Przypisy

Pius IX, właśc. Giovanni Maria Mastai Ferretti (1792–1878) — papież w latach 1846–1878; w 1854 ogłosił dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny; w 1860 utracił większość terenów Państwa Kościelnego na rzecz jednoczących się Włoch, a po zajęciu Rzymu przez armię włoską w 1870 i faktycznej likwidacji Państwa Kościelnego ogłosił się „więźniem Watykanu”; w 1864 (Syllabus Errorum do encykliki Quanta cura) potępił modernizm, racjonalizm i sekularyzację, rozdział Kościoła od państwa, tolerancję religijną, wolność słowa i sumienia oraz laickie nauczanie; w 1868 zwołał I sobór watykański, na którym ogłoszono forsowany przez niego dogmat o nieomylności papieża; potępiał ruchy demokratyczne i narodowowyzwoleńcze. [przypis edytorski]

Pius XI, właśc. Ambrogio Damiano Achille Ratti (1857–1939) — papież od 1922; rozpoczął dialog z włoskimi faszystami, na czele których stał Benito Mussolini, w 1929 doprowadził do podpisania traktatów laterańskich, w których papiestwo w zamian za rekompensatę finansową zrzekało się pretensji do terenów byłego Państwa Kościelnego, zaś rząd włoski uznawał papieża za suwerennego władcę wydzielonej części Rzymu, Państwa Watykańskiego; zawarł konkordaty z wieloma państwami; promował udział świeckich w Kościele katolickim, zwłaszcza ruch Akcji Katolickiej; krytykował socjalizm, komunizm oraz hitleryzm. [przypis edytorski]

Pi-Uto — Buto, Per-Wadżet, miasto nad ujściem sebenickiej odnogi Nilu do jeziora Burullus, ok. 160 km na północny zachód od Memfis, ok. 100 km na wschód od dzisiejszej Aleksandrii. Stolica 5. nomu Dolnego Egiptu. Centrum kultu bogini Wadżet, protektorki Dolnego Egiptu. [przypis edytorski]

Pi-Uto (egipskie: Per-Wadżet, gr.: Buto) — miasto nad ujściem sebenickiego ramienia Nilu do Morza Śródziemnego, 160 km na północ od Memfis. Stolica 5. nomu Dolnego Egiptu. Centrum kultu bogini Wadżet, protektorki Dolnego Egiptu. [przypis edytorski]

Piwiński, Leon (1889–1942) — krytyk literacki i edytor. [przypis edytorski]

Piwnica Auerbacha — winiarnia w Lipsku, istniejąca do dziś. [przypis edytorski]

piwniczny a. piwniczy — urzędnik dworski zarządzający piwnicami, gdzie przechowywano wino i piwo. [przypis edytorski]

piwo drozdowskie — ze znanego browaru w Drozdowie koło Łomży. [przypis edytorski]

piwowar, z płonących zarazą miast wywiódł kobiety i dzieci i zraził wroga, zarazę. — być może Louis Pasteur (1822–1895), fr. chemik i mikrobiolog, twórca pierwszej szczepionki (określenie piwowar może odnosić się do jego badań nad fermentacją). [przypis edytorski]

pixavon — marka popularnych w latach trzydziestych kosmetyków do włosów z lwowskiej fabryki Odol. [przypis edytorski]

piżjan a. sieja piżjan, łac. Coregonus pidschian — gatunek ryby siejowatej, zamieszkujący w zbiorniki wodne północnej Europy i Syberii. [przypis edytorski]

piżmak, piżmoszczur a. szczur piżmowy (biol.) — gatunek ziemno-wodnego gryzonia z rodziny chomikowatych pochodzący z Ameryki Płn.; w 1905 sprowadzony do Europy jako zwierzę hodowlane, zdziczał i rozprzestrzenił się po kontynencie. [przypis edytorski]

piżmak — piżmoszczur, średniej wielkości (40–70 cm) ziemno-wodny gryzoń z Ameryki Płn., ceniony jako zwierzę futerkowe. [przypis edytorski]

piżmiaczek — właśc. piżmian, gatunek rośliny jadalnej. [przypis edytorski]

piżmo — substancja pochodząca z gruczołów piżmowców, wykorzystywana do wyrobu perfum i olejków zapachowych. [przypis edytorski]

piżmo — substancja zapachowa pochodząca z gruczołów piżmowców, używana do wyrobu perfum i olejków zapachowych. [przypis edytorski]

piżmować się — perfumować się piżmem. [przypis edytorski]

