Przypisy

Wortsman, Gena — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła 19 stycznia 1943 r. [przypis edytorski]

worujem — skrócone: worujemy, tzn. orząc, wprowadzamy w głąb gleby. [przypis edytorski]

W oryginalnej pisowni przytoczone sprawozdanie więźnia, „który przyjechał w r. 1836 do Francji, przesłane przez Sołtyka dnia 31 października tego roku na ręce Koźmiana do Komitetu w Londynie”, brzmi następująco:

„Przybywszy świeżo z niewoli pruskiej mam za obowiązek donieść wam, szanowni obywatele o smutnem i nieszczęśliwem położeniu naszych ziomków uwięzionych w Fortecy Grudziąż w liczbie 177, składających się z wachmistrzów, podoficerów i żołnierzy. Głos tych nieszczęśliwych nie mógł wyjść za obręb, bo i wszelkie ich prośby o wysłanie za granicę do Francyi lub Anglii były przez służalców despotyzmu wstrzymywane, a nawet piszący w Imieniu drugich został osadzony w naysroższym więzieniu, z którego na trzeci dzień gdy został wypuszczony, życie zakończył. Nazwisko zmarłego Bogdański.

Wszyscy codziennie są zmuszani do pracy przy fortyfikacji, ci, którzy są do straży przydani żołnierze pruscy, nie tylko że są dobrze płatni od Rządu, aby dokuczać mogli tym nieszczęśliwym, ale nawet wrodzona nienawiść do naszych ziomków i wyszukani starzy żołnierze z kompanij Garnizonowey pruskiej maią polecenie od kapitana Inżyniera Schmit, aby, iak tylko mogli, przy robocie dokuczać, a nawet tak dalece, że odpowiedziawszy słowo temuż strażnikowi, bywa ten nieszczęśliwy w najmniejszej ilości kary, to jest od ośmiu do czternastu dni ostrego aresztu karany, a nawet z utratą żołdu.

Przed dwoma laty żołnierz Orłowski, któren odpowiedział walmaistrowi, że on niest wstanie odrobienia tej miary, jaka mu jest wyznaczona, uderzył go tak silnie w głowę, że ten biedak spad z wału i wybiuł obadwa biodra i teraz na całe życie jest nieszczęśliwy, gdyż przez kul nie może zrobić kroku. I zadecydowano przez komendanta tegoż oddziału, że go odeśle dc oomu zarobkowego, gdyż cierpianem bydz nie może przy kompanij, że żadney roboty czynić nie może, ale występny żadney kary nie odebrał, wymówił się tylko, że on był pijany i sam spadł, lecz cała kompania zapewniła, że ten człowiek w tern dniu nawet w ustach nic nie miał. Puzniey postępowanie Plac majora, któren komendantem jest tey kompanii wrazz Podofficerem Albrecht, któren czyni służbę Feldfebra przy tern oddziale polskim, jest zupełnie barbarzyńskiem, gdyż nie tylko wyrażamy krzywdzącemy człowieka, ale nawet kiiamy i aresztamy bywaią traktowani i tak, że areszt ścisły nigdy nie jest pruzny.

Sam nawet słyszałem, iak przed frontem przy apellu komendant kompanij i Plac major kapitan Baummuler używa słów: Psy Polskie, Złodziie, piiąki itd.; takiemy to wyrażamy kończy się appel.

X. Kawczyński, któren był w Królestwie iuż od lat pięciu przez Biskupa Kozmiana w Częstochowie więziony, przy nadeszłym Powstaniu potrafiuł uiść z tak ciężkiego więzienia, i przybywszy do Miasta Inowrocławia do swoich przyiaciół dawnieyszych został przez władze Pruskie aresztowany i na nowo do więzienia wtrącony. Na koniec przez władze uznany, że za podburzanie włościan do powstania został na rok ieden fortecy wskazany, lecz po wysiedzeniu tey okropney kary nie został prędzey uwolnionem, aż się korespondencyia z Rządem polskim nie ukończy, która to trwała przez lat trzy, na koniec przez żandarma Rządowi Rossyiskiemu wydanym został. Podofficer Leszczyński z pułku 4 p. 1. i Żołnierz z pułku 4 ułanów, którego nazwiska nie pamiętam, chcąc wyiść na spacer w dniu wolnem od roboty, to iest w Niedziele — wychodząc przez bramę od Wisły wychodzącą zostali przez szyldwacha zatrzymani; ci rozmawiając z nim łagodnie i prosząc go o przepuszczenie, użył gwałtu i udał iakoby oni tegoż popchnęli, zostali natychmiast aresztowani i pod sąd oddani, gdzie obadwa wskazani są na lat 10 ciężkiego więzienia, nie zwracaiąc sąd na to uwagi, że świadkowie przez szyldwacha podani wyznali sami przed sądem, że nic nie widzieli, gdzie nawet officer komenderowany z Artyleryi sam mi muwił, że na tak wielką karę zasłużyć nie mogą, gdyż podług praw naszych naywięcey otrzymać kary mogę sześciu tygodni”.

