Przypisy

Diomedes — król Argos, syn Tydeusa, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes (mit. gr.) — grecki wojownik, bohater Iliady Homera. [przypis edytorski]

Diomedes (mit. gr.) — król Argos, uczestnik wojny trojańskiej oraz tzw. wyprawy Epigonów (synów wodzów poległych w wyprawie siedmiu przeciw Tebom, którzy w 10 lat później zdobyli miasto). [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, Diomedesa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, Diomedesa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

Diomedes — syn Tydeusa, króla Argos, grecki wojownik, którym opiekowała się Atena. [przypis edytorski]

diomedyjska konieczność — wynikająca z przymusu; greckie wyrażenie odnoszące się do epizodu z Małej Iliady, obecnie zaginionego eposu, w którym Diomedes związał Odyseusza i prowadził przed sobą, popychając mieczem, do obozu, gdyż tamten próbował go zabić, żeby zagarnąć skradziony przez nich wspólnie z Troi święty posążek Ateny (palladion). [przypis edytorski]

Dione (mit. gr.) — bogini grecka; wg Iliady (V 370) była matką Afrodyty. [przypis edytorski]

Dione (mit. gr.) — matka Afrodyty. [przypis edytorski]

Dionis a. Dionizos (mit. gr.) — bóg wina i urodzajnych sił natury. [przypis edytorski]

Dionizius, on okrutnik syrakuzański — Dionizjos I, zw. Starszym (ok. 430–367 p.n.e.), tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii; uważany za władcę surowego i pozbawionego skrupułów; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizius, on okrutnik syrakuzański, gdy jechał przez rynek, zabiegła mu [drogę] baba i prosiła go, aby jej co dał — zmieniona anegdota z Waleriusza Maksymusa Czyny i powiedzenia godne pamięci VI 2.2, gdzie jednak kobieta nie nawiązała rozmowy ani o nic nie prosiła, lecz tyran Dionizjos, zaskoczony, że ona jedyna w mieście codziennie modli się o jego długie życie, zapytał ją o powód. [przypis edytorski]

Dionizjos I, zw. Starszym (ok. 430–367 p.n.e.) — tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii. Uważany za władcę surowego i pozbawionego skrupułów; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizjos właśc. Dionizos (mit. gr.) — bóg winnej latorośli, ekstazy religijnej i płodnych sił natury. [przypis edytorski]

Dionizjusz dworował sobie z gramatyków (…) — pomyłka autora, nie Dionizjusz, ale Diogenes, znany filozof (Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 27–28). [przypis edytorski]

Dionizjusz I a. Dionizjos I (ok. 430–367 p.n.e.) — tyran gr. miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii. Uważany za władcę surowego i okrutnego; ceniony za rozbudowę miasta, za skuteczną walkę z Kartagińczykami zajmującymi wówczas część Sycylii oraz za opiekę nad artystami i uczonymi. [przypis edytorski]

Dionizjusz II, zw. Młodszym ( ok. 430–p.n.e.) — tyran greckiego miasta Syrakuzy, położonego na Sycylii, syn Dionizjusza I; początkowo rządził pod wpływem Diona, ucznia Platona, i samego Platona, który dwukrotnie odwiedził jego dwór; później stał się bezwzględny, co doprowadziło jego obalenia; zmarł na wygnaniu. [przypis edytorski]

Dionizjusz I (Starszy) (ok. 430 p.n.e.–367 p.n.e.) — tyran Syrakuz od ok. 405 pn.e.; Syrakuzy pod jego panowaniem stały się najpotężniejszą kolonią grecką na zachodzie. Powstrzymał ekspansję Kartaginy na Sycylii, stworzył rozległe państwo, obejmujące połowę Sycylii i płd. Italię, kontrolujące M. Tyrreńskie, Jońskie i Adriatyckie. Mecenas artystów i uczonych. [przypis edytorski]

Dionizjusz tyran ofiarował Platonowi suknię (…) Arystyp zasię przyjął — Diogenes Laertios, Arystyp z Cyreny, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 78. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg ekstazy religijnej, sił witalnych natury, wina. Związany z życiem pozagrobowym. Przedstawiany zazwyczaj jako dojrzały, brodaty mężczyzna, albo młodzieniec o długich włosach. [przypis edytorski]

