Przypisy

getto — dziś wyraz ten jest odmienny; wg współczesnej normy winno być: w getcie. [przypis edytorski]

getto krakowskie — istniało w latach 1941–43, znajdowało się w dzielnicy Podgórze. [przypis edytorski]

Getto sehen und sterben (niem.) — zobaczyć getto i umrzeć (żart. zniekształcenie powiedzenia „Zobaczyć Neapol i umrzeć”). [przypis edytorski]

getto warszawskie — getto warszawskie było zamkniętą dzielnicą Warszawy, utworzoną jesienią 1940 r. przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa i od dzielnicy niemieckiej. Na niewielkim terytorium stłoczono 460 tys. osób, przesiedlonych z różnych części Warszawy oraz z innych miejscowości wcielonych do III Rzeszy. Z czasem dzielnicę szczelnie zamknięto, nikt nie mógł jej opuścić bez zgody okupacyjnych władz. Zapasy żywności i innych artykułów przywiezione przez przesiedleńców szybko się wyczerpały, a w getcie zaczął panować głód i choroby. Wynikało to z planowej polityki nazistów, którzy ograniczyli dzienną dawkę kalorii do 180 (czyli 10 proc. tego, czego potrzebuje dorosła osoba). Ponad 90 tys. więźniów getta zmarło z głodu i chorób w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy działania getta. 22 lipca 1942 rozpoczęła się tzw. wielka akcja deportacyjna. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy mieszkanki i mieszkańców getta gromadzono na Umschlaplatzu, gdzie oczekiwali od kilku godzin do kilku dni na transport do obozów zagłady. W tym okresie wywieziono 250–300 tys. osób, w tym ponad 50 tys. dzieci, z czego 4 tys. z blisko trzydziestu sierocińców i internatów. Dopiero we wrześniu mieszkańcy getta potwierdzili informacje, że transporty kończyły się w obozach zagłady ludobójstwem. Wielka akcja zakończyła się 24 września. Na terenie zmniejszonego getta pozostało 60 tys., a kolejna fala deportacji rozpoczęła się w styczniu 1943 r. W międzyczasie żydowskie organizacje oporu pozyskały uzbrojenie, dzięki czemu wszczęły dwa powstania, pierwsze, mniejsze, 18 stycznia, drugie, rozpoczęte 19 kwietnia 1943. 8 maja został wykryty bunkier dowództwa powstania przy ul. Miłej 18, większość bojowniczek i bojowników popełnia samobójstwo. 16 maja, kiedy Niemcy wysadzają Wielką Synagogę na Tłomackiem, przyjmuje się za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim, chociaż na jego terenie jeszcze przez kilka miesięcy ukrywali się ostatni ocaleńcy. Teren dawnej dzielnicy żydowskiej wypalono i zrównano z ziemią. [przypis edytorski]