[przypis edytorski]

W oryg. w dialogu Hamleta i Grabarza wykorzystano grę podwójnego znaczenia słowa lie: leżeć oraz kłamać:

„Hamlet (R. of grave.): 'I think it be thine, indeed; for thou liest in't.' 1st Clown: 'You lie out on't, sir, and therefore it is not yours: for my part, I do not lie in't, yet it is mine.' Hamlet: 'Thou dost lie in't, to be in't, and say it is thine: 'tis for the dead, not for the quick; therefore thou liest.' 1st. Clown: 'Tis a quick lie, sir; 'twill away again, from me to you.' Hamlet: 'What man dost thou dig it for? (…)'”

W tym przekładzie gra słów nie została uwzględniona; w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka brzmi ona:

„Hamlet: (…) A czyj to grób, przyjacielu? Pierwszy grabarz: Ano mój. (…) Hamlet: Twój? Chcesz powiedzieć, że się w nim znajdujesz. Pierwszy grabarz: To raczej ty mnie w nim znajdujesz, panie. Ja w nim niczego nie szukam, to i niczego nie znajduję. Hamlet: Szukasz chyba guza i zaraz go znajdziesz. Jesteś tylko architektem grobu — nie lokatorem. Powiedzieć 'to mój grób' może tylko umarły, a nie żywy. Pierwszy grabarz: O ile uda mu się coś powiedzieć przy tym stanie zdrowia. Hamlet: Dla kogo wykopałeś grób? Kim jest ten zmarły? (…) itd.”.

[przypis edytorski]

w ośmiu buddyjskich piekłach mroźnych — w buddyzmie, za tradycją braministyczną wyróżnia się wśród narak (piekieł) osiem zimnych, osiem gorących oraz tyleż mrocznych (wszystkich ma być 34, dusze pozostają w nich, zanim dostąpią odrodzenia na wyższym lub niższym poziomie duchowej doskonałości). [przypis edytorski]

wosczyny (gw.) — woszczyny, plastry pszczele pozbawione miodu, przeznaczone do wytopu wosku. [przypis edytorski]

wos (gw.) — was; tu jest to gw. forma grzecznościowa. [przypis edytorski]

woskiem pozlepiana trzcina — fletnia; instrument pasterski w staroż. Grecji. [przypis edytorski]

woskoboj a. woskobojnik — rzemieślnik zajmujący się obróbką wosku. [przypis edytorski]

wospreszczajetsia (ros.) — zabrania się. [przypis edytorski]

wospreszcza (popr. ros. wosprieszciajetsia) — zabrania się. [przypis edytorski]

w ostatku (daw.) — w końcu. [przypis edytorski]

w ostatnich czasach — sformułowanie to odnosi się do czasu powstania niniejszej przedmowy; dokładnie chodzi o rok 1872. [przypis edytorski]

w ostatnich dwunastu latach — dziś: w ciągu ostatnich dwunastu lat. [przypis edytorski]

wota — dary (często cenne wyroby złotnicze) ofiarowywane w kościele w jakiejś intencji a. jako dziękczynienie. [przypis edytorski]

wota (daw.) — głosy a. opinie. [przypis edytorski]

wota (daw.) — głosy. [przypis edytorski]

Wotan — bóg w mitologii germańskiej; opiekun zmarłych wojowników i myśliwych. [przypis edytorski]

Wotan — germański bóg wojny, władzy, mądrości i magii; jest również jedną z najważniejszych postaci tetralogii Wagnera Pierścień Nibelunga. [przypis edytorski]

Wotan (Ondyn) — w mitologii skandynawskiej bóg wojny, wichru, śmierci i zwycięstwa (częsta postać w utworach Wagnera) [przypis edytorski]

wota — tu: śluby, ślubowania. [przypis edytorski]

wota (z łac.) — tu: głosowanie. [przypis edytorski]

wot eto (z ros.) — to właśnie. [przypis edytorski]

Wot frantik paljaczok (ros.) — ot, elegancik Polaczek. [przypis edytorski]

wot kakaja sztuka (ros.) — ot, jaka sprawa. [przypis edytorski]

wot kak (ros.) — ot co. [przypis edytorski]