Dionizos — mit. gr. bóg ekstazy religijnej, sił witalnych natury, wina. Związany z życiem pozagrobowym. Przedstawiany zazwyczaj jako dojrzały, brodaty mężczyzna, albo młodzieniec o długich włosach. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg płodności, wina i odradzającej się przyrody. W Atenach sztuki teatralne wystawiano w ramach Dionizjów, świąt religijnych ku czci Dionizosa. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg wina i odradzającej się przyrody, jego rzymskim odpowiednikiem jest Bachus. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg wina i odradzającej się przyrody. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg wina i płodnych sił natury. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg wina, płodnych sił natury i ekstazy religijnej. [przypis edytorski]

Dionizos (mit. gr.) — bóg wina, płodnych sił natury i ekstazy religijnej; przywołany tutaj jako błogosławiący mieszaniu, gdyż starożytni Grecy pili wino rozcieńczone wodą (wino nierozcieńczone pili tylko barbarzyńcy i pijacy). [przypis edytorski]

dionizyjska sztuka — jeden z dwóch nurtów sztuki wyróżnionych przez F. Nietzschego w dziele Narodziny tragedii, nazwany od Dionizosa, gr. boga wina, charakteryzujący się żywiołowością, nieokiełznaniem, emocjonalnym doświadczaniem świata; miał być typowy dla muzyki i poezji lirycznej i przeciwstawny drugiemu nurtowi: apollińskiemu, typowemu dla malarstwa i rzeźby, harmonijnemu, umiarkowanemu i racjonalnemu. Rozróżnienie to upowszechniło się na przełomie XIX i XX w. [przypis edytorski]

dionizyjski pierwiastek — emocjonalny, żywiołowy; wg Nietzschego (Narodziny tragedii, 1872) w kulturze istnieją dwa nurty (nazwane przez niego od imion bogów greckich): apolliński, charakteryzujący się spokojem, racjonalnością i harmonią, oraz dionizyjski, który charakteryzuje emocjonalność, żywiołowość, chaotyczność i subiektywizm. [przypis edytorski]

Dionizy — właśc. Dionizjusz Starszy (431–367 p.n.e.), znany z okrucieństwa tyran Syrakuz, gr. kolonii we wschodniej Sycylii. [przypis edytorski]

Dionizy z Aleksandrii a. Dionizy Wielki (ok. 190–264) — patriarcha Aleksandrii, teolog, pisarz, święty chrześcijański; więziony podczas prześladowań, zmarł śmiercią naturalną. [przypis edytorski]

Dionizy z Halikarnasu (60–po 7 p.n.e.) — grecki historyk i mówca. [przypis edytorski]

Dionizy z Paryża (III w.) — pierwszy biskup Paryża, święty katolicki. [przypis edytorski]

Dion z Syrakuz (405–354 p.n.e.) — polityk, uczeń Platona. Wygnany z Syrakuz przez tyrana Dionizjusza Młodszego udał się do Aten. Pozyskując uczniów Platona przygotował wyprawę, w wyniku której obalił Dionizjusza, zostając władcą Syrakuz (357–354 p.n.e.). Zamordowany w wyniku spisku. [przypis edytorski]

Dion z Syrakuz (405–354 p.n.e.) — polityk, zięć Dionizjusza Starszego; wygnany z Syrakuz przez Dionizjusza Młodszego udał się do Aten, studiował u Platona. Pozyskując jego uczniów przygotował wyprawę, w wyniku której obalił Dionizjusza, zostając tyranem Syrakuz (357–354 p.n.e.). Zamordowany w wyniku spisku Kallipposa. [przypis edytorski]

diorama — namalowany na przezroczystej tkaninie lub szkle obraz dający przy odpowiednim oświetleniu wrażenie trójwymiarowości. [przypis edytorski]

diorama — rodzaj obrazu złożonego z „warstw”, jego część (najdalszy plan) malowana jest na płótnie, część zaś na przezroczystym materiale, malowana techniką laserunkową tworzy bliższe plany widoku, całość ujęta jest w głęboką ramę. [przypis edytorski]

Dios — bóg, Dzeus; Atena narodziła się z głowy Zeusa, władcy bogów. [przypis edytorski]