Piza — miasto we Włoszech, w Toskanii. [przypis edytorski]

pizang — gatunek banana. [przypis edytorski]

Pizarrów i Cortezów — Francisco Pizarro (1478–1541): hiszpański konkwistador, zdobywca imperium Inków w zach. części Ameryki Południowej; Hernán Cortés (ok. 1485–1547): hiszpański konkwistador, zdobywca imperium Azteków w Meksyku. [przypis edytorski]

Pizarro, Francisco (1478–1541) — hiszpański konkwistador, zdobywca imperium Inków (w zach. części Ameryki Południowej). [przypis edytorski]

Pizarro, Francisco (1478–1541) — hiszpański konkwistador, zdobywca imperium Inków, założyciel miasta Lima, dzisiejszej stolicy Peru. [przypis edytorski]

Piza — włoskie miasto w regionie Toskania. [przypis edytorski]

Piza — włoskie miasto w regionie Toskania, znane m. in. ze swej lekko pochylonej wieży. [przypis edytorski]

Pizon (…) kazał wszystkich trzech uśmiercić (…) — Seneka, O gniewie, I, 18. [przypis edytorski]

Pizonowie — wpływowa rodzina rzymska, gałąź rodu kalpurnijskiego (łac. gens Calpurnia). Jej członkowie często byli wybierani na urząd konsula i mieli znaczący udział w kształtowaniu rzymskiej legislacji. Adresatami listu byli prawdopodobnie Lucjusz Calpurnius Pizon, który sprawował urząd konsula w roku 15 n.e., oraz jego dwaj synowie. [przypis edytorski]

Pizydia — górzysta kraina w płd.-zach. Azji Mniejszej, na płn. od Licji, granicząca z Karią, Lidią, Frygią i Pamfilią; wstrząsana powstaniami, pozostawała w dużej mierze niezależna od panowania perskiego, jej wojowniczy mieszkańcy nękali sąsiednie krainy, podległe Persom. [przypis edytorski]

Pizy (…) gród — Piza, miasto w Toskanii; miało być założone w kraju Etrusków przez osadników znad rzeki Alfeus (Alfejos) na Półwyspie Peloponeskim w Grecji, stąd określenie „alfejska”. [przypis edytorski]

Pizystrat (600–527 p.n.e.) — tyran Aten w latach 561–527 p.n.e., założyciel dynastii Pizystratydów, obejmującej także jego dwóch synów, panującej w Atenach do 510 p.n.e. [przypis edytorski]

pjaństwo (daw.) — dziś: pijaństwo. [przypis edytorski]

pjan a. pjany (daw.) — pijany. [przypis edytorski]

pjanica — dziś popr.: pijanica. [przypis edytorski]

pjany (daw.) — dziś: pijany. [przypis edytorski]

pjany (daw.) — dziś popr.: pijany. [przypis edytorski]

pjany (daw. forma) — pijany. [przypis edytorski]

pjany (daw.) — pijany. [przypis edytorski]

pjany — dziś: pijany. [przypis edytorski]

pjany — dziś popr.: pijany. [przypis edytorski]

pjany — dziś popr. pisownia: pijany; tu wymowa dwusylabowa: pja-ny. [przypis edytorski]

pjany — tu: doprowadzający do stanu upojenia. [przypis edytorski]

pjolter — specyficznie norweski napój alkoholowy przyrządzany zwykle z brandy lub whisky zmieszanej z wodą sodową (a. wodą mineralną naturalnie gazowaną), popularny w Norwegii w latach 20–50 XX w., ale znany był już w 1880 r.: w jednej z gazet określany jako „nowoczesny drink” i nazywany „pjaalter”; jego twórcą miał być niejaki P.J. Holter, barman z Grand Hotelu z Oslo, ale wiąże się z nim też wiele innych opowieści; znana jest również odmiana drinku przygotowywana z koniaku i szampana (Kongepjolter), przy czym gra słów (norw. Konge: król) może sugerować królewskie pochodzenia tego napoju. [przypis edytorski]

Pjotr — zapis zgodny z pierwszym wydaniem: Pjotr Janicki, Nadal aksamit: liryki, Agencja Wydawnicza Agar, Warszawa 2006. [przypis edytorski]

PKO — Powszechna Kasa Oszczędności, polski bank założony w roku 1919. [przypis edytorski]