Wot kak zabawliajetsa polskij graf… (ros.) — Oto jak się zabawia polski hrabia w rewolucyjnych czasach. Truje przyjaciół, hi, hi! No, dawajcie jeszcze, hrabio. Ja rzadko, powiadają, ale mocno. W dobrym towarzystwie… [przypis edytorski]

wot krasnyj maładiec (z ros.) — oto piękny zuch. [przypis edytorski]

wotować (daw.) — głosować. [przypis edytorski]

wotować (daw.) — głosować, wypowiadać się. [przypis edytorski]

wotować (daw.) — radzić, wypowiadać się. [przypis edytorski]

wotować (daw.) — radzić, wypowiadać się. [przypis edytorski]

wotować (przestarz.) — głosować. [przypis edytorski]

wotować (starop.) — głosować; tu: wypowiadać się. [przypis edytorski]

wotować (starop.) — głosować; tu: wyrażać swoje zdanie. [przypis edytorski]

wotowanie (daw.) — wygłaszanie opinii i głosowanie. [przypis edytorski]

wotowanie — głosowanie. [przypis edytorski]

Wotowski, Stanisław Antoni (1895–1939) — właściciel kontrowersyjnego biura detektywistycznego; jeździł po Polsce z wykładami na temat okultyzmu, spirytualizmu, masonerii i sekt. Autor wielu powieści sensacyjnych, m. in. książki Tajemnice masonerii i masonów (1926), po 1989 roku kilkakrotnie wznowionej. [przypis edytorski]

wot (ros.) — o, oto. [przypis edytorski]

wotum (daw.) — głos, opinia. [przypis edytorski]

wotum (daw.) — głos. [przypis edytorski]

wotum (daw.) — zwykle w lm (wota), decyzja, głos, mowa osoby biorącej udział w naradzie, głosowaniu. [przypis edytorski]

wotum, lm. wota (z łac., tu daw.) — uroczyste przyrzeczenie a. głos osoby głosującej. [przypis edytorski]

wotum — przedmiot wieszany na ołtarzu w konkretnej intencji. [przypis edytorski]

wotum — ślubowanie. [przypis edytorski]

wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie. [przypis edytorski]

wotum — tu: przedmiot stanowiący pamiątkę. [przypis edytorski]

wotum (z łac.) — głos, opinia. [przypis edytorski]

wotum (z łac.) — przedmiot składany w świątyni jako dar, wyrażający wdzięczność dla bóstwa. [przypis edytorski]

wotum (z łac.) — ślubowanie, postanowienie. [przypis edytorski]

wotum (z łac.) — tu: ślub złożony bogom. [przypis edytorski]

wotum (z łac. votum) — przedmiot służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna, najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka lub figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp. [przypis edytorski]

wotum (z łac. votum) — przedmiot służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna, najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka lub figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp. [przypis edytorski]

wotum (z łac. votum: ślub złożony bogom) — przedmiot służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna, najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka lub figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp. [przypis edytorski]

wotywa — msza odprawiana w jakiejś szczególnej intencji a. uroczysta msza poranna. [przypis edytorski]

wotywa — msza odprawiana w określonej intencji w kościele katolickim. [przypis edytorski]

wotywa — msza odprawiana w specjalnej intencji a. ranna msza śpiewana i grana w kościele katolickim. [przypis edytorski]

wotywa — msza odprawiana w szczególnej intencji, z jakiejś szczególnej okazji. [przypis edytorski]

wotywa — msza poranna. [przypis edytorski]

wotywa — msza wotywna, odprawiana w czyjejś intencji. [przypis edytorski]

wotywa — w kościele katolickim msza odprawiana w specjalnej intencji a. msza poranna, śpiewana. [przypis edytorski]

wotywa (z łac.) — msza odprawiana na czyjąś intencję. [przypis edytorski]

wotywie — msza odprawiana w jakiejś intencji w kościele katolickim. [przypis edytorski]

wotywny — podarowany jako wotum na pamiątkę cudu, zazwyczaj uzdrowienia. [przypis edytorski]

Wouwerman, Philips (1619–1698) — barokowy malarz holenderski. Malował m.in. sceny batalistyczne z okresu wojny trzydziestoletniej. [przypis edytorski]

wo wtorych (zniekszt. ros.) — po drugie. [przypis edytorski]

woysko miało być pisane (starop. konstrukcja) — miał się odbywać popis (tj. przegląd) wojsk. [przypis edytorski]

