Dzisiaj aż 13,496 dzieciaków dzięki wsparciu osób takich jak Ty znajdzie darmowe książki na Wolnych Lekturach.
Dołącz do Przyjaciół Wolnych Lektur i zapewnij darmowy dostęp do książek milionom uczennic i uczniów dzisiaj i każdego dnia!

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Paul Heyse, Sabinki

Paul Heyse

Sabinki

tłum. nieznany, Kazimierz Kaszewski

  1. Alkohol: 1
  2. Bunt: 1
  3. Dziecko: 1
  4. Dziedzictwo: 1
  5. Honor: 1
  6. Kapłan: 1
  7. Kłótnia: 1
  8. Król: 1
  9. Kuszenie: 1
  10. Miłość: 1
  11. Morderstwo: 1
  12. Opieka: 1
  13. Przekleństwo: 1
  14. Przemoc: 1
  15. Rozstanie: 1
  16. Rozum: 1
  17. Samotność: 1
  18. Siostra: 1
  19. Sprawiedliwość: 1
  20. Święto: 1
  21. Zabawa: 1
  22. Zemsta: 1
  23. Zwątpienie: 1

Przywrócono oryginalną postać imienia autora: Paweł Heyse > Paul Heyse. Uwspółcześniono pisownię odmiany nazwisk obcych (w Przedmowie): Heyse'go > Heysego; Boeckh'a > Boeckha; Lachmann'a > Lachmanna. Uwspółcześniono pisownię tytułów: Sielankach Sorrenckich > Sielankach sorrenckich; Dziecię Cudowne > Dziecię cudowne; Bogini Rozumu > Bogini rozumu. Poprawiono pisownię tytułu: Maria Marioni > Maria Maroni. Ujednolicono pisownię nagłówka kwestii: T. Tacyusz, Tacyusz > Tacjusz (pozostawiono początkowe Tytus Tacjusz); zmieniono też w nagłówku kwestii: 2-GI > DRUGI.

Uwspółcześniono pisownię łączną / rozdzielną: [z by] téżbym > też bym; tobym > to bym; toby > to by; jabym > ja bym; tybyś > ty byś; coby > co by; czegoby > czego by; beczkaby > beczka by; dziśby > dziś by; znówbyś > znów byś; tybyś > ty byś sambym > sam bym; cokolwiekbym > cokolwiek bym; którąby > którą by; oneżby > oneż by; [z nie] niedość > nie dość; niedziw > nie dziw; nielada > nie lada; niebardzo > nie bardzo; nie łatwe > niełatwe; niedalej > nie dalej; [inne] cóżto > cóż to; jakto > jak to; oddawna > od dawna; naczczo > na czczo; nalewo > na lewo; naprawo > na prawo; naoślep > na oślep; napół > na pół; napowrót > na powrót; narozcież > na rozcież; nazawsze > na zawsze; nazewnątrz > na zewnątrz; nawskroś > na wskroś; naco > na co; poco > po co; pocóż > po cóż; potrosze > po trosze; témbardziej > tym bardziej; wczas > w czas; w skutek > wskutek; w tém > wtém; zaciasno > za ciasno; zadługo > za długo; zamało > za mało; zapóźno > za póżno; zawcześnie > za wcześnie; zblizka > z bliska; zdala > z dala; zdaleka > z daleka; zgłębi > z głębi; zostrożna > z ostrożna; zrana > z rana; zwolna > z wolna; zzewnątrz > z zewnątrz; z pod > spod; bądź-że > bądźże; chcesz-li > chceszli; goryczą-ć > gorycząć; pięknie-bo > pięknie bo; niby-to > niby to; pójdź-no > pójdź no; tobą-śmy > tobąśmy; toć-eśmy > tocieśmy; żoną-ś > żonąś; dobrze-by > dobrze by; żal-by > żal by itp. Uwspółcześniono skrót: p.n. > pt. [pod napisem > pod tytułem].

Pisownia joty: objata > obiata; studya > studia; draperya > draperia; Talassyusz > Talassjusz; Tacyusz > Tacjusz; Marcya > Marcja itp.

Pisownia spółgłosek dźwięcznych / bezdźwięcznych: bóztwa > bóstwa; krzywoprzysięztwo > krzywoprzysięstwo; zwycięztwo > zycięstwo; męzki > męski; wązki > wąski; nizki > niski; zblizka > z bliska; zkąd > skąd; ztąd > stąd; ztamtąd > stamtąd; zpod > spod; zpośród > spośród; pomódz > pomóc; zapobiedz > zapobiec; podbiedz > podbiec.

Usunięto é pochylone: w tém > wtém; témbardziej > tym bardziej; poetycznéj > poetycznej itp. Pisownię z é pochylonym pozostawiono tam, gdzie dana forma rymuje się z sylabą zawierającą i lub y, np. zachciéwa — osobliwa.

Pisownia poszczególnych wyrazów: mężczyzni > mężczyźni; radośne > radosne; śpiżowy > spiżowy; w głąb' > w głąb; żalazo > żelazo; nieruchomie > nieruchomo; ah > ach; oh > och; pisownia wyrazów obcych: nowellista > nowelista; nowelle > nowele; gruppa > grupa.

Fleksja: kilkostopniowém > kilkustopniowym; mistrzowskiém > mistrzowskim itp.; niemi > nimi itp. (pozostawiono dawne formy w pozycjach rymowych, np. wspaniałemi — ziemi); mię > mnie; zbrodniarzów, ołtarzów > zbrodniarzy, ołtarzy; sympatyj > sympatii. Uwspółcześniono formy B. lp: pensyą > pensję; Marcyą > Marcję; Tullią > Tullię; Hersylią > Hersylię; jednę > jedną, waszę > waszą, samę > samą itp.

Interpunkcja. Uzupełniono, np.: Jakto ojcze? > Jak to, ojcze?; Widzę, a jednak uwierzyć nie mogę; Zdradzić wolno! Wszystko wolno > Zdradzić wolno! Wszystko wolno!; I płacz zawodząc spoglądają łzawie. > I płacz zawodząc, spoglądają łzawie. Usunięto przecinek: Hersylia tuż za nimi sama, przestępuje przez bramę. zamieniono przecinek na średnik dla czytelności: Rozważ wszelako, czyliż się nie godzi/ Pojednać tego, co niepojednane;/ Jadem niechęci zaogniając ranę,/ Was równo z nami do śmierci przywodzi. oraz: Ona, to dziecię rozkoszne i choże, > Ona — to dziecię rozkoszne i hoże; (We mnie, co jestem starszą i ponurą,/ Ileż sprężystsze znajdziecie narzędzie/ Zamiarów waszych!)

