Przypisy

harcować (starop.) — pojedynkować się; atakować w pojedynkę. [przypis edytorski]

harcowanie — bić się pojedynczo przed szykiem wojsk, pojedynkować się; tu: brykać, skakać, dokazywać (por.: harce). [przypis edytorski]

harcownik (daw.) — żołnierz walczący pojedynczo przed szykiem wojsk, zwykle na początku bitwy. [przypis edytorski]

hardać — przymiotnik harda z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

Hardanger — historyczna kraina na zachodzie Norwegii, słynąca z tradycyjnego, geometrycznego haftu. [przypis edytorski]

Hardenberg, Karl August baron von (1750–1822) — pruski arystokrata, polityk. Jego reformy wzmocniły zagrożone upadkiem państwo pruskie, co pozwoliło m.in. na uczestnictwo Prus w III rozbiorze Polski. [przypis edytorski]

Harden, Maksimilian, właśc. Izydor Witkowski (1861–1927) — niemiecki pisarz, publicysta i krytyk literacki; autor dzieła Krieg und Friede (Wojna i pokój), 1918; w l. 1892–1922 redaktor „Zukunft”. [przypis edytorski]

Harding, Warren (1865–1923) — amerykański polityk, prezydent Stanów Zjednoczonych (1921–1923); kiedy w 1923 wykryto aferę korupcyjną w administracji centralnej, dla uniknięcia skandalu pozwolił jednemu z głównych winnych uciec do Europy, drugi po wszczęciu śledztwa przez Senat popełnił samobójstwo; zmarł nagle, po jego śmierci ujawniono szereg skandali i nadużyć z udziałem administracji prezydenckiej. [przypis edytorski]

hardo — dumnie, wyniośle. [przypis edytorski]

hardość — duma, pycha. [przypis edytorski]

hardoś się nosił (gw.) — hardo się nosiłeś; dumnie się zachowywałeś. [przypis edytorski]

hardy — dumny, butny. [przypis edytorski]

hardy — dumny. [przypis edytorski]

hardy — dumny, wyniosły. [przypis edytorski]

Hardy, Robert Spence (1803–1868) — bryt. metodysta, misjonarz na Cejlonie, autor książek na temat buddyzmu. [przypis edytorski]

hardy (starop.) — tu: dumny; zwycięstwa harda: dumna ze zwycięstwa. [przypis edytorski]

Hardy, Thomas (1840–1928) — angielski powieściopisarz, przedstawiciel naturalizmu; autor m.in. powieści A Pair of Blue Eyes (1873; wyd. pol. Szafirowe oczy, 1929), Juda nieznany (1895, wyd. pol. 1963), The Well-Beloved (Ukochana, 1892). [przypis edytorski]

hardzie (daw.) — hardo, dumnie, pysznie. [przypis edytorski]

hardzie — hardo, dumnie. [przypis edytorski]

hardzie tu strząsasz porożym (daw.) — hardo potrząsasz porożem (jak jeleń pokazujący swoją siłę i gotowość do walki); przysł. stawiać się hardo, być hardym. [przypis edytorski]

harem — ogół wszystkich żon i nałożnic danego mężczyzny będących na jego utrzymaniu i mieszkających w części domu zwanej haremem, do której nie mają wstępu inni mężczyźni. [przypis edytorski]

harem — u muzułmanów część domu przeznaczona dla kobiet, do której wstępu nie mają obcy mężczyźni; tu przen.: grupa kobiet. [przypis edytorski]

harem — w tradycyjnym domu muzułmańskim odosobniona część domu przeznaczona dla kobiet (żon i nałożnic). [przypis edytorski]

harem (z arab.) — prywatna część domu, przeznaczona dla kobiet z rodziny. [przypis edytorski]

hareśt (gw.) — areszt. [przypis edytorski]

hareszt — areszt. [przypis edytorski]

harfa Dawida — Dawida (ok. 1040–ok. 970 p.n.e.), króla Izraela, Biblia określa jako poetę i pieśniarza, grającego na cytrze, flecie, niekiedy na harfie, i przypisuje mu autorstwo utworów zgromadzonych w Księdze Psalmów. [przypis edytorski]

harfa Desdemony — odniesienie do cieszącej się ogromnym uznaniem opery Otello (1816) Gioacchina Rossiniego, opartej na sztuce Szekspira. Rola Desdemony, żony tytułowego bohatera, stanowiła popisową partię największych sopranistek epoki. W ostatnim akcie bohaterka do wtóru harfy śpiewa liryczną Pieśń o wierzbie. Harfa to jednocześnie symbol poezji i muzyki. [przypis edytorski]

