Przypisy

Stanisławski, Jan (1860–1907) — polski malarz-pejzażysta, profesor krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, założyciel stowarzyszenia artystycznego „Sztuka”. [przypis edytorski]

Stanisławski, Jan Grzegorz (1860–1907) — malarz, profesor krakowskiej ASP, jeden z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”; tworzył głównie nastrojowe, impresjonistyczne pejzaże. [przypis edytorski]

Stanisław Tarnowski (1837–1917) — historyk literatury, krytyk literacki, rektor Uniwersytetu Jagielońskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejętności. [przypis edytorski]

Stanisław Trembecki herbu Prus (1739–1812) — poeta, szambelan królewski, członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk, współtwórca klasycyzmu stanisławowskiego; pisał bajki, wiersze libertyńskie, poematy opisowe (np. Powązki, Sofiówka), stworzył komedię Syn marnotrawny według Woltera. [przypis edytorski]

Stanisław Żółkiewski (1547–1620) — późniejszy hetman wielki koronny, zwycięski wódz wielu wojen, zdobywca Moskwy, zginął w bitwie z Turkami pod Cecorą. Pradziad króla Jana III Sobieskiego. [przypis edytorski]

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja. [przypis edytorski]

Stanisław ze Szczepanowa (ok. 1030–1079) — polski duchowny, biskup krakowski, męczennik, święty Kościoła katolickiego i patron Polski; został skazany na śmierć przez króla Bolesława II Śmiałego. [przypis edytorski]

Stankiewicz, Nikołaj (1813–1840) — rosyjski myśliciel, poeta; w 1831 zorganizował stowarzyszenie literacko-filozoficzne skupiające przedstawicieli inteligencji szlacheckiej, znane jako kółko Stankiewicza. [przypis edytorski]

Stanley, Henry Morton (1841–1904) — właśc. John Rowlands, walijski dziennikarz, korespondent, pisarz, żołnierz, administrator kolonialny i badacz. [przypis edytorski]

Stanley Henry Morton, właśc. John Rowlands (1841–1904) — pisarz, dziennikarz, badacz Afryki. Brał udział m.in. w krwawej kolonizacji Kongo. [przypis edytorski]

Stanley, Henry właśc. John Rowlands (1841–1904) — amerykański dziennikarz i korespondent pochodzenia walijskiego, badacz Afryki; jako reporter gazety „New York Herald” w 1871 wsławił się wyprawą na poszukiwanie zaginionego misjonarza i badacza Afryki, doktora Davida Livingstone'a. [przypis edytorski]

Stanny, Janusz (1932–2014) — rysownik, grafik, ilustrator, autor plakatów, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. [przypis edytorski]

stanowczem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: stanowczym. [przypis edytorski]

stanowiący — tu: ustanawiający. [przypis edytorski]

stanowić przełożonych — tu: ustanawiać. [przypis edytorski]

stanowić (starop.) — zatrzymywać. [przypis edytorski]

stanowienie — postanowienie, prawo. [przypis edytorski]

stanowienie (starop.) — umacnianie. [przypis edytorski]

stanowienie (zootechn.) — dopuszczanie samca zwierząt gospodarskich do samicy w celach rozpłodowych. [przypis edytorski]

stanowi mu bieg (starop.) — zatrzymuje go w biegu. [przypis edytorski]

stanowniczych i włodarzy — w oryg. łac. vastandiones et villicos; w innym tłum.: włodarzy i rządców. [przypis edytorski]

stanowy, właśc. prystaw stanowy (z ros.) — okręgowy urzędnik policji w Rosji carskiej, sprawował władzę nad stanem, okręgiem policyjno-administracyjnym złożonym z kilku gmin; 2–3 stany tworzyły powiat (ujezd). [przypis edytorski]

stanowy (z ros. пристав становой) — okręgowy urzędnik policji w Rosji carskiej, sprawował władzę nad stanem (ros. стан), okręgiem policyjno-administracyjnym złożonym z kilku gmin; 2–3 stany tworzyły powiat (ros. уезд). [przypis edytorski]