PKPG — Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. [przypis edytorski]

PKU — Powiatowa Komenda Uzupełnień. [przypis edytorski]

PKU — Powiatowa Komenda Uzupełnień, terenowy organ wojskowy właściwy w sprawach uzupełnień Sił Zbrojnych II Rzeczypospolitej, zajmujący się m.in. prowadzeniem ewidencji wojskowej poborowych oraz wyznaczaniem poborowych do określonych rodzajów wojska. [przypis edytorski]

PKU (wojsk.) — powiatowa komenda uzupełnień, terenowy organ wojskowy odpowiedzialny za uzupełnianie sił zbrojnych II Rzeczypospolitej. [przypis edytorski]

PKWN i komunistom z Lublina — PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Był to marionetkowy rząd złożony z podporządkowanych Stalinowi polskich komunistów. Swój manifest ogłosił 22 lipca 1944 roku w Lublinie. [przypis edytorski]

płacej (daw.) — dziś forma D.lp: płacy. [przypis edytorski]

płacha (daw.) — połowa rozszczepionego kloca; gruba nieociosana deska. [przypis edytorski]

płach (daw.) — blacha na piersi; obrona. [przypis edytorski]

płachetek (daw.) — kawałek. [przypis edytorski]

płacić pełny żołd, dopóki Hellenów nie przyprowadzi z powrotem do Jonii — zwykle najemnikom płacono żołd tylko za czas ich udziału w kampanii, drogę powrotną odbywali na własny koszt. [przypis edytorski]

płacić — tu: znaczyć. [przypis edytorski]

płaci kryć — czy opłaca się ukrywać. [przypis edytorski]

płaczącą wdowę — w późn. wyd. poprawiono tłumaczenie, zmieniając w tym miejscu wyrażenie na: „zwiędłą już wdowę”. [przypis edytorski]

płaczący filozof — Heraklit z Efezu (ok. 540–ok. 480 p.n.e.), filozof grecki, zaliczany do jońskiej szkoły filozofii przyrody; z powodu swojego pesymizmu i niechęci do ludzi nazywany „płaczącym” filozofem. [przypis edytorski]

płacząc zdrady — opłakując zdradę. [przypis edytorski]

płaczcie wdowy — opłakujcie wdowę; płaczcie nad wdową. [przypis edytorski]

Płacze (…) jakby się w kwietniu urodził — tzn. w porze częstych deszczów. [przypis edytorski]

płacze jak Rachel u Ramy — nawiązanie do fragmentu z Księgi Jeremiasza (Jr 31,15–16), w którym mowa jest o opłakiwaniu przez Rachelę, żonę patriarchy Jakuba zwaną matką Izraela, jej synów, Józefa i Beniamina, patronujących dwóm pokoleniom Izraela: „(15) To mówi Pan: «Słuchaj! W Rama daje się słyszeć lament i gorzki płacz. Rachel opłakuje swoich synów, nie daje się pocieszyć, bo już ich nie ma». (16) To mówi Pan: «Powstrzymaj głos twój od lamentu, a oczy twoje od łez, bo jest nagroda na twe trudy, wyrocznia Pana, powrócą oni z kraju nieprzyjaciela”; por. też w Nowym Testamencie Mt 2, 18. [przypis edytorski]

Płacze Zygmunt żegnając długiego terminu Widzenia się — ówczesna składnia dopuszczała połączenie „płakać czego” w znaczeniu: płakać z powodu czegoś. [przypis edytorski]

płaczka — kobieta wynajmowana do opłakiwania czyjejś śmierci. [przypis edytorski]

płacz Magdaleny — nawiązanie do płaczu Marii Magdaleny przy opustoszałym grobie Jezusa po jego Zmartwychwstaniu. [przypis edytorski]

płakać kogoś — płakać za kimś, opłakiwać kogoś. [przypis edytorski]

płakała, gdy bliski jej krewny, człowiek pięćdziesięcioletni, który w jednej parafii przez trzydzieści lat pełnił obowiązki kapłańskie, musiał iść na tułaczkę z żoną i dziećmi — mowa o księdzu unickim, szykanowanym przez władze carskie w zaborze rosyjskim. Kościół unicki (greckokatolicki) powstał na terenie Polski w 1596 r. w wyniku unii brzeskiej, łączył prawosławny obrządek i tradycję (w tym zwyczaj zakładania rodzin przez księży) z podporządkowaniem władzy papieża. Rząd rosyjski dążył w XIX w. do przywrócenia prawosławia na terenie dawnej Polski. [przypis edytorski]