Poprawiono błąd źródła: wasz > was (Nikt wasz tu nie słyszy); uratowanie > uratowane (rym do: niepojednane, w zdaniu: Więc uratowanie —/ Wdowami Rzymian gdy będziecie wczas).

Paul HeyseSabinki[1]Tragedia w pięciu aktachtłum. nieznany, Kazimierz Kaszewski

OSOBY:

  1. Romulus, król Rzymu.
  2. Ankus, jego przyjaciel.
  3. Talassjusz, Rzymianin.
  4. Pinarius, kapłan etruski.
  5. Tytus Tacjusz, król Sabinów.
  6. Hersylia, jego córka.
  7. Tullia, jego córka.
  8. Marcja, Sabinka.
  9. Chłopiec, syn Pinariusa.
  10. Rzymianie, Sabinowie i Sabinki.
Scena odbywa się na szczycie wzgórza kapitolińskiego, które w głębi zamknięte jest wysokim, prostym murem. Po lewej stronie sceny stoi otworem brama o prostych drzwiach zamykanych na rygle; przez otwór bramy widok na płaszczyznę tyberyjską i pomniejsze pagórki. Wewnątrz grodu, z przodu, na prawo stoi dom Romulusa, jednopiętrowy, bez żadnych ozdób, słomą kryty. Drzwi na kilkustopniowym podniesieniu wychodzą na plac, w pośrodku[2] którego stoi czworokątny prosty ołtarz, również na podniesieniu. Wielkie kamienie ciosowe[3] leżą nieregularnie na prawo i na lewo, jako siedzenia dla obradujących. Naprzeciwko domu, na lewo, grupa wysokich sosen i świątynia w rozpoczętej budowie.

AKT PIERWSZY[4]

SCENA I

Pinarius, ślepy, siedzi na przodzie sceny przed świątynią, na jednym z ciosanych głazów. Syn jego mały stoi w otwartej bramie i patrzy w dół na równinę.

CHŁOPIEC

1
Przestali się mocować. Ankus znowu
Już po raz trzeci górą. Stanął sobie
Tak, ręce założywszy; a przeciwnik
To ledwie że się biedak z ziemi dźwiga…
5
Pomiędzy tłum się powlókł! No, ten pewno,
Do domu jak powróci, to nie bardzo
O naszym dzisiaj święcie się rozgada!
Tymczasem Ankus pobiegł… a, do Tybru…
Rękami czerpie wodę; twarz i głowę
10
Z kurzu i potu zmywa… Teraz wraca…
Odgarnął sobie włosy; idzie z wolna…
O pięknie bo wygląda! Jak bóg wojny!
Wszyscy mu wiwat krzyczą, że zwycięzca.
Być takim mocnym, ach — i takim pięknym!
15
Dokoła żeby wszystko tak wołało
I biegło na spotkanie! Wszak i tu już
W czasie pochodu z rana, na ulicach
Na niego każdy patrzał; każdy pytał:
A kto to ten przystojny? Kiedy inni
20
Wciąż z gośćmi kuryjskimi[5] rozprawiali
I ten i ów się chlubił z swych popisów; —
To on przez cały czas z królewną obcą,
Z tą młodszą — nieodstępnie. To się śmieją,
To się spierają z sobą. Sam widziałem,
25
Dziewczęta zazdrościły aż królewnie,
A jemu znów mężczyźni zazdrościli.
Ankus jak dziecko śmiał się. — Teraz wszystkich
Zwyciężył jak bohater!

PINARIUS

Prosta dusza!
30
Co błyszczy, to mu dobre; choćby to był
Wężowych oczu połysk. Pójdź no, chłopcze!
Pójdź, mój kochany chłopcze; coś ci powiem.

CHŁOPIEC

wychylając się za bramę
Kiedy teraz najpiękniej: — konie, konie!
Dziesięć bialutkich takich, dziesięć karych!
35
Aż wszyscy z miejsc powstali: takie śliczne.
Mój ojcze, czy też u nich, u Sabinów,
Są w Kurach[6] takie konie, jak tu w Rzymie?
Ach! żebym ja był duży, też bym jechał.

PINARIUS

Podziękuj wszystkim bogom, żeś jest dzieckiem,
40
Żeś z dala tam od złego, co się spełnia.

CHŁOPIEC

Od złego? Jak to, ojcze? Przecież święto
Dla boga się odprawia. Przecież tylu
Sąsiadów, co nas przedtem znać nie chcieli,
Na obchód do nas przyszło. Jakżeż mówisz,
45
Że złem jest, gdzie nienawiść się uśmierza.

PINARIUS

Nienawiść się zapala! Lecz ty tego,
Mój synu, nie przeczuwasz.

CHŁOPIEC

Jeśli takie
Masz złe przeczucia, ojcze, to uchodźmy.

PINARIUS

50
KapłanAch, ślepy, dokąd pójdę! Trzeba było
Od Rzymian ujść, gdy gród nasz zdobywali!
O czemuż, zamiast skryć się, czemuż biegłem
Wśród dymów i płomieni do ołtarza,
By wynieść bóstwa posąg! Czemu płomień
55
Wypalił tylko oczy, a samego
Nie zniszczył razem z drogą mi świątynią!
Jesteśmy teraz łupem tego ludu,
Co nie dba o świętości, co z nich szydzi.

CHŁOPIEC

Znak dają! Teraz — teraz — polecieli!
60
Toż pędzą! ach jak pędzą! grzywy w górę!
Jak gdyby sam Neptunus[7] ich poganiał!
U jeźdźców włosy na wiatr! Ach, że ja też
Z daleka stać tu muszę!

PINARIUS

Zapomnijcie
65
O bogach! gardźcie nimi! Bogi[8] milczą;
Ich piorun mówić będzie.

CHŁOPIEC

Gdybyś widział,
Jak pięknie się kurzawa w słońcu złoci!
Po drugi raz znów lecą. Przed wszystkimi
70
Ankusa biały ogier. A sam jeździec
To jakby był przykuty; głowa prosto!
Zwyciężył! znów zwyciężył! Wspiął się ogier;
Różowym nozdrzem parska, zarżał dumnie;
Zwycięstwem też się pyszni! Stają wszyscy…
75
A konie jak spotniały! Aż z nich dymi
Biaława od rzecznego chłodu para.
Ach ojcze, gdybyś widział! Zsiedli teraz
I wodzą swe rumaki w parach, stępa,
Wzdłuż siedzeń.