stan somnambuliczny — stan hipnozy. [przypis edytorski]

stan (starop.) — stanowisko; w takim stanie: na takim stanowisku. [przypis edytorski]

stan — talia. [przypis edytorski]

stante pede (łac.) — bezzwłocznie, natychmiast. [przypis edytorski]

stante pede (łac.) — na jednej nodze, tj. natychmiast. [przypis edytorski]

stante pede (łac.) — natychmiast (dosł.: na jednej nodze). [przypis edytorski]

stan trzeci — w przedrewolucyjnej Francji ogół ludzi wolnych, niezaliczających się do szlachty ani kleru. [przypis edytorski]

stan trzeci — w Rzeczpospolitej szlacheckiej: mieszczaństwo. [przypis edytorski]

stan — tu: państwo. [przypis edytorski]

stanu (daw.) — państwo. [przypis edytorski]

Stany — chodzi tu zapewne o obie izby parlamentu (w rodzaju fr. Stanów Generalnych, les états généraux, zgromadzenia reprezentującego wszystkie stany społeczne); w oryg. mowa jest jedynie ogólnie o konieczności naprawy prawodawstwa krajowego w celu zapobieżenia przestępstwom popełnianym przez osły („kept my aunt indignantly declaiming to Mr. Dick about her determination to appeal for redress to the laws of her country, and to bring actions for trespass against the whole donkey proprietorship of Dover”). [przypis edytorski]

stany — dziś popr. forma N. lm: stanami. [przypis edytorski]

Stany Generalne — (fr. États-Généraux) zgromadzenie reprezentujące przedstawicieli 3 stanów Francji: szlachty, duchowieństwa i stanu trzeciego; doradczy organ króla, głównie w sprawach podatkowych. [przypis edytorski]

Stany Generalne (fr. les États Généraux) — zgromadzenie reprezentujące trzy stany społeczne we Francji przedrewolucyjnej: szlachtę, duchowieństwo i stan trzeci (tj. resztę społeczeństwa, w rzeczywistości burżuazję); były zwoływane jako służące królowi ciało doradcze, zwł. przy ustalaniu podatków. [przypis edytorski]

stany prowincjonalne — regionalne zgromadzenia stanowe, organy lokalne, reprezentujące stany społeczne; w absolutystycznej Francji nazwa parlamentu prowincjonalnego (fr. états provinciaux). [przypis edytorski]

Stany — tu: dawny szwedzki parlament stanowy, Ståndsriksdagen, w którym zasiadali przedstawiciele czterech stanów królestwa: duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów. [przypis edytorski]

Stapfer, Philipp Albert (1766–1840) — szwajcarski polityk i filozof, konsul szwajcarski we Francji. [przypis edytorski]

Stapiński, Jan (1867–1946) — polski polityk, jeden z twórców i przywódców polskiego ruchu ludowego, publicysta, poseł do parlamentu austriackiego i na Sejm II RP. [przypis edytorski]

stapińszczyk (pot.) — członek partii PSL-Lewica, powstałej w kwietniu 1914 w wyniku rozłamu w Polskim Stronnictwie Ludowym na prawe i lewe skrzydło; jej przywódcą był Jan Stapiński. [przypis edytorski]

starą ciotkę, przez Greków więzioną — mowa o Hezjonie, siostrze Priama. Laomedon, król Troi, obiecał Heraklesowi rękę swej córki Hezjony i cudowne konie za uwolnienie kraju od smoka morskiego. Herakles zabił potwora, a gdy nie otrzymał przyrzeczonej nagrody, z pomocą innych Greków wyprawił się na Troję, zburzył miasto, zabił Laomedona, a Hezjonę oddał jako brankę Telamonowi, władcy Salaminy, który jako pierwszy wdarł się na mury i wtargnął do miasta. [przypis edytorski]

stara komedia — najwcześniejszy okres rozwoju komedii greckiej, charakteryzująca się dosadnym językiem; jej najbardziej znanym przedstawicielem był Arystofanes. [przypis edytorski]