harfa Eola a. harfa eolska — instrument muzyczny strunowy, który ustawiano na wolnym powietrzu, często nad brzegiem morza, aby wiatr na nim grał; Eol w mit. gr.: syn Posejdona, władca wiatrów. [przypis edytorski]

harfa Eola — harfa eolska, instrument muzyczny, z którego strun dźwięki wydobywa wiatr; Eol (mit.gr.) — bóg wiatrów. [przypis edytorski]

harfa eolska — instrument, którego struny poruszane są przez wiatr. [przypis edytorski]

harfa eolska — instrument strunowy poruszany przez wiatr. [przypis edytorski]

harfa eolska — w mit. gr.: harfa boga wiatrów, Eola; w muz.: instrument strunowy ustawiany na wolnym powietrzu, wydający dźwięki pod wpływem powiewów wiatru, znany od starożytności, szczególnie popularny w okresie romantyzmu. [przypis edytorski]

harfować — przesiewać zboże przez rodzaj sita (harfę) w celu oddzielenia ziarna od plew. [przypis edytorski]

harfy — dziś popr. forma N.lm: harfami. [przypis edytorski]

harkabuz a. arkebuz — rodzaj dawnej broni palnej. [przypis edytorski]

harkabuz a. arkebuz (z fr.) — strzelba lontowa, gładkolufowa, używana od XV do XVII w. [przypis edytorski]

Harklowa — wieś w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. [przypis edytorski]

Harlay de Champvallon, François (1625–1675) — duchowny francuski, arcybiskup Paryża (od 1670); zwalczał jansenistów, był jednym z inspiratorów antyprotestanckiej polityki Ludwika XIV, brał udział w uchyleniu edyktu nantejskiego; znany ze swoich przygód miłosnych. [przypis edytorski]

harlemski — tu: z miasta Haarlem w Holandii, nad rz. Spaarne, 30 km na zach. od Amsterdamu. [przypis edytorski]

harlemski — z holenderskiego miasta Haarlem, ośrodka hodowli tulipanów. [przypis edytorski]

Harlem, właśc. Haarlem — miasto w płn.-zach. Holandii na zach. od Amsterdamu, ośrodek handlu cebulkami tulipanów. [przypis edytorski]

Harlem, własc. Haarlem — miasto w Holandii, położone nad rzeką Spaarne, 30 km na zach. od Amsterdamu. [przypis edytorski]

harleyistów — dziś: harleyowców. [przypis edytorski]

Harley Street — ulica w Londynie, znana z wielu prywatnych gabinetów lekarskich. [przypis edytorski]

Harloy de Chauvalon — François de Harlay de Chapvallon (1625–95); ab 1671 Erzbischof von Paris. [przypis edytorski]

harmata (daw.) — armata, działo. [przypis edytorski]

harmata (daw.) — armata. [przypis edytorski]

harmata (daw., gw.) — armata. [przypis edytorski]

harmattan — silny, suchy i pylny wiatr pasatowy wiejący w porze suchej znad Sahary na wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i zachodnie wybrzeże Afryki Północnej. [przypis edytorski]

Harmenze a. Harmense — podobóz, w którym do stawu rybnego więźniowie zsypywali popiół ze zwłok palonych w krematoriach. Podobóz Harmense powstał na terenie dawnej wsi Harmęże. [przypis edytorski]

harmider — hałas, zgiełk. [przypis edytorski]

Harmodios (530–514 p.n.e.), Arystogiton (550–514 p.n.e.) — tyranobójcy; zabójcy tyrana Aten, Hipparcha, w r. 514 p.n.e.; Harmodios zginął podczas zamachu, Arystogiton został stracony przez brata Hipparcha, nowego tyrana, Hippiasza; powód zamachu był osobisty, ale zamachowcy stali się symbolem walki z tyranią i obrony swobód demokratycznych, a lud ateński uczcił ich pomnikiem na agorze w Atenach. [przypis edytorski]

Harmodios (ok. 530–514 p.n.e.) i Aristogejton (ok. 550–514 p.n.e.) — tyranobójcy; zabójcy tyrana Aten, Hipparcha, w r. 514 p.n.e.; Harmodios zginął podczas zamachu, Aristogejton został stracony przez brata Hipparcha, nowego tyrana, Hippiasza; powód zamachu był osobisty, ale zamachowcy stali się symbolem walki z tyranią i obrony swobód demokratycznych, a lud ateński uczcił ich pomnikiem na agorze w Atenach. [przypis edytorski]

harmonią — dziś popr. forma B.lp r.ż.: harmonię. [przypis edytorski]