getto — wydzielona część miejscowości, zamieszkała przez ludność jednej grupy, np. etnicznej; w kontekście Zagłady na ziemiach polskich: wydzielona, najczęściej zamknięta część miasta lub miasteczka, utworzona przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa w ramach polityki antyżydowskiej. Na terenie Polski Niemcy utworzyli ok. 600 gett, m.in. w Warszawie, we Lwowie (gdzie w czasie wojny przebywała autorka), Łodzi, Białymstoku, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie czy Tarnowie; pierwsze powstało w Piotrkowie Trybunalskim już w październiku 1939, kolejne w 1940 i 1941. Getta na terenach wschodniej Polski zaczęto tworzyć w połowie 1941 po zajęciu tego obszaru przez Rzeszę po ataku na dotychczasowego sojusznika, Związek Radziecki. Getta były tworzone przez nazistów, by odizolować i kontrolować ludność pochodzenia żydowskiego i przygotować do „dalszego wydalenia” (wstępnie naziści rozważali utworzenie rezerwatu na Lubelszczyźnie lub na Syberii, przesiedlenie na Madagaskar). Dlatego z czasem ludność z gett w małych miejscowościach była deportowana do większych skupisk, położonych w pobliżu linii kolejowej. Niemcy nakazali mieszkańcom gett utworzenie Rad Żydowskich (niem. Judenrat) i służby porządkowej. Judenraty miały odpowiadać za wypełnianie nazistowskich nakazów. Jednocześnie ograniczyli kontakty z zewnętrzną częścią miasta, ściśle kontrolując dostawy żywności, lekarstw itd. W konsekwencji wywołali głód, falę chorób, w tym tyfusu. Zagęszczenie prowadziło też do takich patologii jak korupcja. Mieszkańców getta wykorzystywali do przymusowej pracy w zakładach mieszczących się w gettach lub poza jego obrębem. W drugiej połowie 1941 Niemcy rozpoczęli planowanie i przygotowania do ludobójstwa Żydów (tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej). W ciągu kolejnych miesięcy mieszkańcy gett byli stopniowo deportowani do obozów zagłady lub mordowani w masowych egzekucjach. W różnych częściach dawnej Polski deportacje i egzekucje trwały od 1941 do 1944 (jako ostatnie zlikwidowano getto w Łodzi w sierpniu tego roku). Likwidacje gett spotykały się z różnymi formami oporu, najbardziej zorganizowaną formę miały powstania w getcie warszawskim i białostockim, ale w dziesiątkach innych Żydówki i Żydzi stawiali nazistom zbrojny opór. Z powodu przeważających sił nazistów, bardzo ograniczonego dostępu do broni i przy braku znaczącego zbrojnego wsparcia polskiego podziemia, wszystkie zostały rozbite. [przypis edytorski]

gettyngeński duch — duch niemieckiego uniwersytetu w Gettyndze; studiująca w Niemczech szlachta rosyjska przyswajała zainteresowanie romantyzmem, znajomość filozofii idealistycznej i dążenia wolnościowe. [przypis edytorski]

Getulia — południowa część Maroka w Afryce. [przypis edytorski]

Getulowie (łac. Gaetuli) — staroż. plemię berberskie zamieszkujące tereny wybrzeża płn. Afryki pomiędzy Małą Syrtą (dziś: Zatoka Kabiska na Morzu Śródziemnym u wybrzeży Tunezji) a Oceanem Atlantyckim. [przypis edytorski]

getulski — przym. od Getulia: południowa część Maroka w Afryce. [przypis edytorski]

getulski — z Afryki Płn.; Getulowie (łac. Gaetuli) to staroż. plemię berberskie zamieszkujące wybrzeża płn. Afryki pomiędzy Małą Syrtą (dziś: Zatoka Kabiska na Morzu Śródziemnym u wybrzeży Tunezji) a Oceanem Atlantyckim. [przypis edytorski]

getulski — z Afryki płn. [przypis edytorski]

get up (ang.) — wstawaj; tu: ruszaj, jazda. [przypis edytorski]

Geulincx, Arnold (1624–1669) — flamandzki filozof i logik, twórca okazjonalizmu, poglądu, który miał usuwać problemy z dualizmem ducha i materii w filozofii Kartezjusza. [przypis edytorski]

gewiss (niem.) — bez wątpienia. [przypis edytorski]

Gewiss (niem.) — wiadomo. [przypis edytorski]

geworden sein (niem.) — stali się. [przypis edytorski]

Gezeuge — Zeug. [przypis edytorski]

gezowie niderlandzcy — powstańcy wyznania kalwińskiego, toczący walkę o wyzwolenie od okupacji hiszpańskiej w XVI i XVII wieku. [przypis edytorski]

GG — Generalna Gubernia; ziemie niewłączone do III Rzeszy, okupowane przez hitlerowskie Niemcy. [przypis edytorski]

GG — Generalne Gubernatorstwo a. Generalna Gubernia; nazwa administracyjna terytorium okupowanych, ale nieprzyłączonych do III Rzeszy ziem polskich w latach 1939–1945. [przypis edytorski]

ghazi (ar.) — tytuł nadawany w islamie wojownikom i wodzom. [przypis edytorski]

