe męże — dziś popr. forma B. lm: świątobliwych mężów. [przypis edytorski]

świątynia delficka — świątynia boga Apollina w Delfach, w Grecji środkowej, z najsławniejszą w starożytnym świecie wyrocznią. [przypis edytorski]

świątynia Faustyny i Antoniusza, właśc. świątynia Faustyny i Antonina — świątynia w płn. części Forum Romanum w Rzymie, zbudowana w 141 na polecenie cesarza Antonina Piusa dla uczczenia jego zmarłej żony Faustyny Starszej. [przypis edytorski]

świątynia Izydy w Rzymie — świątynia najpopularniejszej egipskiej bogini zbudowana na Polu Marsowym, prawdopodobnie za panowania Kaliguli; w roku 80 spłonęła w wielkim pożarze wraz z innymi ważnymi budynkami, odbudowana przez Domicjana; w V w. zniszczona przez kolejny pożar, popadła w zapomnienie. [przypis edytorski]

świątynia Jowisza Amońskiego, popr.: świątynia Jowisza-Amona — ważna starożytna świątynia z wyrocznią egipskiego boga Amona, utożsamianego z greckim Zeusem (którego odpowiednikiem był rzymski Jowisz), położona w oazie Siwa na zachodniej pustyni, 550 km na zachód od Nilu; najsłynniejszym z licznych przybyszów był Aleksander Wielki, który został przez wyrocznię uznany za syna Amona i prawowitego władcę Egiptu; wg rzymskiego pisarza Pliniusza (Historia naturalna XXXI, IX) w pobliżu świątyni Jowisza-Amona produkowano sól o nazwie hammoniacum. [przypis edytorski]

świątynia królowej Hatasu — świątynia grobowa kobiety-faraona Hatszepsut (1473–1458 p.n.e.) z XVIII dynastii. Zbudowana w dolinie Deir el-Barahi, przylegająca do wielkiego skalnego zbocza, złożona z trzech kaskadowych tarasów, częściowo wykuta w skale. Unikatowy zabytek architektury egipskiej, częściowo odbudowany przez polską misję archeologiczno-konserwatorską. [przypis edytorski]

świątynia moja w gruzy upadła… — w roku 70 n.e. podczas wojny żydowskiej przeciw Rzymianom. [przypis edytorski]

świątynia, o dziesięciopiętrowych pylonach — zachowana do dziś ogromna świątynia Horusa w Edfu została zbudowana na miejscu starszej, mniejszej świątyni, w epoce hellenistycznej, w latach 237–57 p.n.e., tysiąc lat po wydarzeniach opisywanych w powieści. [przypis edytorski]

świątynia Salomona — Świątynia Jerozolimska, budowla opisana w Biblii, zbudowana w IX w. p.n.e. w Jerozolimie, ostateczne zburzona przez Rzymian w 70 r. n.e. Wg przekazów biblijnych, świątynię wzniesiono na rozkaz legendarnego króla Salomona w miejscu, gdzie patriarcha Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna, Izaaka. W świątyni tej przechowywano słynną Arkę Przymierza (skrzynię zawierającą tablice z przykazaniami) aż do zniszczenia budowli przez babilońskiego króla Nabuchodonozora II. Świątynia została następnie odbudowana w VI w. p.n.e., rozbudowana przez Heroda I Wielkiego (I w. p.n.e.) i zniszczona przez cesarza Tytusa (I w. n.e.). Za najstarszy fragment Świątyni Jerozolimskiej uchodzi tzw. Ściana Płaczu. [przypis edytorski]

Świątynia Sybilli — klasycystyczna budowla na planie koła wchodząca w skład zespołu pałacowo-parkowego przy pałacu Czartoryskich w Puławach, wzorowana na staroż. świątyni Westy w Tivoli koło Rzymu, zbudowana w latach 1789–1801; pierwsze polskie muzeum narodowe. [przypis edytorski]

świątynia Tezeusza w Atenach — dobrze zachowana grecka świątynia w stylu doryckim poświęcona Hefajstosowi, znajdująca się u stóp Akropolu w Atenach; z powodu dekoracji ze scenami ukazującymi czyny Heraklesa i Tezeusza dawniej była błędnie opisywana i nazywana Thesejonem, tj. świątynią Tezeusza; obecnie nazywa się ją Hefajstejonem. [przypis edytorski]

świątynia — tu: wyznanie, religia. [przypis edytorski]

Świątynie splamił Augi porodem — w jednej z tragedii Eurypidesa tytułowa bohaterka, kapłanka Auge, urodziła syna Telefosa w świątyni Ateny. [przypis edytorski]

świątyniowy — dziś popr.: świątynny. [przypis edytorski]

świadczą o niedawnym trzęsieniu ziemi — silne trzęsienie ziemi, jakie dotknęło wybrzeża morza Marmara 10 lipca 1894; zginęło w nim ponad 1300 osób. [przypis edytorski]

świadczę się niebem — inaczej: niebo mi świadkiem, biorę niebo na świadka. [przypis edytorski]

