Przypisy

staja — starop. jednostka powierzchni, licząca od 1,2 do 1,5 ha, nazywana też: stajem a. stajaniem; także jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — dawna miara długości, różna w różnych okolicach. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m, nazywana też: stają a. stajaniem. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m, nazywana też stają albo stajaniem. [przypis redakcyjny]

stajem (1 os. lm cz. przysz.) — stopniejemy (por. czasownik tajać). [przypis redakcyjny]

stajnia Augiasza (mit. gr.) — zamieszkała przez 3000 wołów i nie czyszczona od 30 lat. Oczyszczenie jej było jedną z dwunastu legendarnych prac Herkulesa. [przypis redakcyjny]

stał — mowa o husarzu. [przypis redakcyjny]

stallum (łac.) — miejsce, krzesło. [przypis redakcyjny]

stalna Fryzów stopa — podkowa koni fryzyjskich. [przypis redakcyjny]

stalne — stalowe, [przypis redakcyjny]

stambułka — fajka turecka. [przypis redakcyjny]

stambulskie oddycha gorycze — pali tytoń. [przypis redakcyjny]

stambus — (kitur) standus, čia: stambus, nerupus, nesmulkus). [przypis redakcyjny]

stańczycy — konserwatywne stronnictwo w Galicji reprezentujące program ugodowy wobec Austrii, skierowany przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu. [przypis redakcyjny]

Stańczyk — nadworny błazen (trefniś) trzech ostatnich Jagiellonów, wcześnie już wsławiony ostrym i trafnym dowcipem w tradycji rósł w znaczenie jako bystry a odważny mędrzec zatroskany o los Polski. Postać jego malował kilka razy Matejko, m.in. na obrazie Hołd pruski, wcześniej: Stańczyk (na dworze królowej Bony). Tu chodzi zapewne o ten obraz. Podobno reprodukcja Stańczyka Matejki wisiała nad biurkiem Starzewskiego w redakcji „Czasu”. Postacią Stańczyka dla własnych celów politycznych posłużyli się twórcy obozu konserwatystów krakowskich: J. Szujski, S. Tarnowski, S. Koźmian, L. Wodzicki, pisząc Tekę Stańczyka, opublikowany w 1869 r. pamflet na dążności niepodległościowe, powstańcze i demokratyczne, w duchu zachowawczym. Stąd nazywano konserwatystów galicyjskich „stańczykami”; „Czas” był ich organem. [przypis redakcyjny]

Stań tu waszmość — staropolska pieśń pijacka: „Stań tu waszmość za koleją — i przypatrz się jak tu leją…” [przypis redakcyjny]

stanął (…) elektem na marszałkostwo Czarniecki — 11 października. [przypis redakcyjny]

Stanął nad rzeką, która dzieli z Normandami / Brytony — tą rzeką ma być Coësnon, wpadający niedaleko od Saint-Malo do Oceanu Atlantyckiego. [przypis redakcyjny]

stan bezzakonny — bezżenny. [przypis redakcyjny]

stan — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

standur (starop.) — podpora. [przypis redakcyjny]

Stanforda — hrabstwo Strafford w Anglii. [przypis redakcyjny]

Stanie ci w myśli Genezis zasada — Na zapytanie poety: z jakiej zasady wynika, że lichwa obraża Boga? Wirgiliusz odpowiada: Genezis, księga Mojżesza napisana z natchnienia bożego mówi: „Będziesz w pocie twojego czoła swój chleb pożywał”. Tę zasadę na każdym kroku człowiekowi przypomina natura, która córką jest bożą; ludzkie zaś umiejętności i sztuki jako córki natury, będąc wnukami bożymi, koleją tejże samej zasady nas uczą. A ponieważ lichwiarze, nie stosując się do tej zasady, ażeby na chleb swój w pocie czoła pracować, wysokie procenta biorą od kapitałów i od procentów jeszcze nowe procenta ciągną, do których własnego kapitału pracy nie dołożyli, a ciągną je nie na utrzymanie swojego życia, ale dla powiększenia swoich bogactw, sprzeciwiają się zatem przykazaniu Boga, od którego natura, wszelkie umiejętności i sztuki ludzkie pochodzą. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — mieszkanie. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — stanowisko. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — [tu:] rozejm, wojenna przerwa. [przypis redakcyjny]

stanik (starop.) — majątek. [przypis redakcyjny]

Stanisław August był synem kasztelana krakowskiego, Stanisława Poniatowskiego. [przypis redakcyjny]