Dios — Dzeus, Zeus; córka Diosa: Atena. [przypis edytorski]

Dios! (hiszp.) — Boże! [przypis edytorski]

Dioskurów blask — staroż. nazwa ogni św. Elma, tj. wyładowań elektrycznych na olinowaniu statku; przeciwnie niż później, uważano je za dobrą wróżbę. [przypis edytorski]

Dioskurowie — Kastor i Polluks, bracia Heleny. [przypis edytorski]

Dioskurowie (mit. gr.) — Kastor i Polluks (a. Polydeukes), bracia bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy, herosi, byli uczestnikami wyprawy Argonautów, walk Heraklesa z Amazonkami i in. słynnych czynów mitycznych; Kastor był śmiertelny i gdy zginął, nieśmiertelny Polluks postanowił zrzec się swojego boskiego daru i prosił o to Zeusa, który wzruszony braterską miłością postanowił, że po śmierci bracia na zmianę będą jeden dzień żyli, a jeden spędzali na niebie jako gwiazdy w konstelacji Bliźniąt. [przypis edytorski]

Dioskurowie (mit. gr.) — Kastor i Polluks, bracia Heleny. [przypis edytorski]

Dios (mit. gr.) — Zeus, najważniejszy z bogów, władca Olimpu, brat Posejdona i Hadesa, syn Kronosa, patronujący zjawiskom na niebie, zwłaszcza piorunom. [przypis edytorski]

diota — naczynie z dwoma uchami. [przypis edytorski]

Diotyma — postać z Uczty Platona, kapłanka, o której Sokrates opowiada jako o swojej nauczycielce, która przekazała mu naukę o miłości. [przypis edytorski]

di prima intenzione (wł.) — od razu, na gorąco (zrobione). [przypis edytorski]

di primo cartello (wł.) — pierwszorzędny, najwyższej klasy. [przypis edytorski]

dipsas (gr.) — jadowity wąż, którego ukąszenie wywołuje silne pragnienie. [przypis edytorski]

Dir, der Unberührbaren, Ist es nicht benommen… (niem.) — Na wszystkich czekasz cierpliwie, z miłością wiecznie ofiarną, przeto grzesznicy skwapliwie z ufnością ku Tobie się garną. Cielesną trawiony żądzą, któż sam okowy jej skruszy? (słowa Doktora Marianusa skierowane do Maryi jako Królowej Niebios, z dramatu Goethego Faust, część druga, w. 12020–12027, tłum. E. Zegadłowicz). [przypis edytorski]

directe (fr.) — bezpośrednio. [przypis edytorski]

directe (łac.) — wprost. [przypis edytorski]

directoire (fr.) — dyrektoriat; tu: styl z francuskiego okresu Dyrektoriatu, od obalenia jakobinów na czele z Robespierre'em do zamachu stanu Napoleona (1794–1799). [przypis edytorski]

direkt (niem.) — bezpośredni, wyrażony wprost. [przypis edytorski]

direkt von Wien (niem.) — prosto z Wiednia. [przypis edytorski]

direttore (wł.) — tu: dyrygent. [przypis edytorski]

dirigeable (fr.) — tu: sterowiec. [przypis edytorski]

Dirke — tu: płynąca na płn-zach. od Teb rzeka, do której wrzucono szczątki Dirke (w mit. gr. drugiej żony Likosa, króla Teb, dla której odtrącił on Antiopę; synowie Antiope, Amfion i Zetus, pomścili matkę, przywiązując Dirke do byka, który ją rozerwał i stratował). [przypis edytorski]

Dirupisti (łac.) — dosł. rozerwałeś; incipit Psalmu 116. [przypis edytorski]

…disait très bien le mot (fr.) — tu: świetnie powiedziane. [przypis edytorski]

Disce, puer, disce (łac.) — ucz się, chłopcze, ucz. [przypis edytorski]

disce puer (łac.) — ucz się, chłopcze. [przypis edytorski]

Disciplina clericalis — zbiór opowieści zaczerpniętych ze źródeł żydowskich, chrześcijańskich i muzułmańskich, napisany na pocz. XII w. po łacinie przez hiszpańskiego autora pochodzenia żydowskiego, Pedro Alfonso de Huesca. [przypis edytorski]

disciplina voluntatis (łac.) — dyscyplina woli. [przypis edytorski]

discordia (łac.) — niezgodność. [przypis edytorski]

discordia (z łac.) — niezgoda. [przypis edytorski]