świadczy Aelius Lampridius — Aelius Lampridius, Vita Alexandri Severi. [przypis edytorski]

świadczy Kaspar Contarenus — Caspar Contarenus, De Republica Venetorum, ks. 2. [przypis edytorski]

świadczy Wirgilius, gdzie o Palancie, którego był ojciec jego dał za towarzysza Eneaszowi, tak pisze — Wergiliusz, Eneida, ks. 8. [przypis edytorski]

świadki — dziś popr. forma B. lm: świadków. [przypis edytorski]

świadki — dziś popr. forma B.lm: świadków. [przypis edytorski]

świadki — dziś popr. forma W. lm.: świadkowie. [przypis edytorski]

świadki (…) niepewne — dziś popr. B.lm: świadków niepewnych. [przypis edytorski]

świadome macierzyństwo — ruch społeczny działający na rzecz planowania rodziny, ograniczenia narodzin dzieci niechcianych i przeciwdziałania nędzy rodzin wielodzietnych. Idea wywodząca się z XVIII-wiecznego maltuzjanizmu była popularna w I poł. XX w., tworzono poradnie świadomego macierzyństwa, w Polsce od 1929 r. [przypis edytorski]

świarczyć (gw.) — świadczyć. [przypis edytorski]

świarczył (gw. warsz.) — świadczył. [przypis edytorski]

świargotać — mówić w obcym języku, zwł. po niemiecku. [przypis edytorski]

Świataja-Preczystaja (ukr.) — Święta Przeczysta, Maryja Dziewica. [przypis edytorski]

światami chodzić (daw.) — daleko podróżować. [przypis edytorski]

świata nieorganicznego — tj. świata nadprzyrodzonego. [przypis edytorski]

Świata nie znać w kurzawie — fraza z Pieśni VII ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego. [przypis edytorski]

Świat cały Ducha objawion mi był przez trącenie zewnątrz (…) — Tymi słowami zaczyna się dziennik z lat 1847–1849 opublikowany w XI tomie Dzieł Słowackiego pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego (Pisma prozą, oprac. Władysław Florian, ossolineum, Wrocław 1952, s. 273–294). [przypis edytorski]

„Świat” — dwutygodnik literacko-artystyczny, ukazujący się w Krakowie w l. 1888–1895 pod red. Zygmunta Sarneckiego. [przypis edytorski]

światem niezabawne — nie zajmujące się światem. [przypis edytorski]

Świat jako wola i wyobrażenie — jedno z najważniejszych dzieł Artura Schopenhauera (tłum. też jako Świat jako wola i przedstawienie), wyd. w 1819. [przypis edytorski]

Świat Kuryacyusa widziałby z Horacem — aluzja do rzymskiej legendy o pojedynku między braćmi Horacjuszami a braćmi Kuriacjuszami. [przypis edytorski]

Światła wielkiego miasta — oryg. tytuł City lights, amerykański czarno-biały, niemy film Charlesa Chaplina z 1931 r., opowiadający historię miłości między niewidomą kwiaciarką a „eleganckim trampem” (postać charakterystyczna, w którą zwykł się wcielać Chaplin), który szuka pieniędzy na operację wzroku dla ukochanej. [przypis edytorski]

światło miesięczne — światło księżyca; księżyc był zwany kiedyś miesiącem, ponieważ jego cykliczne przemiany wyznaczały rytm miesięczny. [przypis edytorski]

światło niosący — tłumaczenie znaczenia imienia Luciferus, Lucyfer. [przypis edytorski]

światło (…) schodzi — dziś: wschodzi. [przypis edytorski]

światło — tu: jasno. [przypis edytorski]

światło — tu: rozum, wiedza. [przypis edytorski]

światło — tu: światłość, uczoność. [przypis edytorski]

światłoż — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy światło. [przypis edytorski]

światło zodiakalne — słaba, rozproszona, z grubsza trójkątna poświata, ukazująca się na nocnym niebie nad horyzontem, rozciągająca się w kierunku od Słońca wzdłuż ekliptyki (zodiaku, stąd nazwa); widoczna po zachodzie Słońca (wiosną) lub przed wschodem (jesienią). [przypis edytorski]

światły (starop. forma) — dziś N.lm: (z) światłami. [przypis edytorski]

światły — wykształcony i doświadczony. [przypis edytorski]

Światosław II Jarosławowicz (1027–1076) — książę czernihowski, od 1073 r. wielki książę Rusi Kijowskiej. [przypis edytorski]

Światosławu — tak w źródle, prawdopodobnie pomyłka, powinno być: Światosław (tak sugeruje rytm wiersza). [przypis edytorski]

Światowid a. Świętowit — bóstwo wojny i urodzaju plemion słowiańskich. Posągi przedstawiające Świętowita to słupy, zakończone rzeźbą przedstawiającą cztery twarze zwrócone w cztery strony świata. [przypis edytorski]

