Przypisy

Chłopcy (…) biegały (daw.) — dziś popr. chłopcy biegali. [przypis edytorski]

chłopcy dorosłe (daw. forma) — dziś: chłopcy dorośli. [przypis edytorski]

chłopcy — dziś popr. forma N.lm: chłopcami. [przypis edytorski]

chłopcy krzyczeli na cały głos: „Dodatek nadzwyczajny” — w I połowie XX w. nie istniała jeszcze telewizja ani Internet, wiadomości przekazywane były przez gazety, które sprzedawali na ulicach chłopcy, zwani gazeciarzami. Gazeciarze zachęcali kupujących, wykrzykując głośno tytuły najciekawszych artykułów. Jeżeli po wyjściu gazety z drukarni wydarzyło się coś ważnego, redakcja gazety w pośpiechu przygotowywała dodatkowe wydanie, nazywane dodatkiem nadzwyczajnym, z opisami tych wydarzeń. [przypis edytorski]

Chłopcy z Albatrosa — właśc. Pięciu chłopców z Albatrosa (1936), popularna piosenka napisana przez Feliksa Konarskiego. [przypis edytorski]

chłopczyna, co do mnie (…) strzelił — Amor. [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef (1771–1854) — polski generał, uczestnik powstania kościuszkowskiego, wojen napoleońskich; pierwszy wódz naczelny (od 3 grudnia 1830) i dyktator powstania listopadowego, 17 stycznia 1831 złożył rezygnację. [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — generał, walczył w wielu wojnach, m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), powstaniu kościuszkowskim (1794), wojnach napoleońskich. Był wodzem naczelnym powstania listopadowego, przygotował i poprowadził polskie oddziały w wygranej, ale krwawej bitwie pod Grochowem (25.02.1831). [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — polski generał; walczył m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), w powstaniu kościuszkowskim (1794), w wojnach napoleońskich; w chwili wybuchu powstania listopadowego odmówił dołączenia do powstańców, jednak kilka dni później przyjął zaproponowaną mu funkcję wodza naczelnego. [przypis edytorski]

Chłopicki, Józef Grzegorz (1771–1854) — polski generał; walczył m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej (1792), w powstaniu kościuszkowskim (1794), w wojnach napoleońskich; w chwili wybuchu powstania listopadowego odmówił dołączenia do powstańców, jednak kilka dni później 3 grudnia 1830 przyjął zaproponowaną mu funkcję wodza naczelnego i dyktatora, rezygnację złożył już 17 stycznia 1831; przygotował i poprowadził polskie oddziały w wygranej, ale krwawej bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831). [przypis edytorski]

chłopię (daw.) — chłopiec, tu: uczeń. [przypis edytorski]

chłopię małe wisznię do ust kładzie, a długie szydło w prawej ręce ściska — scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, była przez badaczy interpretowana metaforycznie: szydło w ręku dziecka ma za chwilę przebić wiśnię, by rozlał się jej krwistoczerwony sok. W ten sposób (ale w dalszych scenach również na inne sposoby) Krasiński pokazuje, że w obozie rewolucji nawet dzieci „bawią się” zabijaniem. Ryciny z okresu rewolucji francuskiej 1789 r. ukazywały np. dzieci „igrające” odciętą głową zgilotynowanej ofiary rewolucji. [przypis edytorski]

chłopięta obnosiły po wsi na Gody — prawdopodobnie chodzi o kolędników, czyli grupę osób, które przebrane chodziły od domu do domu z życzeniami na Nowy Rok w czasie tzw. godów czyli okresie od 25 grudnia do 6 stycznia. [przypis edytorski]

chłopięty (starop. forma) — (z) chłopiętami; z chłopcami. [przypis edytorski]

chłopiec chciał chodzić w sukience (…) jego mamusia myślała, że kompleks — kompleks to w psychologii zbiór wyobrażeń zgrupowanych wokół nieuświadomionej myśli, zwanej jądrem kompleksu. Tu mowa najprawdopodobniej o jednym z opisanych przez Zygmunta Freuda zaburzeń na tle seksualnym. [przypis edytorski]

chłopiec gdyby z wosku — chłopiec jak z wosku, tj. jak laleczka: zgrabny, gładki, urodziwy. [przypis edytorski]

Chłopiec z Biblią — opowiadanie Tadeusza Borowskiego opublikowane w 1947 r. na łamach „Zeszytów Wrocławskich”. [przypis edytorski]

chłopów zabitych po roku 61 — w roku 1861 wprowadzono reformę uwłaszczeniową w Imperium Rosyjskim, na mocy której ponad 20 mln chłopów rosyjskich zyskało wolność osobistą: nie mogli już być sprzedawani, kupowani ani karani przez właścicieli ziemskich, choć z powodu obaw władz przed masowym porzucaniem pracy w rolnictwie przypisano chłopów do wspólnot wiejskich, których nie mogli opuszczać. [przypis edytorski]