PINARIUS

wstając
80
Odwróć oczy, moje dziecko,
I nie patrz na to dłużej i nic nie mów;
Bo źle jest przypatrywać się zdrożności,
Nie mogąc jej zaradzić.

CHŁOPIEC

Co to! Co to!
85
Co oni robią, ojcze?

PINARIUS

wznosząc głowę
O odwróćcie
Oblicze wasze, bogi, co strzeżecie
Pokoju i praw świętych gościnności
I pory uroczystej!

CHŁOPIEC

90
Z ław ściągają
Dziewice! Każdy z naszych jedną chwyta,
Porywa, sadza na koń i sam skacze!
I pędzą z miejsca żywo! — Czy to żartem?
Te krzyczą; goście grożą aż pięściami…
95
Wrzask, bójka! Co to będzie?

PINARIUS

Zaprosili
Na święto, aby zgwałcić i znieważyć.

CHŁOPIEC

I miecze! Czyż to wolno na igrzyskach
Być z bronią?

PINARIUS

100
Zdradzić wolno! Wszystko wolno!

CHŁOPIEC

A goście są bez broni. To haniebnie!
Porwawszy biednym matkom córki z objęć,
Wywijać gołą szablą przed oczyma!
I wciąż tak robią wszyscy! Coraz inni
105
Rzucają się na zdobycz za tamtymi!
Tutaj na górę dążą; każdy swoją
Chwyciwszy, ciągnie, wlecze tu do bramy.
O! widzę: to Talassjusz, a tuż za nim…
Czyż można tak zwycięstwo chlubne plamić!
110
I Ankus! — Gdzież to, ojcze, król się podział?
Król nie dałby im broić.

PINARIUS

Jest ich królem
Dlatego, że ich zbrodniom przewodniczy.

CHŁOPIEC

biegnąc śpiesznie od bramy na przód sceny
Już idą, zaraz wejdą. Słyszysz krzyki?
115
Ach ojcze, aż drżę cały. Krew się we mnie
Gotuje z bólu, z wstydu! Uciekajmy!

PINARIUS

Słyszycie, nieśmiertelni? Ach ocalcież
To dziecię, co się wzdryga na ohydę,
Ocalcie je od kary, jaka spadnie!
120
O chciałbym! Władza króla mnie tu trzyma.
Odprowadź mnie przynajmniej gdzie na stronę[9],
Aż burza ta ucichnie.

CHŁOPIEC

Idźmy, idźmy!
Odprowadza starego na prawo. W tejże chwili wpada młodzież w otwartą bramę; każdy ciągnie za sobą opierającą się dziewczynę.

SCENA II

1-SZY RZYMIANIN

sadzając swoję brankę na jednym z kamieni
No, toś już w Rzymie!

1-SZA SABINKA

125
Niedługo i w grobie!

2-GA SABINKA

Bracia, ratujcie!

2-GI RZYMIANIN

Dajże pokój sobie,
Duszko ty moja; ten hałas płaczliwy
Wszak to nie z serca.

2-GA SABINKA

130
Zbójco niegodziwy!
Tam matka płacze i ciebie przeklina!

2-GI RZYMIANIN

Góra wysoka! poczciwa babina
Zejść nie podoła.

2-GA SABINKA

Usłyszcie me jęki,
135
Bracia! ratujcie! Matko!

3-CI RZYMIANIN

wnosi dziewczynę na ręku
Bogom dzięki!

1-SZY RZYMIANIN

Na Herkulesa! Widzę, przyjacielu,
Najmniejsząś wybrał zdobycz spośród wielu!

3-CIA SABINKA

Bodajeś zginął!

3-CI RZYMIANIN

huśtając ją na rękach
140
Hop! Nic się nie boję,
Twoje przekleństwa, jak i ciałko twoje,
Leciuchne pewno. Śmiejcie się! Co do mnie
Wiem, że choć mała, lecz kocha ogromnie.
Ot jak mi ząbki zapuściła w ramię —
145
Z wielkiej miłości! No, to się przełamie!
Spocznij tymczasem; zmięknie twarda dusza.
Talassjusz wchodzi, prowadząc Marcję.

2-RZYMIANIN

Jest i Talassjusz!

1-SZY RZYMIANIN

Ha, zuch z Talassjusza!

TALASSJUSZ

do Marcji
Teraześ[10] moja, nie ma na to rady!

MARCJA

wraz z innymi dziewicami coraz to na scenę wnoszonymi
150
Ratujcie! Zbawcie! Obrońcie od zdrady,
Od zbójców!

TALASSJUSZ

Dosyć już z tymi krzykami!
Obroną waszą my jesteśmy sami,
Nikt inny w świecie. W nas wasze zbawienie,
155
Z nami zyszczecie[11] własny dom i mienie
I synków dzielnych.

MARCJA

Precz z oczu, zuchwały!

1-SZA SABINKA

Bodaj te mury w gruz się rozsypały
Na głowy wasze!

TALASSJUSZ

160
Ciszej bądźcie, ciszej,
Moje najmilsze! Nikt was tu nie słyszy.
A w nas niebawem pociechę znajdziecie.
Przestańcież jęczeć.

2-GI RZYMIANIN

wyglądając
To i Ankus przecie!

INNI RZYMIANIE

165
Wiwat!

SCENA III

Ankus wchodzi i prowadzi Tullię, przytrzymując w prawej dłoni obie jej ręce, a lewą objąwszy jej ramiona. Hersylia tuż za nimi sama przestępuje przez bramę.

MARCJA

Królewny obie! Ach, sromota!

ANKUS

Czy są już wszyscy? — Więc zamykać wrota!
Zobacz, Talassjusz?

TALASSJUSZ

Winszuję, mój Anku[12]!
170
Walnieś[13] się spisał — ty, bogów kochanku!
Aż dwie?

ANKUS

Za jednym zachodem, mój bracie!
Tę jam ułowił, tę w przydatku[14] macie.
Poszła, jak kokosz, kiedy jej spod skrzydła
175
Pisklę zabiorą.

TULLIA

Poczwaro obrzydła!
Puść moje ciało; bo duszy nie spęta
Twa przemoc nigdy.

ANKUS

Nie szarp się; rączęta
180
Sobie odgnieciesz.
Do Talassjusza
I cóż ty na taką
Utarczkę?

TALASSJUSZ

śmiejąc się
Walna[15]!

ANKUS

185
Dość nudna; wszelako!
Oręż nierówny: bo tu z paznokciami,
Zębami, łzami…

TULLIA

Kłamiesz! z mymi łzami?
Czym ja płakała? widziałeś?