.Starałem się przezwyciężyć i pisać np. „módz” przez „c” (…) ale wytrzymać w tym do końca nie mogłem — w niniejszym wydaniu poprawiono przeoczone przez autora przypadki anachronicznej pisowni. Ponadto mimo że w sporządzonym przez niego wykazie „Ważniejszych omyłek” znalazły się także poprawki w stronę przeciwną, zmieniające nową pisownię na dawną, korekt takich nie naniesiono; tekst poddano konsekwentnej modernizacji pisowni. [przypis edytorski]

stara Mośkowa (…) w peruce — w daw. Polsce religijne Żydówki, mężatki i wdowy, goliły głowy, a ludziom pokazywały się w peruce lub, jeśli nie miały na nią pieniędzy, w chustce na głowie. [przypis edytorski]

starań swych nie litował — dziś: starań swych nie żałował. [przypis edytorski]

Stara ono między ludźmi przypowieść, że poczciwość chowa nauki. — Cyceron, Tusculanae Disputationes, quaestio: Honos alit artes. [przypis edytorski]

stara piosenka: „Ta ostatnia niedziela” — właśc. To ostatnia niedziela, tango, znany polski szlagier z 1935 r., do którego muzykę skomponował Jerzy Petersburski, a słowa napisał Zenon Friedwald; najpopularniejszym wykonawcą utworu był Mieczysław Fogg; tekst mówiący o rozstaniu „na wieczny czas” sprawił, że piosenkę nazywano tangiem samobójców. [przypis edytorski]

stara Rotszyldowa — Guttle Schnapper (ok. 1753–1849), żona Mayera Amschela Rothschilda (1744–1812) i matka dziesięciorga dzieci. [przypis edytorski]

staraście — stara jesteście. [przypis edytorski]

stara szpetna baba (…) z dużymi okrągłymi okularami — od średniowiecza po XVIII w. używano okularów mocowanych z pomocą sprężynki ściskającej nasadę nosa lub takich, które podtrzymywało się ręką, noszono je więc raczej do czytania niż przez cały czas. Okulary były też wówczas drogie. [przypis edytorski]

starca, najmędrszego z ludzi — tj. Nestora. [przypis edytorski]

starce (daw. forma) — dziś: starcy. [przypis edytorski]

starce — dziś popr. forma B. lm: starców. [przypis edytorski]

starce — dziś popr. forma M. lm: starcy. [przypis edytorski]

starce — dziś popr. forma M. lm.: starcy. [przypis edytorski]

starce — dziś: starcy. [przypis edytorski]

starce — geronci, członkowie rady królewskiej; ich gest oznaczał, że traktowali Telemacha jak następcę tronu. [przypis edytorski]

starcowie — dziś popr. forma M. lm: starcy. [przypis edytorski]

starcu — dziś popr. forma C. lp: starcowi. [przypis edytorski]

starcy pieśniarze — w oryginale niem.: die bejahrten Dichter: sędziwi poeci. [przypis edytorski]

starcy siwobrode — dziś: starcy siwobrodzi. [przypis edytorski]

starczący — dziś popr.: który starczy. [przypis edytorski]

starczyć — tu: dostarczać. [przypis edytorski]

stareć — forma z partykułą -ci; skróconą do -ć; streć to czasy: stare ci to [są] czasy. [przypis edytorski]

stare gnębiciele (daw. forma) — dziś: starzy gnębiciele. [przypis edytorski]

stare jego — tu: starszyzna, urzędnicy. [przypis edytorski]

starejki — dziś popr.: stareńki; według tradycji Józef był znacznie starszy od Maryi. [przypis edytorski]

starem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: starym. [przypis edytorski]

stargać się — tu: ulec osłabieniu. [przypis edytorski]

stargować — utargować; kupić (za uzyskaną niższą cenę). [przypis edytorski]