Harmonia i Kadmos (mit. gr.) — Harmonia, bogini ładu i zgodności, była żoną herosa Kadmosa, założyciela i pierwszego władcy Teb. Stanowili wzór szczęśliwego małżeństwa i byli otoczeni kultem w Tebach, skąd pochodzili Simiasz i Kebes. [przypis edytorski]

Harmonia — osada w Ameryce stworzona przez emigrantów z Wirtembergii. [przypis edytorski]

harmonia przedustawna — pojęcie wprowadzone przez Gottfrieda Wilhelma Leibniza (1646–1716), niemieckiego filozofa epoki oświecenia: według jego koncepcji cały świat, wszystkie ciała i dusze (umysły) są w rzeczywistości wzajemnie od siebie niezależne, ale dzięki temu, że zostały odpowiednio z góry zaprogramowane przez Boga, działają w świecie w sposób skoordynowany; jako ilustrację Leibniz podawał przykład dwu jednakowo wyregulowanych zegarów. [przypis edytorski]

harmonia sfer — przepełniająca kosmos, niesłyszalna dla ludzi muzyka; wg dawnej koncepcji pitagorejczyków, popularnej aż do XVII w., orbity (sfery) ciał niebieskich pozostają ze sobą w takich samych prostych stosunkach liczbowych jak dźwięki muzyki, zatem wszechświat rozbrzmiewa nieustającą harmonią, której ludzie nie słyszą, gdyż żyją wśród niej od urodzenia. [przypis edytorski]

harmonia szklana — dziś: harmonika szklana, instrument muzyczny o bardzo czystym, przenikliwym dźwięku, popularny w XIX w.; gra się na nim, pocierając wilgotnymi palcami obracające się szklane dyski. [przypis edytorski]

harmonia — tu: skala muzyczna, określająca tonację utworu. [przypis edytorski]

Harmonices mundi (Harmonia świata) — dzieło Johannesa Keplera (1571–1630), czołowego niem. matematyka i astronoma, odkrywcy praw ruchu planet wokół Słońca po orbitach eliptycznych, dotyczące geometryczno-muzycznej harmonii w budowie wszechświata. [przypis edytorski]

harmoniej (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (do) harmonii. [przypis edytorski]

harmonija — harmonia; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

harmoniję — harmonię; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

harmoniji — harmonii; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

harmonika — instrument muzyczny o bardzo czystym, przenikliwym dźwięku, popularny w XIX w.; gra się na nim, pocierając wilgotnymi palcami obracające się szklane dyski. [przypis edytorski]

harmonika — instrument muzyczny złożony z obracających się szklanych kręgów różnej wielkości, wprawianych w drgania przez pocieranie wilgotnym opuszkiem palca. [przypis edytorski]

harmonium a. fisharmonia — klawiszowy dęty instrument muzyczny, używany zamiast organów. [przypis edytorski]

harmosta — w staroż. Grecji: dowódca garnizonu. [przypis edytorski]

harmostes (gr.) — wysoki urzędnik spartański, odpowiednik namiestnika królewskiego. [przypis edytorski]

Harnack, Adolf (1851–1930) — niemiecki teolog luterański, jeden z najwybitniejszych teologów i historyków wczesnochrześcijańskiej doktryny. [przypis edytorski]

Harnack, Adolf von (1851–1930) — niem. teolog luterański, jeden z najwybitniejszych teologów i historyków wczesnochrześcijańskiej doktryny (zajmował się m.in. gnostycyzmem i marcjonizmem); autor trzytomowej Historii dogmatu (1886–1890) oraz m.in. Istoty chrześcijaństwa (1900, wyd przekładu pol. 1909), będącego zapisem wykładów berlińskich. [przypis edytorski]

harnaś (gw.) — daw. przywódca zbójników tatrzańskich. [przypis edytorski]

harnaś — przywódca zbójników. [przypis edytorski]

Harnasie — w oryginale występują tu trzej mocarze Dawida; por. II Sam 23, 8. [przypis edytorski]

harnasz (daw.) — zbroja. [przypis edytorski]

harny (gw.) — hardy, dumny. [przypis edytorski]

harny — hardy, dumny; por. gw. harnaś. [przypis edytorski]

haro! (daw.) — basta! dość tego! [przypis edytorski]

Harpagon — główny bohater komedii Moliera Skąpiec. [przypis edytorski]

harpagon — skąpiec. [przypis edytorski]