Woyzeck — dzieło niedokończone, pozostawione przez zmarłego bardzo młodo autora we fragmentach; kolejność scen nie jest pewna; dwa fragmenty zostały pominięte przez tłumacza: scena bójki w karczmie oraz końcowe Paralipomena. [przypis edytorski]

woźny — kiedyś pracownik sądowy, który pilnował porządku i roznosił pocztę, doręczał wyroki. [przypis edytorski]

woza — dawna forma dopełniacza lp rzeczownika wóz, dziś: wozu. [przypis edytorski]

woza — dziś popr. D. lp: wozu. [przypis edytorski]

woza (gw.) — wozu (D.lp). [przypis edytorski]

woza (starop. forma) — (z) wozu. [przypis edytorski]

wozić się sankami — dziś: jeździć na sankach. [przypis edytorski]

woziech (daw.) — dziś popr. Ms. lm: wozach. [przypis edytorski]

wozrażenie (ros.) — sprzeciw. [przypis edytorski]

wozy skarbne — wozy ze skarbami. [przypis edytorski]

w pacht — w dzierżawę. [przypis edytorski]

wpadłe (oczy) — dziś popr.: zapadłe (oczy). [przypis edytorski]

wpadłe oczy — dziś: zapadłe a. zapadnięte oczy. [przypis edytorski]

wpadłe oczy — dziś: zapadłe oczy. [przypis edytorski]

wpadlina — rozpadlina, wąwóz. [przypis edytorski]

wpadniem (daw., gw.) — skrócona forma czasownika 1 os.lm; wpadniemy. [przypis edytorski]

wpakować (pot.) — wrobić, przyczynić się do stworzenia trudnej, niezręcznej sytuacji. [przypis edytorski]

W pałacu godne powitanie znajdziesz. — w oryg. to my court: „na mym dworze”, co może być rozumiane ogólnikowo jako teren posiadłości; związany przysięgą Król unika zaproszenia Księżniczki i jej dam do wnętrza budynku. [przypis edytorski]

W pałacu królewny śpiącej — wiersz nawiązuje do baśni Charles'a Perrault Śpiąca królewna. W tej baśni zła czarownica przepowiedziała, że w dniu 15. urodzin królewna ukłuje się w palec wrzecionem i umrze. Jedna z siedmiu dobrych wróżek złagodziła jednak ten czar: królewna po ukłuciu zapadła w głęboki sen, a obudzić ją mógł tylko pocałunek księcia. [przypis edytorski]

w pałacu posła toskańskiego — Trinità dei Monti, gdzie Galileusz oczekiwał na proces. [przypis edytorski]

w pałacu tym, gdzie stał Igelström — w pałacu Załuskich przy ul. Miodowej. [przypis edytorski]

w Palermie — dziś popr. forma nieodmienna nazwy miasta: w Palermo. [przypis edytorski]

w Palermo (…) kiedy bomby neapolitańskie zaczęły pękać nad miastem — podczas powstania na Sycylii w maju 1860, kiedy Garibaldi z tysiącem ochotników wkroczył do Palermo, które wkrótce otoczyły wojska królewskie, ostrzeliwujące miasto z dział z lądu i morza. [przypis edytorski]

W Palestynie dzieci inaczej tu się śmieją — być może: tu, w Palestynie, dzieci inaczej się śmieją. [przypis edytorski]

WPan — skrót od: waszmość pan. [przypis edytorski]

WPanu — Waszmość Panu a. Wielmożnemu Panu. [przypis edytorski]

W papieskim Rzymie (…) który własnemu ludowi chciał ojczyzny poskąpić — od poł. VIII w. Rzym był stolicą obejmującego środkowe Włochy Państwa Kościelnego, rządzonego przez papieży jako świeckich monarchów. Podczas walk o zjednoczenie Włoch większość terytoriów Państwa Kościelnego przyłączono do proklamowanego w 1861 Królestwa Włoch. Kiedy w 1870 armia króla Wiktora Emanuela II zajęła również Lacjum i Rzym, które po plebiscycie włączono do Włoch, papież Pius IX odrzucił nadane mu w tzw. ustawie gwarancyjnej przywileje i uznał się za „więźnia Watykanu”. Do dyspozycji papieskiej pozostała Bazylika Św. Piotra, pałac i in. budynki na Watykanie. Dopiero w 1929 faszystowski rząd Mussoliniego podpisał tzw. traktaty laterańskie, w których papiestwo w zamian za rekompensatę finansową zrzekało się pretensji do terenów byłego Państwa Kościelnego, zaś rząd włoski uznawał papieża za suwerennego władcę wydzielonej części Rzymu, Państwa Watykańskiego. [przypis edytorski]

w paradzie — tu: uroczyście. [przypis edytorski]

w paragon wchodzić (daw.) — iść w zawody; dorównywać komuś. [przypis edytorski]

w Paryżu toczył się (…) doniosły spór — na temat zawartego w powieści Marmontela Belizariusz stwierdzenia, że poganie przestrzegający prawa naturalnego zostaną dopuszczeni do nieba; uważano to za bluźnierstwo i po gwałtownych dyskusjach fakultet teologiczny uniwersytetu paryskiego potępił tę książkę. [przypis edytorski]

wpaść w kabałę — mieć kłopoty; wplątać się lub kogoś w trudną sytuację. [przypis edytorski]

wpatrzon (daw.) — dziś: wpatrzony. [przypis edytorski]

w Peloponezie — dziś popr.: na Peloponezie. [przypis edytorski]