ANKUS

190
Po trosze;
Z gniewu, koteczko.
Sadza ją na schodkach Romulusowego domu.

HERSYLIA

występując
Jeszcze raz cię proszę,
Błagam; uwolnij moją siostrę młodą!
Przyszłam tu sama, a choć jej urodą
195
Nie dorównywam[16], lecz zdrowie i siła
Do pracy lepsze. Będę ci służyła
Jak niewolnica na wszystko gotowa;
Lecz puść to dziecko.

TULLIA

Siostro, ani słowa!
200
To poniżenie i marna ofiara!
Dla takich wzgarda, wzgarda, tak — i kara!

HERSYLIA

Nie zważaj na nią; mnie słuchaj, młodzianie!
I jam w królewskim wychowana stanie,
Nie prosić zwykłam, ale rozkazywać;
205
Nie wiem, jak niższych błaganiem zjednywać;
Umiałam tylko o łaski rodzica
Prośby zanosić; — ale z mego lica
Snadnie mą boleść wyczytać możecie
I trwogę serca… Miałeś matkę przecie?

ANKUS

210
A jużci miałem; ale cóż mi potem!
Nigdym jej nie znał.

HERSYLIA

Więc ojca…

ANKUS

O! o tym
Lepiej nic nie mów; na takie wezwanie
215
Najpewniej żadna łaska się nie stanie.
Żebyś go znała!… Ho, moja wygrana,
Żem w czas spod tego wyrwał się tyrana!
Nie taki ze mnie będzie ojciec ostry —
Mogę zaręczyć — dla synów twej siostry.

TULLIA

220
Głupiec bezwstydny!

HERSYLIA

Ach!

ANKUS

Gadajcie sobie!
Jakem was przywiódł, tak i trzymam obie.
Do Hersylii
225
Gdybyś nie poszła sama, to bym wtedy
Musiał cię zabrać na konia od biedy,
Ażeby święcie uiścić się w słowie,
Com dał królowi — że i ciebie złowię.
Ba! kiedym waszych sześciu brał na siebie,
230
Toć z dwojgiem dziewcząt umiałbym w potrzebie
Dać sobie radę.

HERSYLIA

O bogi, o bogi!

TULLIA

Siostro jedyna! cios wspólny, choć srogi;
Umrzemy razem!

ANKUS

235
Ho, wróżko skrzydlata!
Sięgasz, jak widzę, w dalekie gdzieś lata,
Gdy obie, długie spędziwszy tu życie,
Wśród rzymskich wnuków ten świat opuścicie;
Wszak tak?

TULLIA

240
Nie, nie tak, szyderco bezczelny!
O dzisiaj myślę; dziś ten dzień śmiertelny,
Co nas pochłonie.

ANKUS

Wybornie się składa!
Słyszysz, Talassjusz, co ona powiada?
245
Szyderca ze mnie; a tom właśnie dla niej
W sam raz na męża, jak jeleń dla łani.
Ot, mury miasta na świadki tu stawię[17];
Jeszcze z nich echo nie wywiało prawie
Jej głośnych śmiechów dzisiejszego ranku[18],
250
Jak sobie z Rzymu drwiła bez ustanku.

TALASSJUSZ

Tak, wciąż szydziła.

ANKUS

Wychwalała niby,
Że jakoś nazbyt porządne siedziby
Dla takiej zgrai. Udaje Tullię
255
„To coś niesłychane:
Wilki stawiają domy murowane!
Może smakują w pieczonym mięsiwie[19]?”
To znów cysternę wytyka złośliwie
Paluszkiem: „Proszę, czy to jest pieczara
260
Owa, gdzie niegdyś ta wilczyca stara,
Wasza mateczka, dawała wam wymię[20]?”
Tak to panienka w naszym młodym Rzymie
Z wszystkiego sobie robiła żarciki.
We mnie utknęły te ostre przytyki.
265
Teraz je strząsam. —
Obracając się do Tullii
Twoje własne strzały —
Tak, harda lubciu — na ciebie zleciały.

TALASSJUSZ

Milczy, bo czuje sprawiedliwość czystą.

ANKUS

270
Nie sprawiedliwość, łaskę oczywistą.
Gdyśmy do Kurów — przypominasz sobie —
Żon przyszli szukać w uczciwym sposobie,
Jak to nas dumnie przyjął król ich stary!
Jak sucho nasze odrzucił ofiary!
275
A te szczebiotki, ot właśnie te same,
To jeszcze wyszły za nami, za bramę
I nuż dogryzać:
„Bajka osobliwa!
Że się też córek królewskich zachciéwa[21]
280
Rabusiom takim. Wszak na zaludnienie
Gniazda tam swego dali w nim schronienie
Łotrom i zbiegom z wszystkich końców ziemi;
To niechże będą równie uprzejmemi[22]
Dla równych kobiet; niech tylko ogłoszą
285
Na całe Lacjum; niech tylko zaproszą…
To wnet złodziejki wszystkie, nierządnice
Zlecą się do nich! Będą śliczne pary.”

TALASSJUSZ

No, teraześ[23] im oddał podług miary!

ANKUS

Milczałem wówczas; a za zniewag tyle
290
Przyrzekłem sobie na tę właśnie chwilę
Odwet odłożyć. — Lecz gdzie się podziała
Uraza słuszna i zawziętość cała!
Jakąż czynimy im tu sprawiedliwość?
Gdzie kara za ich pychę i złośliwość?
295
Patrzcie, o bogi! na przykład jedyny
Najczystszej łaski! Oto te dziewczyny,
Które nas lżyły! My zamiast nawzajem
Obelgą płacić, za mąż je wydajem;
Siebie, latyńską młodzież wyborową,
300
Ofiarujemy; za każde złe słowo
Dajemy całus!…

TULLIA

Przechwałki kłamliwe
Próżnego głupca!

MARCJA

O! są bogi mściwe,
305
Zdradę i podstęp karzące surowie[24]!
Są jeszcze nasi bracia i ojcowie
Niezwyciężeni dotąd!

TULLIA

A jeżeli
Nikt nam pomocy rychłej nie udzieli,
310
To się potrafim wyzwolić i same,
Śmierć przekładając nad honoru plamę.
Do Ankusa
O, trzymaj silniej! tylko siła może
Tu mnie zatrzymać! I nigdy nie złożę
315
Mej dłoni w twojej z własnej dobrej woli!
Was dotąd jeszcze wzgarda owa boli,
Jakiej w sabińskiej doznaliście ziemi?
Dziś dowodzicie czynami własnemi,
Żeście stokrotnej wzgardy warci byli;
320
O bohatery! W uroczystej chwili
Święta pokoju zgotowany skrycie
Rozbój wykonać!… Ale zobaczycie,
Że to zarzewie, któreście porwali
Z ognisk sąsiadów, ono wam popali
325
Dachy i ściany, i na wasze głowy
Runie wam w gruzach cały gród wasz nowy
Prędzej, niż powstał!