Starhemberg — wpływowy ród austriacki, z którego wywodziło się wielu polityków i wojskowych. [przypis edytorski]

starka (daw. lub reg.) — babka, przen. również starsza kobieta. [przypis edytorski]

starka (daw.) — staruszka. [przypis edytorski]

starka (gw.) — stara kobieta, staruszka. [przypis edytorski]

starka — odmiana wódki poddawanej leżakowaniu. [przypis edytorski]

starka — staruszka. [przypis edytorski]

starka — tradycyjna, wytrawna wódka żytnia. [przypis edytorski]

staróść — dziś popr. pisownia: starość. [przypis edytorski]

Starobielsk — miasto na Ukrainie, w obwodzie ługańskim; w latach 1939–1940 mieścił się tutaj obóz jeniecki dla polskich oficerów, zamordowanych potem w Charkowie. [przypis edytorski]

starojoński — dotyczący Jonii, starożytnej krainy położonej na wybrzeżu Azji Mniejszej, zasiedlonej przez Greków. [przypis edytorski]

sta­romiejska kawiarnia „Gwiazdeczka” — istniejąca do dziś kawiarnia (bistro) przy ul. Piwnej 40/42 w Warszawie. [przypis edytorski]

starościc (daw.) — syn starosty. [przypis edytorski]

starościński — związany ze starostą; tu: podległy staroście. [przypis edytorski]

staroświeckimi sprzęty — daw. forma N. lm rzeczownika; dziś: staroświeckimi sprzętami. [przypis edytorski]

starosta jaworowski — Marek Sobieski herbu Janina (1628–1652), polski magnat, starosta jaworowski i krasnostawski, rotmistrz wojsk koronnych, starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego. [przypis edytorski]

starosta kaniowski — Mikołaj Bazyli Potocki herbu Pilawa (ok. 1706–1782), jeden z największych warchołów czasów stanisławowskich, uosobienie awanturnictwa, pijaństwa, rozpusty i sadyzmu wobec poddanych, połączonych z gorliwą pobożnością. [przypis edytorski]

starosta piekielny — Lucyfer jako zwierzchnik wszystkich diabłów. [przypis edytorski]

starosta — w dawnej Polsce: urzędnik królewski sprawujący władzę nad powiatem. [przypis edytorski]

starostę skował pkielnego (starop.) — skuł (w znaczeniu: uwięził) piekielnego zarządcę (mowa o szatanie). [przypis edytorski]

starowiercy a. staroobrzędowcy — wyznanie powstałe wskutek rozłamu w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, nieuznające reformy liturgicznej z lat 1652–56, upodabniającej obrzędy do greckich; kiedy w 1667 sobór moskiewski uznał stare obrzędy za herezję, władze kościelne i świeckie rozpoczęły masowe prześladowania starowierców; pełnię praw obywatelskich uzyskali w 1905, po wydaniu przez cara Mikołaja II edyktu tolerancyjnego. [przypis edytorski]

starowiery (staroobrzędowcy) — grupa wyznaniowa powstała na skutek rozłamu w rosyjskim Kościele prawosławnym w wieku XVII; uznana za heretyków i prześladowana. Od 1827 roku osiedlali się na Mazurach. [przypis edytorski]

Starowieyski, Franciszek (1930–2009) — malarz, grafik, scenograf i rysownik, nawiązujący w swej twórczości do baroku; posługiwał się pseudonimem Jan Byk. [przypis edytorski]

starownie (daw.) — starannie. [przypis edytorski]

starownie (daw.) — z wielkim staraniem; starannie. [przypis edytorski]

starownie — dziś popr.: starannie. [przypis edytorski]

starownie — z wielkim staraniem; starannie. [przypis edytorski]

starożytnemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: starożytnymi. [przypis edytorski]

Starożytności żydowskie — znane też jako Dawne dzieje Izraela, jedna z dwóch głównych prac Józefa Flawiusza, napisana ok. 94 n.e., opisująca dzieje narodu żydowskiego od Adama i Ewy do końca wojny przeciw Rzymianom (66–73 n.e.). [przypis edytorski]