Discours sur la méthode (fr.) — Rozprawa o metodzie, traktat filozoficzno-matematyczny, opublikowany przez Kartezjusza (1596–1650) w roku 1637. [przypis edytorski]

dis donc (fr.) — powiedz no. [przypis edytorski]

disiecta membra (łac.) — rozdzielone członki. [przypis edytorski]

disiecta membra (łac.) — rozrzucone, rozsiane członki, części. [przypis edytorski]

disinwoltura — dziś: dezynwoltura, czyli swobodne, nieco lekceważące zachowanie. [przypis edytorski]

Disney, Walt (1901–1966) — amerykański animator, reżyser i producent filmowy, założyciel istniejącego do dziś studia filmowego. [przypis edytorski]

disparat (niem.) — rozbieżny. [przypis edytorski]

Disputationes Tusculanae (łac.) — Rozmowy tuskulańskie, tytuł jednego z dzieł filozoficznych Cicerona. [przypis edytorski]

disputatio solemnis publica (łac.) — uroczysta dyskusja publiczna. [przypis edytorski]

Disquisitiones magicae (łac.) — badania magiczne. [przypis edytorski]

Disraeli — prawdopodobnie chodzi o Benjamina Disraelego (1804–1881), brytyjskiego polityka konserwatywnego i premiera. [przypis edytorski]

Dites-moi, chere madame (fr.) — Niech mi pani powie, droga pani. [przypis edytorski]

Dites nous le mot: avant (fr.) — proszę powiedzieć nam słowo: naprzód. [przypis edytorski]

Dit (mit. rzym.) — król podziemia; Pluton. [przypis edytorski]

Dit (mit. rzym.) — przydomek Plutona, boga podziemnej krainy umarłych. [przypis edytorski]

ditto (z wł.) — jak wyżej, to samo. [przypis edytorski]

diugoń — duży roślinożerny ssak wodny zaliczany do rzędu brzegowców (syren), żyjący w lagunach, rzekach, zatokach i przybrzeżnych wodach mórz tropikalnych i subtropikalnych Oceanu Indyjskiego i zach. części Pacyfiku. [przypis edytorski]

diugoń — duży roślinożerny ssak wodny, zamieszkujący indopacyficzne płytkie, bezpieczne wody przybrzeżne. [przypis edytorski]

diuk, ang. duke — książę, niekoronowany władca państwa lub jego części (księstwa); różne od ang. prince: książę, członek rodziny królewskiej. [przypis edytorski]

diuk (fr. duc, z łac. dux: wódz) — książę (tytuł wyższy niż markiz). [przypis edytorski]

diuna — wydma. [przypis edytorski]

diurnista a. dietariusz — urzędnik niezatrudniony etatowo, pobierający wynagrodzenie dzienne (diety). [przypis edytorski]

diurnista (daw.) — urzędnik. [przypis edytorski]

diuszesa de Maufrigneuse — kobieta ta występuje także w innej powieści Balzaka: Ostatnie wcielenie Vautrina. [przypis edytorski]

diuszesa (z fr. duchesse) — księżna. [przypis edytorski]

diuszesa (z fr.) — księżna. [przypis edytorski]

diva (łac.) — boska; tytuł żony cezara. [przypis edytorski]

divertissement (fr.) — wywodzące się z francuskiej kultury dworskiej XVII w. krótkie widowiska, np. baletowe lub o charakterze mieszanym. [przypis edytorski]

divertissement (fr.) — zabawa, rozrywka; także: wywodzące się z fr. kultury dworskiej XVII w. krótkie widowiska, np. baletowe lub o charakterze mieszanym, pokazywane np. w antrakcie sztuk teatralnych czy operowych. [przypis edytorski]

Divide et impera (łac.) — dziel i rządź. [przypis edytorski]

divide et impera (łac.) — dziel i rządź; rzym. maksyma streszczająca zasadę zdobywania i utrzymywania władzy przez skłócanie przeciwników i powstrzymywanie ich przed połączeniem sił. [przypis edytorski]

divinatio (łac.) — tu: ubóstwienie. [przypis edytorski]