Gheberowie (daw.; z pers. ghebr': niewierny) — Parsowie, grupa religijna, uważana czasem za etniczno-religijną, wywodząca się od wyznających zaratusztrianizm staroż. Persów, którzy w ucieczce przed muzułmańskimi prześladowaniami w VIII–X w. osiedlili się w Indiach. [przypis edytorski]

ghetto (wł.) — dziś popr.: getto, dzielnica żydowska. [przypis edytorski]

Già la luna è in mezzo al mare (wł.) — Księżyc już na środku morza, pierwszy wers taranteli La Danza, napisanej przez Gioacchina Rossiniego (1792–1868) w 1835 roku. [przypis edytorski]

gia-é premè! (wł.) — popchnij, rusz się! [przypis edytorski]

giallo antico (wł.) — żółty marmur numidyjski, ceniony przez elity starożytnego Rzymu, sprowadzany z ob. Tunezji; użyty m.in. do budowy rzymskiego Panteonu. [przypis edytorski]

Giambattista Cibo (1432–1492) — kardynał włoski, jako papież (od 1484) przybrał imię Innocenty VIII (łac. innocentius: niewinny, prawy, nieposzlakowany). [przypis edytorski]

Giannone, Pietro (1676–1748) — włoski historyk i prawnik doby oświecenia; zwolennik rozdzielenia Kościoła od państwa, ekskomunikowany i uwięziony. [przypis edytorski]

giardinetto (wł.) — ogród. [przypis edytorski]

giardino Giusti — ogrody Giusti, renesansowy ogród założony pod koniec XV w. [przypis edytorski]

giaur (daw.) — pogardliwe określenie nadawane przez muzułmanów innowiercom, zwłaszcza chrześcijanom; niewierny. [przypis edytorski]

giaur — niewierny, nie muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur — niewierny, nie-muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur — określenie innowiercy u wyznawców islamu. [przypis edytorski]

giaur — tak pogard. nazywali innowierców muzułmanie. [przypis edytorski]

giaur (tur. gawr, giaur) — niewierny, barbarzyńca; pogardliwe określenie nadawane przez wyznawców islamu innowiercom, zwł. chrześcijanom. [przypis edytorski]

giaur (tur.) — niewierny, nie-muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur (z pers. gaur: wyznawca zoroastryzmu, czciciel ognia) — pogardliwe określenie nadawane przez muzułmanów innowiercom, zwł. chrześcijanom; niewierny. [przypis edytorski]

Gia vegio che tu sarai banditu — Widzę, że będziesz rozbójnikiem. [przypis edytorski]

Gibbona połknął i Rousseau, Bichat, Herdera i Chamforta, Manzoni, panią Staël, Tisseau, (…) Bayle'a, (…) Fontenelle'a — Edward Gibbon (1737–1794): wybitny bryt. historyk oświeceniowy, autor sześciotomowej monografii Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776–1788); Marie François Xavier Bichat (1771–1802): fr. anatom i fizjolog; Johann Gottfried von Herder (1744–1803): niem. historyk kultury i myśliciel, autor dzieła Głosy ludów w pieśniach; Nicolas Sébastien Roch de Chamfort (1741–1794): fr. pisarz, aforysta, autor książek Maksymy i myśli oraz Charaktery i anegdoty; Alessandro Manzoni (1785–1873): czołowy wł. pisarz epoki romantyzmu; Madame de Staël, właśc. Anne-Louise Germaine Necker (1766–1817): fr. pisarka i publicystka; Samuel Auguste Tisseau (1728–1797): szwajcarski lekarz, popularyzator wiedzy medycznej; Pierre Bayle (1647–1706): fr. filozof, historyk i publicysta, jeden z prekursorów oświeceniowych idei społecznych, autor Słownika historycznego i krytycznego; Bernard le Bovier de Fontenelle (1657–1757): fr. filozof, religioznawca, pisarz i poeta. [przypis edytorski]

Gibbon, Edward (1737–1794)— wybitny bryt. historyk oświeceniowy, autor sześciotomowej monografii Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776–1788). [przypis edytorski]

gibborim (hebr.) — bohaterowie; mocarni. [przypis edytorski]

Gib Brut, gib Szpek, gib Haber (z niem.) — daj chleba, daj słoniny, daj owsa. [przypis edytorski]