ANKUS

No! nim się to ziści,
Toć zawsze tyle odniesiem korzyści.
330
Że się pogrzejem. — Lecz mógłby też wrócić
I król nasz dotąd; żeby przecie skrócić
Tę pieśń weselną, którą pewnie raczy
Ma luba jutro zaśpiewać inaczej.

TULLIA

Niech przyjdzie! niech go nie miną te słowa,
335
Przekleństwa moje! — Wszystkiem[25] mu gotowa
W oczy powtórzyć!
Obracając się do innych branek
Lecz czemuż z was żadnej,
Z was, ofiar tylu tej zdrady szkaradnej,
340
Głosu nie słychać? Już się poddajecie
Ciche, potulne?… Niema ryba przecie
Chwycona wędką rzuca się i miota;
A was nie boli gwałt ani sromota?
I ty, Hersylia! czyż gniew wolnej duszy
345
Tak się już prędko w twojej piersi głuszy?
Lecz nie; masz słuszność! bo ci nikczemnicy
Nie są godnymi głośnych skarg dziewicy,
Ale pogardy milczeniem wymownej
I — w nocnym mroku zagłady bezsłownej!

PIERWSZY RZYMIANIN

koło bramy stojący
350
Król, król powraca! Na górę już wchodzi.

DRUGI RZYMIANIN

Z nim reszta naszych; zastęp dzielnej młodzi,
Co nas zasłaniał w przytrudnym odwrocie,
Sami nie mają nic!

ANKUS

To jeszcze krocie
355
Dziewcząt w sąsiedztwie; więc w stosownej porze
Im się też wzajem do swatów pomoże.

SCENA IV

Romulus wchodzi z oddziałem zbrojnych.

RZYMIANIE

Niech żyje król nasz!

ROMULUS

wychodząc naprzód
Założyć ryglami
Bramę natychmiast!
360
Do Ankusa
A, z dwiema brankami?
Słowaś dotrzymał!

ANKUS

Tak królu; zwycięstwo!
I górą nasi!

TULLIA

365
O chlubne zwycięstwo!
Ty, królu zbójców! Ty i wszyscy twoi
Niech…

HERSYLIA

przerywając
Pozwól, siostro; mnie mówić przystoi.
Do Romulusa
370
Ty jesteś królem: więc słuchaj! To dziecię
Mnie, mnie wydarto. Matka w pierwszym lecie
Ją odumarła; jam ją wychowała,
A ten mi wydarł! — Niech ta rzesza cała
Zaświadczy zaraz… Zapytaj i jego:
375
Niech powie, czylim do grodu waszego
Nie sama przyszła, ofiarując siebie
W zamian za siostrę. Królu, błagam ciebie;
Każ mu, niech zaraz Tullię oswobodzi.
Ona się z jarzmem nigdy nie pogodzi!
380
Ona wprzód umrze! Ja, ja znam już życie
I jego troski: jeśli ją puścicie,
Za łaskę taką, niewoli surowej
Poddam się chętnie; — lecz w razie odmowy —
Wiedz o tym: — żadnej z nas mieć nie będziecie!
385
Więc mów.

ANKUS

do Romulusa
A dobrze; powiedz jej raz przecie!
Bo moje słowa jakby niesłyszane.
Uprzędła sobie sama tę zamianę;
Jam się nie wdawał w żadne obietnice.

ROMULUS

do Sabinek
390
Jesteście branki — wy, wszystkie dziewice!
Żadna już ziemi nie ujrzy rodzinnej!
Lecz nie w niewoli, nie; — we czci powinnej
U naszych ognisk zasiądziecie z nami.
Gwałt wam zadano; prawda! Ale sami
395
Winni tu wasi niebaczni ojcowie.
Kiedyśmy w zgodnej szukali umowie
Pokrewnych związków, jak dobrzy sąsiedzi,
Dano nam suchą wzgardę w odpowiedzi.
Więc lepszy podstęp niźli słowo bratnie!
400
Bóg was zaślepił i wpadliście w matnię.
Bóg też uświęci zrządzenie łaskawe.
Wołać kapłana, niechaj kończy sprawę;
Niech przez stosowne modły i ofiary
Połączy ślubem wszystkie młode pary.

SCENA V

Wchodzi Pinarius, prowadzony przez chłopca niosącego pochodnię i naczynie ofiarne.

ROMULUS

405
Więc do ołtarza!

TULLIA

w czasie, gdy chłopiec roznieca ogień na ołtarzu
Czy myślicie może
Błogosławieństwo nawet ukraść boże?
Jakimż obrządkiem uświęci się godnie
Zelżenie święta przez ohydną zbrodnię?
410
Do Pinariusa
Chcesz chyba bluźnić, kapłanie niewierny,
Chcesz zwiększyć zgrozę igraszki mizernej,
Do której zniżasz twój urząd.

PINARIUS

Bo muszę!
415
Ciężkie przeczucie uciska mi duszę.

ROMULUS

Niechaj się starość w złych przeczuciach gubi;
A Rzym jest młody; młodość działać lubi.
Czyń, co ci każą.

PINARIUS

Słucham. Losy mściwe
420
Padną na wasze głowy nieszczęśliwe
A nie na moję.
Do chłopca
Chłopcze, podaj czarę!
Chłopiec podaje
425
Wam, wielkie bogi, czynię tę ofiarę!
Tobie, Jowiszu!
Słychać uderzenia w bramę

ANKUS

idąc ku bramie
Co tam za pukanie?

TULLIA

Bogów mściciele — na wasze skaranie —
Już idą!
430
Pokazuje na ołtarze
Od tych bluźnierczych płomieni
Wasz gród zbójecki w popiół się zamieni!

ROMULUS

stając obok Hersylii, nie ruszając się z miejsca, głowę tylko odwraca
Któż znów taki?

TYTUS TACJUSZ

z zewnątrz
Otwórzcie! Król stoi —
435
Sam sobie herold — u waszych podwoi.

HERSYLIA

do siebie
Ojciec!

ANKUS

Nie trzeba starcowi otwierać!
Ma nam tu próżno swym jękiem doskwierać!

TULLIA

z oburzeniem
Król i mąż taki!