Harpalka, Harpalika a. Harpalyke — królewna tracka, córka Klymenosa, wyśmienita myśliwa i wytrawna biegaczka (niedościgła nawet dla koni). [przypis edytorski]

Harpalos (zm. 323 p.n.e.) — arystokrata macedoński, przyjaciel z dzieciństwa i skarbnik Aleksandra Wielkiego podczas jego wyprawy przeciwko Persji; syn Machatasa z Elimei, którego siostra była jedną z żon Filipa II, króla Macedonii, ojca Aleksandra. [przypis edytorski]

harpeggierenden — Arpeggio; die einzelnen Töne eines Akkordes erklingen nicht gleichzeitig, sondern nacheinander, in kurzen Abständen, harfenartig. [przypis edytorski]

harpia (mit. gr) — demon uosabiający chciwość i okrucieństwo. [przypis edytorski]

harpia (mit. gr.) — demon, uosobienie porywistego wiatru, potem także drapieżności i chciwości; przen.: okrutna, wyrachowana kobieta. [przypis edytorski]

harpia (mit. gr.) — demon, uosobienie porywistego wiatru, potem także drapieżności i chciwości; przen: okrutna, wyrachowana kobieta. [przypis edytorski]

harpia (mit. gr.) — demon w formie ptaka o kobiecej głowie. [przypis edytorski]

Harpie (mit. gr.) — demony w formie ptaków z kobiecymi głowami; porywały dusze zmarłych. [przypis edytorski]

harpie (mit. gr.) — demony w formie ptaków z kobiecymi głowami; porywały dusze zmarłych. [przypis edytorski]

Harpie (mit. gr.) — demony w formie ptaków z kobiecymi głowami. [przypis edytorski]

harpie (mit. gr.) — personifikacje destrukcyjnej siły wiatru, siostry Iris (bogini tęczy), córki Taumasa (bóstwa odpowiedzialnego za cuda przyrodnicze) i okeanidy Elektry; w późnych (również już średniowiecznych) przedstawieniach utrwalił się ich obraz na podobieństwo syren: jako drapieżnych ptaków o kobiecych głowach; trzy siostry-harpie: Aello („Wichrowa”), Kelajno („Czarna”; a. Podarge: „Prędkonoga”) i Ocypete („Szybka w Locie”) mieszkały na wyspie Strofades; zajmowały się też dręczeniem złoczyńców w Tartarze; były złośliwe i brutalne; Zeus ukarał króla Tracji, Fineusa, który nadużywał zdaniem Gromowładnego swego daru jasnowidzenia, umieszczając go na wyspie, gdzie harpie uniemożliwiały skazańcowi pożywienie się: wyrywały mu pokarm z rąk i zanieczyszczały jedzenie; Fineusa oswobodził Jazon i Argonauci. [przypis edytorski]

harpie (mit. gr.) — złośliwe, okrutne demony przedstawiane jako drapieżne ptaki o kobiecych głowach. [przypis edytorski]

harpie (mit. gr.) — złośliwe, okrutne demony przedstawiane jako drapieżne ptaki o kobiecych głowach; Zeus ukarał króla Tracji, Fineusa, który nadużywał zdaniem Gromowładnego swego daru jasnowidzenia, umieszczając go na wyspie, gdzie harpie uniemożliwiały skazańcowi pożywienie się: wyrywały mu pokarm z rąk i zanieczyszczały jedzenie; Fineusa oswobodził Jazon i Argonauci. [przypis edytorski]

harpija — forma wyrazu trzysylabowa, wydłużona do rytmu wiersza; dziś: harpia; w mit. gr. demon w formie ptaka z kobiecą głową porywający dusze zmarłych. [przypis edytorski]

harpije — dziś: harpie; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

Harpokrates (mit.) — egipsko-greckie bóstwo ciszy, hellenistyczny odpowiednik egipskiego boga Horusa, syn Izydy i jej brata Ozyrysa. [przypis edytorski]

Harpokrates (mit.) — egipsko-greckie bóstwo popularne w okresie hellenistycznym i rzymskim (ok. 300 p.n.e.–ok. 300 n.e.): jedna z postaci Horusa, boga wschodzącego słońca, przedstawiana w postaci chłopca, syna Ozyrysa i Izydy, z dziecięcym lokiem nad uchem i palcem na ustach; późniejsi interpretatorzy greccy i rzymscy błędnie tłumaczyli ten gest jako symbol milczenia. [przypis edytorski]

Harpokrates (mit. gr.) — bóg milczenia. [przypis edytorski]