Gib deine Hand, du schön und zart Gebild! (niem.) — Daj mi swą dłoń, piękna i delikatna postaci. [przypis edytorski]

gibelini — stronnicy władzy cesarskiej we Włoszech, ich nazwa pochodzi od wirtemberskiego miasta Waiblingen, a zarazem zawołania bojowego Hohenstaufów; gibelini byli przeciwnikami stronnictwa gwelfów (od nazwiska popieranych przez nich książąt bawarskich Welfów współpracujących z Państwem Kościelnym); gwelfowie i gibelini stanowili rywalizujące ze sobą stronnictwa polit. we Włoszech w XII i XIII w., w okresie zmagań cesarza Fryderyka II z papiestwem; gwelfowie byli związani gł. z mieszczaństwem, zaś gibelini reprezentowali interesy feudalnego rycerstwa i popierali niezależność Cesarstwa Rzymskiego; niektóre włoskie miasta do dziś mają w herbie znak przynależności do jednego ze stronnictw: czarnego cesarskiego orła (jedno- lub dwugłowego; wł. Capo dell'Imperio: głowa Imperium) gibelinów w złotym polu albo trzy złote lilie gwelfów w błękitnym polu (niekiedy pod czerwonym kołnierzem turniejowym). [przypis edytorski]

gibelini — stronnicy władzy cesarskiej we Włoszech, przeciwnicy stronnictwa gwelfów. [przypis edytorski]

Gibeon — miasto kanaanejskie w pobliżu obecnej Jerozolimy, kilkukrotnie wspomniane w Biblii. [przypis edytorski]

Gibeon — starożytne miasto w kraju Kanaan, na północ od Jerozolimy, zdobyte przez Jozuego (Joz 10,1–15). [przypis edytorski]

Gib her (niem.) — daj mi to. [przypis edytorski]

gibkimi strzały — dziś popr. forma N.lm: (…) strzałami. [przypis edytorski]

gibki — zwinny, sprężysty. [przypis edytorski]

gibnąć się (pot.) — kiwnąć się. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Płw. Iberyjskiego, z górującą nad otoczeniem wapienną Skałą Gibraltarską. Ufortyfikowany Gibraltar od wieków zapewniał kontrolę nad Cieśniną Gibraltarską, łączącą M. Śródziemne z Atlantykiem i oddzielającą Afrykę od Europy. Od 1713 Gibraltar stanowi terytorium zamorskie Wlk. Brytanii i od tamtej pory pomimo prób nigdy nie został zdobyty. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Płw. Iberyjskiego, z górującą nad otoczeniem wapienną Skałą Gibraltarską, wznoszącą się na 426 m n.p.m. Ufortyfikowany Gibraltar od wieków zapewniał kontrolę nad Cieśniną Gibraltarską, łączącą M. Śródziemne z Atlantykiem i oddzielającą Afrykę od Europy. Od 1713 Gibraltar stanowi terytorium zamorskie Wlk. Brytanii i od tamtej pory pomimo prób nigdy nie został zdobyty. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Półwyspu Iberyjskiego. [przypis edytorski]

Gibraltar — tu: miasto w Wenezueli, na płd. brzegu jeziora Maracaibo; zał. w 1592 jako gł. port miasta Mérida, nazwane San Antonio de Gibraltar, na cześć europejskiego Gibraltaru, wówczas należącego do Hiszpanii. [przypis edytorski]

Gibson, Charles Dana (1867–1944) — amerykański rysownik, znany ze stworzenia modnego ideału urody kobiecej z przełomu XIX i XX w., zwanego Gibson Girl (dziewczyna Gibsona). [przypis edytorski]