chłopomani — tu: ruch powstały w gronie studentów Uniwersytetu Kijowskiego, którzy w latach 50. i 60. XIX w., zafascynowani folklorem i codziennym życiem chłopów, dążyli do zbliżenia z ludem. Uważali, że szlachta prawobrzeżnej Ukrainy to spolszczeni Ukraińcy, którzy powinni powrócić do swojego narodu. Opuścili polskie organizacje studenckie i założyli grupę ukraińską. W 1860 wskutek policyjnego raportu zarzucającego im działalność komunistyczną, z powodu szerzenia wśród chłopów „szkodliwych myśli o wolności i równości”, objęci dochodzeniem i szykanami, co zostało nagłośnione przez ros. emigracyjną gazetę rewolucyjną „Kołokoł”. Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli Wołodymyr Antonowycz, Tadej Rylski, Pawło Czubynski. [przypis edytorski]

chłoposko (gw.) — chłopisko, chłopaczysko. [przypis edytorski]

chłoposko wielgośne (gw.) — wielki chłop. [przypis edytorski]

chłopowi — dziś popr.: chłopu. [przypis edytorski]

Chłopskie Stronnictwo Radykalne — polskie lewicowe ugrupowanie polityczne powstałe w listopadzie 1918, działające na terenie republiki tarnobrzeskiej, potem także w powiatach: Mielec, Nisko i Kolbuszowa; w wyborach do parlamentarnych w 1922 zdobyło 4 mandaty poselskie; w 1928 zakończyło działalność. [przypis edytorski]

chłop — tu: mężczyzna, facet. [przypis edytorski]

chłopu podłemu — Herakles mówi o Eurysteuszu, władcy Myken i Tirynsu, dla którego musiał wykonać dwanaście prac. [przypis edytorski]

chłopu zasię (daw., gw.) — chłopu nic do tego; chłop niech się trzyma z daleka. [przypis edytorski]

Chłop — w tłumaczeniu Leona Ulricha postać ta występuje jako Pajac. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma B.lm: chłopów. [przypis edytorski]

chłopy — dziś popr. forma N. lm: chłopami. [przypis edytorski]

chłopyśmy — skrócone: chłopy jesteśmy. [przypis edytorski]

chłypnąć (gw.) — chlipnąć, głośno wciągnąć ustami jakiś płyn. [przypis edytorski]

chłystek — młody, niepoważny człowiek. [przypis edytorski]

chlać (gw.) — jeść, żreć. [przypis edytorski]

chlajna (staroż.) — męski płaszcz z grubej wełny. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

chlamida (gr.) — płaszcz zarzucany na prawe ramię. [przypis edytorski]

Chlebie! Po twoim smaku i zapachu Czuję znad Niemna polankę borową… — Władysław Syrokomla, Kęs chleba V. [przypis edytorski]

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych. [przypis edytorski]

Chlebnikow, Wielimir (1885–1922) — rosyjski poeta, przedstawiciel futuryzmu. [przypis edytorski]

chlebny piec — piec chlebowy (służący do wypieku chleba). [przypis edytorski]

chlebny — urodzajny. [przypis edytorski]

chlebowiec — ok. 40 gatunków drzew z rodziny morwowatych, o wielkich skórzastych liściach, pochodzących z tropikalnej Azji i dostarczających jadalnych owoców. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury, geograf. [przypis edytorski]

Chlebowski, Bronisław (1846–1918) — historyk i krytyk literatury polskiej; zajmował się głównie literaturą staropolską i romantyczną. [przypis edytorski]

chleb rozczynić — przygotować ciasto na chleb. [przypis edytorski]

chleb świętojański — drzewo o błyszczących liściach, rosnące w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb świętojański — karob, szarańczyn strąkowy, strąki wiecznie zielonego drzewa uprawianego w krajach śródziemnomorskich. [przypis edytorski]

chleb sitny a. sitowy — chleb z mąki razowej przesianej przez sito, delikatniejszy od razowego. [przypis edytorski]

chleb za kartkami — chleb na kartki; chleb wydzielany wg ustalonych racji. [przypis edytorski]

chleb zasłużonych (łac. panis bene merentium) — w XVI–XVIII w. uposażenie w królewszczyznach osób zasłużonych dla kraju, króla lub pełniących urzędy. [przypis edytorski]

chlena a. chlajna — w staroż. Grecji płaszcz wełniany, prostokątna tkanina spinana sprzączką na piersiach a. na prawym ramieniu, noszona na chiton (tj. rodzaj koszuli). [przypis edytorski]

Chlestiakow — bohater Rewizora Nikołaja Gogola, przypadkowy człowiek wbrew własnej woli traktowany jako wyższy urzędnik. [przypis edytorski]

chlipieć — tu: chłeptać. [przypis edytorski]

chliw, chliwek (gw.) — chlew, chlewik. [przypis edytorski]

chliw (gw.) — chlew. [przypis edytorski]

Chlodwig I (ok. 466–511) — pierwszy z królów Franków, który zjednoczył wszystkie plemiona frankijskie pod jednym panowaniem; w 496 pod wpływem swojej żony Klotyldy przyjął chrześcijaństwo. [przypis edytorski]