ROMULUS

440
Ale powiedz z góry,
Tacjuszu, po co chcesz wejść w nasze mury?

TACJUSZ

za bramą
Otwórzcie!

ROMULUS

Są tu twoje córki obie.
Oszczędź daremnych rozmów — nam i sobie!

TACJUSZ

445
Otwórzcie!

ROMULUS

No, to puśćcie!

SCENA VI

Otwierają bramę. Wchodzi Tacjusz ze sługą, powolnym i poważnym krokiem; postawa wyniosła.

HERSYLIA

Ojciec drogi!
Chce biec ku niemu, lecz ją zatrzymują.

TULLIA

Jeśli nas kochasz, ojcze, żadnej trwogi
O nas tu nie miej! Jesteśmy gotowe
450
Umrzeć, tak, umrzeć wprzód, nim schylić głowę
Przed rabusiami. Próżnymi wyrazy
Nie pomścisz dzieci i własnej obrazy!
Nie proś — to hańba; słowa nie pomogą!
Idź i powracaj z mieczem i pożogą!

TACJUSZ

do Romulusa
455
Więc taka u was królewska jest władza,
Że swój najpierwszy obowiązek zdradza
Bezwstydnym prawa narodów zdeptaniem!

ROMULUS

Najpierwszym króla musi być staraniem
Swój lud zachować. A ludu każdego
460
Najpierwsze prawo — to własny byt jego.
Któż temu winien, że aż tylko siłą
Ten byt zapewniać potrzeba nam było —
Kosztem waszego?

TACJUSZ

Nie my.

ROMULUS

465
Wszak nie dalej
Jak miesiąc temu, przed tobąśmy stali
W twym dworcu, w Kurach, jak ty dziś przed nami.
Więc troskliwymi trapiąc się myślami,
Co je ma wspólne król z najprostszym z ludzi,
470
By mieć na jutro, nad czym dziś się trudzi,
Mówiłem wówczas z otwartością całą,
Bez zamniemania[26] tak, jako przystało
Młodszemu wiekiem — mówiłem ci o tém,
Co już od dawna wieści bystrym lotem
475
Rozniosły wszędzie, że albańskich zbiegów
Garstka ochocza u tej rzeki brzegów
Dogodne sobie znalazłszy siedziby,
Pól żyzność, zwierza obfitość i ryby
I wolną przestrzeń do morza samego,
480
Dziedzictwo, Dziecko, SamotnośćChce sił swych młodych i szczęścia nowego
Spróbować w pracy, walce i swobodzie;
Że żwawo idzie wszystko w naszym grodzie,
Tylko niestety, na budowę domu,
Co go dziedziczyć nie będzie już komu,
485
Daremny większy zachód i robota,
Niż dla jednego zdało się żywota!
Bo gdy ten żywot samotny ustanie,
Wicher i burza wejdą w posiadanie
Pustego domu; w powolnym niszczeniu
490
Odrywać będą kamień po kamieniu,
I gruz po gruzie — i wszystko zmarnieje;
A ręka czasu niebawem rozwieje
I pamięć człeka, co składał te ściany,
I w państwie zmarłych cień jego nieznany
495
Błąkać się będzie.
Jam ci wszystko szczerze
Przekładał wówczas, prosząc o przymierze
I wolność małżeństw. Odpowiedzią były
Szyderstwa tylko.

ANKUS

500
Które w gruncie kryły
Trwogę i zawiść. Bo tutaj zuch w zucha
I naród wolny i zgodnego ducha,
A u was co tam? Stare oto zrzędy,
I partie drą się, a niewola wszędy.
505
Za to też macie przezorność nie lada;
Ażeby kiedyś ta nowa osada
Was nie przerosła, żeby nie rzuciły
Za czasem cienia na wasz wierzch pochyły
Te bujne pędy — więc im wzrost ukrócić,
510
Odżywcze źródła z pobliża odwrócić!…
A tu tymczasem źródła powpadały
W nasze łożysko.

TACJUSZ

Młokosie zuchwały!
Z twym królem mówię, nie z tobą, w tej chwili;
515
I po tom przyszedł, byście tu czynili
Sprawę przede mną, nie zaś ja przed wami.
A żeśmy waszych sojuszów nie chcieli,
Większa w tym pewno słuszność, aniżeli
W brzydkiej swej pysze dopatrzeć umiecie.
520
Spójrzcie po sobie — to może wam przecie
Wstyd coś dopowie. — Ktoście wy? — Hołota!
Same wymiotki szumowin i błota
Z całego Lacjum; grzech i bojaźń kary —
To wasza jedność!
Szemranie między Rzymianami

ANKUS

525
Milcz, wariacie stary!
Bo cię nauczym!

ROMULUS

Ankus! ani słowa!
A ty się miarkuj, królu! Twoja mowa
I niedorzeczna, i nieostrożna.
530
Hołota teraz? A wszak było można
Na nasze tutaj przybywać obchody;
Z nami do mety puszczać się w zawody?

TACJUSZ

Przewrotny! więc ty masz jeszcze sumienie
Nam wypominać zgubne zapomnienie,
535
By wstyd ufności podle oszukanej
Rozjątrzył ranę zniewagi zadanej,
Że się nam zdało, iż pod strażą proga
Waszego staniem, że własnego boga
We własnych przecież siedzibach uczcicie,
540
Że wam już zresztą łotrowskie to życie
Może się przykrzy? — O zgubny obłędzie!
Kiedyż to sytym wilk drapieżny będzie!
Kiedyż Rzymianin zdrajcą być przestanie?
I nie dziw! Czyjeż to tu panowanie?
545
Wszak bratobójcy!

ANKUS

Ha, przez wszystkie bogi!
Tośmy go po to puścili w te progi,
By obelg słuchać od głupca siwego!
Wypchnąć, wyrzucić!

RZYMIANIE

ruszają się
550
Wypchnąć!

ROMULUS

Precz od niego!
Nie tykać posła! A owszem, niech sobie
Folgę uczyni w bezsilnej żałobie;
Niech lży! Toż jego usta nie skłamały;
555
Zabiłem brata — jawnie i w dzień biały,
Za jawną winę, za gorszącą wzgardę
Dla mnie, dla Rzymu, za skakanie harde
Przez niskie wonczas mury tej osady.
I tak bogdajby[27] nie uszedł zagłady
560
Każdy, ktokolwiek grozić się odważy
Siedzibie naszej, albo ją znieważy!
Pomnij, Tacjuszu, i powiedz to swoim.