Gichtrische Empfindungen — Krämpfe. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — francuski pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1947); indywidualista, odrzucający tradycyjne normy moralne. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — francuski pisarz, uznawany za jedną z najważniejszych postaci kultury europejskiej 1. poł. XX w.; indywidualista, odrzucający tradycyjne normy moralne, krytyk kolonializmu (Podróż do Konga, 1927) i stalinizmu (Powrót z ZSRR, 1936); laureat literackiej Nagrody Nobla (1947); jego dzieła zostały umieszczone w kościelnym indeksie ksiąg zakazanych. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — fr. powieściopisarz, laureat Nagrody Nobla w roku 1947. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — pisarz fr., uznawany za jedną z najważniejszych postaci kultury eur. 1. poł. XX w.; autor powieści (Immoralista, Lochy Watykanu, Fałszerze, Corydon), a także sztuk teatralnych (Saul, Edyp), Dziennika (1939–50) i autobiografii Jeżeli nie umiera ziarno (1926); tłumacz (m.in. Shakespeare'a, Whitmana i Conrada), współzałożyciel czasopisma „La Nouvelle Revue Française”; zaangażowany w walkę z kolonializmem (por. Voyage au Congo, tj. „Podróż do Kongo”; 1927) oraz stalinizmem (por. Powrót z ZSRR; 1936). Laureat literackiej Nagrody Nobla (1947). [przypis edytorski]

Gide, Charles (1847–1932) — fr. ekonomista i teoretyk spółdzielczości, założyciel „Revue d'Économie Politique”, przedstawiciel kooperatyzmu we Francji, twórca szkoły w Nîmes, profesor uniwersytetów w Bordeaux (1874), w Montpellier (1880), w Paryżu (1898) i Collège de France (1919); autor m.in. Zasad ekonomii politycznej (z Ch. Ristem, 1884, wyd. pol. 1893), Kooperatyzmu (1900, wyd. pol. 1937), Historii doktryn ekonomicznych od fizjokratów do czasów najnowszych (z Ch. Ristem, 1909, wyd. pol. 1920) i La solidarité („Solidarność”, 1932). Gide twierdził, że u podstaw uregulowań prawnych społeczeństw leżą przekonania religijne, nawiązując do idei Fouriera i Owena przeciwstawiał się teorii konkurencyjnej walki i był zwolennikiem szerzenia idei solidarności i współpracy oraz pacyfizmu w stosunkach międzynarodowych. [przypis edytorski]

giedroti — būti giedram. [przypis edytorski]

Giedymin (ok. 1275–1341) — lit. Gediminas, wielki książę litewski w latach 1316–1341, założyciel dynastii Giedyminowiczów, twórca mocarstwowej potęgi Litwy, dziad Jagiełły. [przypis edytorski]

Giedymin (ok. 1275–1341) — lit. Gediminas, wielki książę litewski w latach 1316–1341, założyciel dynastii Giedyminowiczów, twórca mocarstwowej potęgi Litwy, dziad Jagiełły. [przypis edytorski]

Giedymin — wielki książę litewski z początku XIV w., założyciel dynastii Giedyminowiczów, dziad Jagiełły, twórca potęgi Litwy. [przypis edytorski]

gieguze (z litew. gegutė) — kukułka. W mit. litew. kukułka była ulubionym ptakiem Laimy, bogini losu, znała przeznaczenie i potrafiła je przepowiedzieć. [przypis edytorski]

Giełda Królewska — dawniej giełda towarowo-finansowa w centrum Londynu, aktualnie budynek mieszczący centrum handlowe. [przypis edytorski]

(Gielda) Wieviele staje dy Wajchy (jid.) — (Giełda) Ile kosztują Wajchy. [przypis edytorski]

gield (z niem.) — pieniądze. [przypis edytorski]

Gielt (z niem. Geld) — pieniądze. [przypis edytorski]

giemacht (zniekszt. niem.: gemacht) — zrobione. [przypis edytorski]

giemza — delikatna, kozia skóra; została tu zastosowana metafora pars pro toto (część zamiast całości) i giemza oznacza kozę, nie tylko jej skórę. [przypis edytorski]

giemza — koza. [przypis edytorski]

giemza — kozica. [przypis edytorski]

giemza — kozica, ssak zamieszkujący wysokie góry. [przypis edytorski]

giemza — wyprawiona kozia skóra; tu (pot.): klapa, śmierć. [przypis edytorski]

giemza — zamsz, kozia skóra wyprawiona chropowato. [przypis edytorski]