Chloe — imię żeńskie pochodzenia greckiego, często wykorzystywane przez autorów sielanek, nawiązujących do antycznego romansu greckiego Dafnis i Chloe, opowiadającego o dwójce młodych pastuszków. [przypis edytorski]

chloral — bezbarwna, oleista ciecz o drażniącym zapachu używana dawniej powszechnie jako środek uspokajający i nasenny. [przypis edytorski]

chloral — środek uspokajający. [przypis edytorski]

Chloris — córka Amfiona, władcy Orchomenos, żona Neleusa, syna boga Posejdona, matka 12 synów. [przypis edytorski]

Chloris (gr. Χλωρις: zielona) — w mit. gr. nimfa opiekunka kwiatów, uważana także za boginię wiosny; jej rzymskim odpowiednikiem jest Flora. [przypis edytorski]

chlorofil — substancja odpowiedzialna za proces fotosyntezy, nadająca liściom zieloną barwę. [przypis edytorski]

chloroform — organiczny związek chemiczny w postaci lotnej cieczy o słodkawym zapachu, używany jako środek usypiający. [przypis edytorski]

chlorotyczny — blady lub pożółkły, charakterystyczny dla chlorozy, stanu chorobowego roślin, w którym liście wytwarzają niewystarczającą ilość chlorofilu. [przypis edytorski]

chlorotyczny — charakterystyczny dla chlorozy, choroby roślin utrudniającej im produkcję chlorofilu. [przypis edytorski]

Chloryda a. Chloris (gr.: zielona) — konwencjonalne imię kobiece z poezji sielankowej, także: imię greckiej nimfy, boginki kwiatów, utożsamianej z rzymską Florą. [przypis edytorski]

chlubić się — chwalić się. [przypis edytorski]

chlubliwy (daw.) — chełpliwy. [przypis edytorski]

chlubny — chwalebny. [przypis edytorski]

chlubny — dumny. [przypis edytorski]

Chmiel, Adam (1865–1934) — historyk kultury, archiwista, badacz historii Krakowa. [przypis edytorski]

Chmiel — Chmielnicki. [przypis edytorski]

Chmieliński a. Chmieleński, Ignacy (1837–1871) — szef Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego. [przypis edytorski]

Chmielna — ulica w dzielnicach Śródmieście i Wola w Warszawie. [przypis edytorski]

Chmielna — warszawska ulica w dzielnicach Śródmieście i Wola. [przypis edytorski]

chmielnicczyzna — powstanie Chmielnickiego; Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

chmielnicczyzna — powstanie Kozaków pod wodzą Chmielnickiego w 1648 r. [przypis edytorski]

Chmielnickaho — zapis ukr. formy fleksyjnej; pol.: Chmielnickiego; Bohdan Zenobi Chmielnicki (1595–1657): hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan (1596–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan (1596–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy. [przypis edytorski]

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

Chmielowski, Benedykt (1700–1763) — ksiądz katolicki, autor późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny. [przypis edytorski]

Chmielowski, Benedykt (1700–1763) — polski ksiądz katolicki, kanonik kijowski i pisarz dewocyjny. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk i krytyk literatury polskiej, od 1903 prof. Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk i krytyk lit. pol., od 1903 prof. Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — historyk literatury; pisał krytycznie o Przybyszewskim w swojej Historii literatury polskiej (1900, t. VI) oraz bardziej szczegółowych studiach: Najnowsze prądy w poezji naszej (1901), Dramat polski doby najnowszej (1902), Dzieje krytyki literackiej w Polsce (1902). [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — krytyk i historyk literatury. Autor pracy pt.: Józef Ignacy Kraszewski. Zarys biograficzno-literacki, Kraków 1888. [przypis edytorski]

Chmielowski, Piotr (1848–1904) — pol. historyk literatury, encyklopedysta, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. [przypis edytorski]

chmiel — roślina pnąca. [przypis edytorski]

chmurą komorów — chmurą komarów; przekształacone dla rymu z: pozorów. [przypis edytorski]

chmura — tu: wielki tłum, chmara (tu: wojska). [przypis edytorski]

Chmurki Magellana — chodzi o Obłoki Magellana (Wielki Obłok Magellana i sąsiedni Mały Obłok Magellana), dwie nieregularne karłowate galaktyki, wyglądające z Ziemi jak małe jasne kawałki oderwane od Drogi Mlecznej. [przypis edytorski]

Chmurno zamgliste osmędy — parodia młodopolskich neologizmów. [przypis edytorski]

Chmurowładca (mit. gr.) — tj. Zeus, najważniejszy spośród bogów olimpijskich; bóg nieba i ziemi, władał piorunami. [przypis edytorski]

Chmurozbiórca — Zeus. [przypis edytorski]

„Chmury” Arystofanesa — komedia z 423 p.n.e., w której Arystofanes skrytykował „nowomodne” wychowanie młodzieży, reprezentowane przez Sokratesa i jego uczniów, przedstawionych jako sofiści. [przypis edytorski]

chmury — dziś popr. forma N. lm: chmurami. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — lekceważące określenie kogoś małego, niepozornego. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — słabeusz (często stosowane do zwierząt). [przypis edytorski]