płakała, gdy garstki pijanych włóczęgów i obałamuconych dzieci rozbijały bezkarnie po ulicach Warszawy sklepy żydowskie i niszczyły ich mienie — nawiązanie do pogromu warszawskiego, który miał miejsce w Boże Narodzenie 1881 r. Zabito wówczas 2 osoby, 24 zostały ranne, 1000 rodzin straciło środki do życia, zniszczono mienie 10000 Żydów. [przypis edytorski]

płakał jej (starop. konstrukcja) — płakał nad nią. [przypis edytorski]

płakały Kolmy — płakały z żalu nad losem Kolmy; charakterystyczna forma z dopełniaczem, służąca archaizacji tekstu. [przypis edytorski]

płakali zachodząc się — dziś: płakali zanosząc się. [przypis edytorski]

płakiwała (daw.) — płakała od czasu do czasu; dziś: popłakiwała. [przypis edytorski]

płań a. płania (daw.) — rozlewisko; także: ploso. [przypis edytorski]

płań a. płania — szeroko rozlana, niegłęboka woda; kałuża. [przypis edytorski]

płań a. płania — szeroko rozlana, niegłęboka woda. [przypis edytorski]

płaneta (daw.) — dziś: planeta. [przypis edytorski]

płaneta (daw.) — dziś popr.: planeta. [przypis edytorski]

płanetnica, płanetnik — w wierzeniach słowiańskich, na poły demoniczna istota uosabiająca zjawiska atmosferyczne, kierująca chmurami i zsyłająca burze, ulewy czy grad; płanetnikami (inaczej też: chmurnikami, obłocznikami) miały zostawać dusze zmarłych nagłą śmiercią i samobójców (szczególnie wisielców i topielców). [przypis edytorski]

płaśnia — płaszczyzna. [przypis edytorski]

płasienka — mała płaśń, tj. taras. [przypis edytorski]

płaska dolina — chodzi o polanę Kira Miętusia. [przypis edytorski]

płaski (daw.) — prymitywny. [przypis edytorski]

płaski (daw.) — przyziemny. [przypis edytorski]

Płaskie — dawna marka papierosów. [przypis edytorski]

płaskonos, Spatula clypeata (biol.) — średniej wielkości wędrowny ptak wodny z rodziny kaczkowatych. [przypis edytorski]

płaskonosy (biol.) — rodzaj wędrownych ptaków wodnych z rodziny kaczkowatych. [przypis edytorski]

płaskorzeźb — dziś popr. w r. ż.: płaskorzeźba. [przypis edytorski]

płaszcza na ramię nie zarzuci, jak człowiek wolny — himation, wierzchnie okrycie w starożytnej Grecji, stanowił duży prostokątny tkaniny, którym się spowijano i układano w fałdy; najczęściej zarzucano go przez plecy na lewe ramię, przeciągano pod prawą ręką i ponownie zarzucano skraj na lewe ramię; różne sposoby noszenia himationu miały różne znaczenie społeczne. [przypis edytorski]

płaszczyzna — tu: równina. [przypis edytorski]

płata (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

płata — płaca, zapłata. [przypis edytorski]

płat (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

płat (daw.) — zapłata. [przypis edytorski]

płatew — poprzeczna belka podtrzymująca krokwie. [przypis edytorski]

płatnąć — ciąć ostrym narzędziem, rozpłatać szablą. [przypis edytorski]

płatnąć (daw.) — forma dokonana czas. płatać: ciąć na płaty, zadawać ranę ciętą. [przypis edytorski]

płatnerz — rzemieślnik wykonujący broń i zbroje. [przypis edytorski]

płatnerz — rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia: pancerze, tarcze miecze itp. [przypis edytorski]

płatnerz — rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia. [przypis edytorski]

płatnerz — rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia (w średniowieczu zbroje płytowe, później broń białą). [przypis edytorski]

płatnerz — rzemieślnik wykonujący zbroje płytowe dla ludzi i koni, oraz elementy towarzyszące zbroi: przyłbice, naramienniki, rękawice, szyszaki, kolczugi; od XVI w.: rzemieślnik wyrabiających metalową broń białą (miecze, szpady itp.). [przypis edytorski]