RZYMIANIE

tłumnie
Wszyscy przy Rzymie i przy wodzu stoim!

ANKUS

A mur tymczasem rósł; — patrz, kto masz oczy,
565
Czy go szyderca lub wróg dziś przeskoczy.

HERSYLIA

do ojca
Nie maszli[28] środka? — nie dla nas, lecz dla niej?
Wskazuje na Tullię.
Ojcze! ją tylko wyrwij z tej otchłani.

TULLIA

Idź i powracaj! powracaj, mój ojcze!
570
Zniszczyć to gniazdo, to plemię rozbójcze.
Z ogniem i mieczem wracaj. Nas nie złamie
Gwałt ich i przemoc.

TACJUSZ

Ja iść, ja me ramię
Uzbrajać mieczem zemsty? — Nadaremnie!
575
Głos, wzrok twój siłę rozbroiły we mnie.
Ja cię zostawić na pastwę ich zbrodni?
O Tullio! dziecię ty moje!
Wyciąga ku niej ręce.

ANKUS

odpychając
Precz od niej!
Ona jest moją! Gniewy twe ni szlochy
580
Nie wydrą jej z rąk moich.

TACJUSZ

Chłopcze płochy!
Zbójco bezczelny!
Do Romulusa
Ale ty, ty, królu,
585
Ty ojcowskiego ulituj się bólu.
Z tobą, nie z nimi mówię. Ty tu władniesz[29];
Ty z siewu musisz zgadnąć plon i zgadniesz!
Ciebie nie złudzi głos przechwałki pustej;
Nie zwiedzie tryumf gwałtu i rozpusty.
590
Ty wiesz, że cały mój naród mąż w męża
Na słowo moje stanie do oręża.
Ile serc mężów, braci, synów, ojców,
Tylu mścicieli wywoła gwałt zbójców.
Sił swych i naszych tyś dobrze świadomy.
595
Zginiesz — a w przyszłych wiekach imię Romy
Będzie oznaczać tylko zbrodnię, zdradę,
I kaźń ich słuszną: — hańbę i zagładę.
Patrz! widzisz tłumy — dziś jeszcze bezbronnych,
Lecz gdy sam jeden wrócę…

ROMULUS

600
Dość słów płonnych,
Gdy nie masz innych.

TACJUSZ

kończąc
Gdy sam jeden wrócę
Ze świtem jutra — ku świata nauce,
Ku przerażeniu równych wam zbrodniarzy,
605
Nie tylko ludzie, lecz bogi z ołtarzy,
Strażnicy wiary, gościny, pokoju,
Zstąpią i przyjdą, by nas wieść do boju,
By pomścić na was swoje prawa boże.
Aż gruzy murów waszych pług zaorze,
610
Aż zawalony trupami waszemi
Tyber się cofnie i z tej sprosnej[30] ziemi
Zmyje krew waszą i wstyd krzywdy naszej.

ANKUS

Bezsilny starcze! O! nie nas ustraszy
Czcza groźba twoja! — Białym by twym włosom
615
Mądrzej przystało ukorzyć się losom.
I gdyś wpadł w sidła, których już nie starga
Słaba dłoń twoja, po co próżna skarga?
Mądry ten tylko, kto rzecz, jak jest, bierze.
Bierz, co się stało, za żart! lub gdy szczerze
620
Chcesz mówić z nami, toć i my wzajemnie
Powiemy tobie, że nie nadaremnie
Dziewice wasze mężów w nas dostały.
Wnuki pogodzą was z nami.

TACJUSZ

Zuchwały!
625
W obliczu starca i ojca, któremu
Wydarłeś więcej niż życie, śmiesz jemu
Urągać jeszcze urąganiem, które
Obraża równie bogów i naturę!
Lecz tak! jam słaby; tak! czuję, że próżno
630
Grożę, by zmiękczyć zuchwałość bezbożną.
Wstręt zbrodni waszej i boleść tej chwili
Więcej niż starość ku ziemi mnie chyli.
do Romulusa
A więc cię błagam, o królu! miej litość!
635
Oddaj mi dziecię! — Wiesz, że mam obfitość
Skarbów; bierz wszystkie! Bierz państw mych połowę!
Tyś mnie zwyciężył bez miecza; ja głowę
Schylam przed tobą; — niechże się twa władza
Nie wzdyma w pychę, w gwałt się nie przeradza.
640
Lud cię mój błaga przez mię[31]; czyż nie dosyć
Tryumfu dla cię[32]?

TULLIA

Ojcze! przestań prosić!

ROMULUS

Królu, wiesz dobrze, że co chcesz ode mnie
Stać się nie może. Nie trwoń więc daremnie
645
Gróźb twych i błagań. Nasze są dziewice
I oto kapłan, co wnet ich prawice
Zwiąże z naszymi; gwałt ślubem uświęci.
Ty idź do swoich — i wedle ich chęci
Czyń twą powinność, jak my swoją czynim.
650
Skarb, cośmy wzięli, jest naszym, i przy nim
Dostoim kroku; lub jeśli nas bogi
Skarać zań zechcą, umrzemy bez trwogi.
Ale ty pomnij, że każdy cios, który
Godzić w nas będzie, trafi w wasze córy,
655
Małżonki nasze. — Idź zdrowo! albowiem
Com miał rzec, rzekłem.

TACJUSZ

Ha! toż i ja powiem
PrzekleństwoSłowo ostatnie; ale nie do ciebie,
Nie do twej hordy! — do bogów na niebie,
660
I do tych dziewic. — Sabińskie dziewice!
Oto ja, król wasz, podnoszę prawicę
I wzywam pomsty i przekleństwa bogów
Na każdą, która pokocha swych wrogów;
Na każdą, która ich żoną być rada!
665
Biada jej samej i jej dziecku biada!
Jeśli to zbrodni i rozpusty plemię
Ma, na wstyd niebu, przyjść i skalać ziemię,
Niech, gdy krew ojca pomści matki sromu,
W hańbie i wzgardzie, od domu do domu,
670
Z piętnem na czole zbrodniczego rodu,
Błąka się, żebrząc i umiera z głodu.
Przekleństwo żonom Rzymian!

HERSYLIA

Wielkie bogi!

TULLIA

Przekleństwo żonom Rzymian!

ROMULUS

do kapłana
675
Czas jest drogi;
Kapłanie! dokończ obrządku ofiary!