Światowid a. Świętowit — bóstwo wojny i urodzaju plemion słowiańskich; przedstawiające Świętowita posągi to słupy zakończone rzeźbą czterech twarzy zwróconych w cztery strony świata. [przypis edytorski]

Światowid a. Świętowit (mit. słowiańska) — bóg wojny i urodzaju plemion słowiańskich. Posągi przedstawiające Świętowita to słupy, zakończone rzeźbą przedstawiającą cztery twarze zwrócone w cztery strony świata. [przypis edytorski]

Światowid — bóg słowiański o czterech twarzach. [przypis edytorski]

Światowid — właśc. Świętowit, pogańskie bóstwo słowiańskie. [przypis edytorski]

światowiec — człowiek obyty, potrafiący zachować w każdej sytuacji, obracający się w wyższych kręgach. [przypis edytorski]

światowłady (daw.) — światowładny, władający światem. [przypis edytorski]

światowy (daw.) — świecki a. dworski. [przypis edytorski]

światowy (daw.) — świecki. [przypis edytorski]

„Świat” — tu: „Le Monde”, francuski przegląd literacki wydawany jako dwutygodnik od grudnia 1760 do lutego 1761 przez Jean-François de Bastide'a. [przypis edytorski]

światu dosyć — dziś: świata dosyć; dość przestrzeni. [przypis edytorski]

Świat wyszedł z normy — zniekształcony cytat z Hamleta Szekspira: „Świat wyszedł z formy i mnież to trzeba wracać go do normy” (akt I, scena 5, tłum. J. Paszkowski). [przypis edytorski]

światy — daw. na wsi ozdoby wycinane z opłatka, najczęściej w formie kuli lub krążka, podwieszane na belce pod sufitem, tak lekkie, że obracały się pod wpływem ruchów powietrza. [przypis edytorski]

świat zbawienia uwieńczony znakiem — insygnium, symbol władzy, zwany jabłkiem królewskim. [przypis edytorski]

świcina, świtka a. siermięga — daw. wierzchnia odzież z siermiężnego, grubego i niebielonego płótna, noszona przez chłopów. [przypis edytorski]

Świderska, Alina (1875–1963) — pisarka i tłumaczka, autorka m.in. powieści biograficznych o Mickiewiczu i Krasińskim oraz powieści Trudno inaczej…. [przypis edytorski]

Świdrygiełło (ok. 1370–1452) — najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami. [przypis edytorski]

świdrzyć — dziś: świdrować. [przypis edytorski]

świdwa — krzew z rodziny dereniowatych. [przypis edytorski]

świdwa — odmiana derenia. [przypis edytorski]

świécą — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

świéca — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

świéc (daw.) — wyraz z tzw. e pochylonym, wymawianym jak i. [przypis edytorski]

świécę — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

świéce — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]

święcić — dziś: świętować. [przypis edytorski]

święcić — poświęcić coś komuś. [przypis edytorski]

święcić — tu: poświęcić. [przypis edytorski]

świéci — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), które miało brzmienie zbliżone do i. [przypis edytorski]

święcił był (daw.) — forma czasu zaprzeszłego; znaczenie: święcił wcześniej, uprzednio (przed wydarzeniami a. czynnościami wyrażonymi formą zwykłego czasu przeszłego). [przypis edytorski]

święci lodowi (fr. Saints de glace) — w Polsce tzw. zimni ogrodnicy, tj. dni, którym patronują święci: Pankracy (12 maja), Serwacy (13 maja) i Bonifacy (14 maja) oraz Zofia (15 maja), kiedy występuje duże prawdopodobieństwo wiosennych przymrozków (największe między 10 a 17 maja). [przypis edytorski]

święcim — dziś: święcimy. [przypis edytorski]

Święci Młodziankowie (rel.) — mali chłopcy, których wg Ewangelii Mateusza kazał wymordować Herod w Betlejem; czczeni w niektórych wyznaniach chrześcijańskich jako męczennicy. [przypis edytorski]

Święci młodziankowie! — wykrzyknienie chrześcijańskie, przywołanie Świętych Młodzianków, tzn. małych chłopców, których wg Ewangelii Mateusza kazał wymordować Herod w Betlejem; niżej także jako niecodzienny zwrot określający młodych gości księdza. [przypis edytorski]

Święcki, Tomasz (1774–1837) — polski prawnik i historyk, autor książki Opis starożytnej Polski. [przypis edytorski]

święcone jarskie — mowa o katolickiej tradycji święcenia pokarmów w Wielką Sobotę, wśród których powinna znaleźć się m.in. kiełbasa, szczególnie pożądana po okresie Wielkiego Postu. [przypis edytorski]

święcone — potrawy przeznaczone do poświęcenia w Wielką Sobotę m.in: chleb, jaja, kiełbasa, które potem spożywa się na uroczystym śniadaniu wielkanocnym. [przypis edytorski]

święcony — tu: poświęcony. [przypis edytorski]

święcony — tu: uznawany za świętego. [przypis edytorski]

świécy — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]