Stanisław August w uwagach skierowanych do autora (w liście z 4 III 1779) nie zrozumiał ironii w przytoczonej przez Krasickiego bałamutnej, pseudohistorycznej argumentacji na poparcie tezy o konieczności pochodzenia króla z obcego domu panującego. Pisał on: „Ta asercja [twierdzenie] dwoista nie wiem, jak z historii może być dowiedzioną” (I. Krasicki, Pisma wybrane, Warszawa 1954, t. IV, s. 248). [przypis redakcyjny]

Stanisław Głoskowski — od r. 1576 dworzaninowi Zygmunta Augusta, a potem jego następców. [przypis redakcyjny]

Stanisław Grzepski (1524–1570) — profesor filozofii na Uniwersytecie Krakowskim, autor pierwszego podręcznika geometrii w języku polskim (1566). [przypis redakcyjny]

Stanisław Krzemiński (1839–1912) — członek Rządu Narodowego w roku 1863 i dyrektor prasy za dyktatury Traugutta (należał do prawicy „czerwonych”), potem publicysta i krytyk literacki, współpracownik wielu pism i wydawnictw zbiorowych, w poglądach polityczno-społecznych liberalny demokrata, przeciwnik pozytywizmu i ugody z caratem. [przypis redakcyjny]

Stanisław Meglewski — dworzanin Firlejów, u których zetknął się z Janem Kochanowskim. [przypis redakcyjny]

Stanisław Porębski, przyjaciel Kochanowskiego, studiował prawo w Padwie, prawdopodobnie był także dworzaninem Zygmunta Augusta. [przypis redakcyjny]

Stanisławski, Jan (1860–1907) — objąwszy katedrę pejzażu w krakowskiej ASP, wprowadził metodę studiów plenerowych. Jeden to z najwybitniejszych przedstawicieli impresjonizmu w malarstwie polskim. Malował małe pejzaże liryczne, głównie o motywach ukraińskich (stamtąd pochodził) i podkrakowskich, znakomicie oddając nastrój. Zresztą słowa Pana Młodego świetnie charakteryzują jego „obrazki”. [przypis redakcyjny]

Stanisław Strus, opłakiwany również wierszem Mikołaja Sępa Szarzynskiego, poległ w r. 1571 w bitwie z Tatarami nad Rastawicą na Ukrainie. [przypis redakcyjny]

Stanisław Wapowski (zm. ok. 1564) — podkomorzy sanocki, dworzanin i dyplomata. [przypis redakcyjny]

Stanisław Zaklika, kasztelan połaniecki, zmarł ok. 1564 r. [przypis redakcyjny]

stanowić (daw.) — zastanowić; zatrzymać. [przypis redakcyjny]

stanowie (starop.) — osoby. [przypis redakcyjny]

stanowiska — tj. na leże zimowe. [przypis redakcyjny]

stanowisko — tu: miejsce przebywania dzikich zwierząt. [przypis redakcyjny]

stanowisko — tu: miejsce, w którym myśliwy oczekuje zwierzyny w czasie polowania. [przypis redakcyjny]

stanowi (starop.) — osobie. [przypis redakcyjny]

stan — państwo. [przypis redakcyjny]

stante abdicatione (łac.) — w razie zrzeczenia się (abdykacji). [przypis redakcyjny]

stan ten (…) przerwał się w roku 1802 — z chwilą przyznania Pierwszemu Konsulowi władzy dożywotniej. [przypis redakcyjny]

Stany Generalne — siedem prowincji holenderskich. [przypis redakcyjny]

Stany Zjednoczone (…) Mirabeau — Stronica ta, pisana 25 lipca 1830, drukowana była 4 sierpnia. [przypis redakcyjny]

Staram się, by książka ta zamykała całą moją dotychczasową pracę; były w niej straszne błędy. Gdyby nie to, że trąci to teatrem, mógłbym tu je wymienić. Tu poprzestaję na podprowadzeniu pod jeden dach niejako wszystkich swoich wysiłków. Od artykułu O monistycznym pojmowaniu dziejów walczę z wszystkimi formami pozahistorycznego dogmatyzmu. We Wstępie do filozofii mówiłem już o narodach jako o organach prawdy; nie umiałem wtedy tej myśli rozwinąć. W książeczce O Dostojewskim usiłuję przeciwstawić w Dostojewskim i Towiańskim dwa dążenia do wytworzenia wiary narodowej. Od czasu artykułów przeciwko Sienkiewiczowi usiłuję wykazać, że nie posiadamy współczesnej świadomości narodowej. Od prologu Warszawa poprzez książeczki o współczesnej powieści i krytyce usiłuję dowieść, że szukać podstaw dla tej świadomości można jedynie w klasowym ruchu proletariatu. Tu jednak pojmowałem ten ruch nazbyt ortodoksalne po Marksowsku. W całym szeregu artykułów usiłowałem wyzwolić się spod władzy dogmatyzmu w tej jego postaci. W Płomieniach, i potwierdzi to każdy, kto chce tę książkę przeczytać bez uprzedzeń, usiłowałem przedstawić, że brak twórczej świadomości narodowej prowadzi do odrywania się jednostek samoistniejszych od narodowej wspólności, do widzenia życia w abstrakcyjnych, uproszczających dogmatach, do niemożności odnalezienia związku z narodem bez zrzeczenia się własnej swobody. Przedstawiłem dzieje Kaniowskiego nie jako błąd, lecz jako cenny, dodatni w danych stosunkach proces myślowy: znaczenie tego procesu wyjaśniało mi się samemu w ciągu pisania. Kto nie chce myśli mojej fałszować, musi wziąć Kaniowskiego ze wszystkimi jego niepewnościami: musi wreszcie brać tylko to, co jest i jak jest. Intencją moją było dać obraz przebiegu psychicznego, w którym procesy intelektualne odgrywały i muszą odgrywać znaczną rolę. Uważam za pewnik, że sztuka może i ma prawo ogarnąć procesy myślowe. Powie mi ktoś, że zadanie sztuki polega na rozbudzaniu wzruszeń, współczucia. O to też chodzi. Pragnę, by mogła ona wzruszać się i przejmować życiem myśli. Jest to sztuka dla myślących — powiedzą oni. — Wyznam, że chodzi mi, chodzić będzie coraz wyłączniej o tę kategorię. [przypis redakcyjny]

stara się Schopenhauer wykazać i wytłumaczyć związek między tymi dwoma światami — por. Wstęp. [przypis redakcyjny]

starca — Papieża Grzegorza XVI. [przypis redakcyjny]

starcze dzieci Nocy — Erynie, jak wszystkie duchy piekielne, są córkami Nocy. [przypis redakcyjny]

stare matadory — tu w znaczeniu: wielkie panie. [przypis redakcyjny]

Staremberk — Rüdiger, Ernest hr. Stahremberg (1635–1701), generał feldmarszałek austr. [przypis redakcyjny]

stare napisy, w których jest wzmianka o kapłanie Westy — Lipsius, De Vesta et Vestali, cap. 18. [przypis redakcyjny]

stare siostry — Parki. [przypis redakcyjny]

stare urywki — nici życia. [przypis redakcyjny]

Starodub — warownia zdobyta w roku 1535 przez Jana Tarnowskiego podczas walk z Moskwą. [przypis redakcyjny]

starosta bratyjański — Aleksander Polanowski, porucznik chorągwi Adama Działyńskiego, starosty bratjańskiego. [przypis redakcyjny]

starosta dobrzyński — Jakub Korytnicki. [przypis redakcyjny]

starosta kaniowski — Stefan Stanisław Czarniecki (zm. 1703 r.), bratanek Stefana Czarnieckiego; brał udział we wszystkich wojnach za panowania Jana Kazimierza, Michała Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, wsławił się odwagą m. in. w bitwie pod Chocimiem, walczył pod Wiedniem i pod Parkanami; za swe zasługi wojenne otrzymał starostwa: kaniowskie, lipnickie i brańskie, w 1671 r. został pisarzem polnym koronnym, był marszałkiem sejmu pacyfikacyjnego w 1673 i marszałkiem konfederacji gołąbskiej, zawiązanej w obronie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i jego planów wywikłania Rzeczpospolitej z konfliktu z Turkami; politycznie zagorzały przeciwnik Sobieskiego. [przypis redakcyjny]

starosta krasnostawski — Szczęsny Kazimierz Potocki. [przypis redakcyjny]

starosta laodycejski — Laodycea (dziś Latakia) miasto w Syrii (w Małej Azji). [przypis redakcyjny]

starosta osiecki — Franciszek Czarnkowski. [przypis redakcyjny]

starosta śrzedzki — Cerekwicki, Jan, poseł na sejm w r. 1670 i 1683 (Niesiecki, Herbarz polski). [przypis redakcyjny]

starosta — [tu:] dozorca więzienia. [przypis redakcyjny]

starosta ujski — starosta niegrodowy, trzymający Ujście Solne z przyległościami. [przypis redakcyjny]

starostwa — tu: starostwa tzw. niegrodowe; dobra królewskie. [przypis redakcyjny]

starosty kaniowskiego — Stefana Stanisława Czarnieckiego, bratanka wojewody (później hetmana). [przypis redakcyjny]

Starożytnego kochanka Tytona — Poeta przez obraz alegoryczny Tytona i Aurory mówi, że tam, gdzie był, na drugiej półkuli, niedawno północ już przeszła. Przeto słońce krążące około ziemi, według owoczesnych pojęć astronomicznych, będąc przeciwległe z nocą, niewiele jeszcze zboczyło od południka, pod którym leży Jeruzalem; i że jutrzenka pokazywała się z dala na krańcach wschodu z pierwszej półkuli. [przypis redakcyjny]

starożytni poeci dodają Bakchosowi po największej części rogi (…) mówi Spence (…) — Polymetis Dial., IX, p. 129. [przypis redakcyjny]

starożytny epigramatyk — Anticchus (Anthologia, lib. II, c 4). Harduin o Pliniuszu (lib. 35 sec. 36, p. m. 698) przyznaje ten epigramat jakiemuś Pisonowi, ale wpośród epigramatyków greckich, jacy są, nie ma ani jednego tego imienia. [przypis redakcyjny]

starsi… bracia w Darwinie — tj. zwierzęta (żartobliwa aluzja do teorii ewolucji Karola Darwina). [przypis redakcyjny]

starszy Skaliger, Perrault, Terrasson — uczeni i krytycy z XVII wieku. [przypis redakcyjny]

starszyzna — w rękopisie: starzyzna. [przypis redakcyjny]

starwszy — dziś popr.: starłszy (starop. forma imiesłowu). [przypis redakcyjny]

Starwszy — starłszy. [przypis redakcyjny]

Stary Alard — rycerz francuski; powracając z Ziemi Świętej dopomógł Karolowi Walezemu podstępem wojennym odnieść zwycięstwo nad Konradynem. [przypis redakcyjny]

stary Anglik — Lord Aberdeen. [przypis redakcyjny]

stary bohater — Żelazo. [przypis redakcyjny]

Stary bondar ściskał z radości kowalichę (… ) — Wesele chłopskie z owych czasów opisuje naoczny świadek Beauplan. [przypis redakcyjny]

Stary Gandawo, jakże twoje zdrowie — Gaunt, Gandawa znaczy także: wychudły. Co następuje, jest igraszką słów niepodobną do wytłumaczenia. [przypis redakcyjny]

stary — komisarz S., ojciec Loty. [przypis redakcyjny]

Starym i nowym ludem zamieszkałe — To jest: błogosławionymi duszami tych, którzy zasłużyli na niebo, jedni jako wyznawcy Starego, a drudzy Nowego Zakonu. [przypis redakcyjny]

stary Will — Szekspir. [przypis redakcyjny]

starzec jeden — Katon, rodem z Utyki, który z natchnienia wolnej woli przebił sam siebie, widząc zagrożoną przez Cezara swobodę rzeczypospolitej rzymskiej. Niejednemu z czytelników może wyda się dziwactwem, że Dante poganina i jeszcze samobójcę robi strażnikiem czyśćca. Dante ze szczególną był czcią dla starożytnych i obywatelskich cnót Katona. Któż w końcu godniejszym był trzymać straż nad tą świętą Górą, jak szlachetny Katon, którego życie bez skazy najwydatniej odbijało w sobie cztery cnoty kardynalne, o jakich nadmieniliśmy wyżej. [przypis redakcyjny]

Starzewski, Rudolf (1870–1920) — dziennikarz, od 1905 redaktor konserwatywnego „Czasu”; zginął śmiercią samobójczą, czego jednym z powodów mogła być miłość do żony Tadeusza Boya-Żeleńskiego. [przypis redakcyjny]

Staś — dr Stanisław Markiewicz, wówczas młody lekarz, później zasłużony obywatel, twórca kanalizacji Warszawy i kolonii wakacyjnych dla dzieci. [przypis redakcyjny]

Staś — Król Stanisław August. [przypis redakcyjny]

stateczność (a. statek*) — wierność, stałość. [przypis redakcyjny]

stateczność — rozwaga, stałość, rozsądek. [przypis redakcyjny]

stateczność (starop.) — wierność, stałość. [przypis redakcyjny]

stateczny (starop.) — stały, zrównoważony. [przypis redakcyjny]

statek — stałość. [przypis redakcyjny]

statek (starop.) — powaga, stateczność. [przypis redakcyjny]