PINARIUS

wchodząc na stopnie ołtarza
O wy, niebiańscy! wy na te poziome
Świata z wysoka patrzący obszary,
Wy, piastujący młodocianą Romę,
680
Pobłogosławcie młodociane pary!
A niech łask waszych zasilone zdrojem,
W wielkie, potężne rozrodzą się plemię,
Kwitną miłością, szczęściem i pokojem.
Wylewając wino z czary
685
A jak to wino rozlewam na ziemię,
Tak niech pod mieczem krew zbrodnia[33] wypływa,
Co gwałtem, zdradą, skrycie czy widomie
Śmiałby te święte rozrywać ogniwa.
Pokój Rzymianom! wzrost i chwała Romie!

TACJUSZ

odwracając się w progu
690
Przekleństwo żonom Rzymian!

ROMULUS

Chwała Romie!

AKT DRUGI

SCENA I

Taż sama dekoracja. Wieczór.
Hersylia, siedzi na jednym z kamieni przed domem Romulusa, z którego drzwi na pół otwartych widać odbłysk ogniska. Ankus wchodzi z lewej strony.

ANKUS

Czy mąż twój w domu jest, Sabinko?

HERSYLIA

nie patrząc nań
Kogo
Szukasz, człowieku? Jam[34] niczyją żoną.

ANKUS

695
Gdzież tedy król jest, piękna narzeczono?

HERSYLIA

Król Tytus Tacjusz ruszył z ludem drogą
Do Kurów, zemsta skąd idzie straszliwa.

ANKUS

Tęż samą piosnkę o sto kroków śpiéwa
Mój młody ptaszek w klatce. Ale mniejsza!
700
Jam myślał żeś ty, Hersylio, baczniejsza
Niż twoja siostra.

HERSYLIA

Siostra moja? Bogi!…
Tyś Ankus?…

ANKUS

Szwagier twój, małżonek drogiej
705
Siostry, druh męża; — tego jako żywo
Dość, byś mi dała odpowiedź życzliwą,
Gdzie jest Romulus. — Za długo już pono
Zostawiam żonę samą.

HERSYLIA

Ona żoną
710
Twoją nie będzie nigdy. Nieszczęśliwy,
Nie śmiej się! Jutro gorycząć[35] się stanie
Ten śmiech.

ANKUS

Gdy duch twój widzi przyszłe dziwy,
Przecześ[36] do Rzymu przyszła na wezwanie,
715
Przecz nie ostrzegła swoich?

HERSYLIA

Nadaremnie
Je ostrzegałam, bo śmiały się ze mnie,
Jak ty, i jęczą, jak ty będziesz srodze.
Ej, Rzymianinie! wierzaj mej przestrodze,
720
Najmniejszym względem nie łudź się od dziecka,
Które porwała twoja dłoń zdradziecka.
W jej główce wola święci się dojrzała,
Ona drwi z ciebie; — jaka śmierć, nie pyta,
Ma ją wyzwolić.

ANKUS

725
Niejedna kobieta
Tym się chełpiła, jednak nie przestała
Kobietą być.

HERSYLIA

Lecz być kobietą ona
I nie zaczęła. Walczy śród jej łona
730
Dziewica z dzieckiem, a młodzieńcze dreszcze
Z chłopięcą butą. Ty jej nie znasz jeszcze.

ANKUS

Jest wszakże bóg, co walki te łagodzi.

HERSYLIA

Prawda, lecz jeśli jako bóg przychodzi.
Przemoc zaś płoszy bogi, które rade
735
Są na weselną uczęszczać biesiadę.
Patrz, ja ostrzegam ciebie, mego wroga,
Lecz w tym nienawiść nie jest mi podnietą,
Bo mi ma Tullia bardziej jeszcze droga
Niż ta nienawiść. Powiadam ci przeto:
740
Nigdy nie widział jasny dzień istoty,
Którą by bardziej ukochały bogi,
Nigdy bogatszej w szczęście i przymioty,
Nigdy gniew bogów nie zawrzał tak srogi,
Jak zawrze, gdy ktoś postąpi zuchwale
745
Z tą ich pieszczotką. Lecz po cóż ją chwalę?
Oko twe błysło ludzkości promieniem;
Nie! ty nie skalasz dzikim postąpieniem
Młodości swojej; nie rozetrzesz przecie
Na proch uszczknionej perły!

ANKUS

750
Za nic w świecie!
Znam ja jej wartość. Choćby mi sądzono
Z paszczy potworów wydrzeć ją, lub z grona
Zaciętych wrogów — byłaby mi żoną;
Bo najpiękniejsza na ziemi jest ona,
755
Jak najsilniejszym ja jestem na ziemi.
Eh! wstyd się puszyć słowy chełpliwemi[37]!
Lecz ty mnie zmuszasz porównywać miary
Wartości jej i mojej. Lichy, stary,
Tchórz — ja bym nie śmiał ubiegać się o nią,
760
Która młodością jest, wdziękiem i wonią.
A jakiż młodzian tam, w waszej krainie
Godniejszym mężem byłby tej dziewczynie
Niźli ja?… Wskaż mi, proszę, jego imię.
W igrzysku nie był on — przeczyć daremno —
765
Wasi najlepsi ulegli przede mną,
A ja przed jednym tylko królem w Rzymie.

HERSYLIA

A chociaż ty byś był jako syn boży,
Na skrzydłach uniósł ją i śród[38] przestworzy
Trzymał w złocistym uwięzioną dworze,
770
Nigdy nie stłumisz gniewu wolnej duszy.
I prędzej skruszy ostrą skałę morze,
Niż się w niej miłość ku tobie poruszy.

ANKUS

Kruszyć nie myślę. Im silniejsza fala,
Tym ciszej wszystkie zawady obala
775
I krok za krokiem ima skałę ostrą,
Więc troskę z głowy wybij sobie, siostro;
Idzie tam król, a twój małżonek.

HERSYLIA

do siebie
Biada!
Próżne me słowa i wszystko przepada!

SCENA II

Romulus wchodzi z prawej strony. Hersylia siada znów nieruchomo na kamieniu. Ankus zwraca się do króla.

ROMULUS

780
Tak późno, Anku?

ANKUS

Zda się dosyć wcześnie,
Jak na noc, której nie spędzimy we śnie.
Księżyc, ten godów kaganiec[39] wspaniały,
Ledwie zaświtał na górach. Gród cały
785
W ruchu.

ROMULUS

Widziałem. Samem obszedł góry
I straż zaciągnął na obronne mury.
Lecz ty dlaczegoś nie w domu, po trudzie?

ANKUS

Mnie tu przysłali do ciebie…

ROMULUS

790
Kto?

ANKUS

Ludzie,
Których pytałem, gdzie wino stoczone;
Bo chciałbym przecież uczcić moją żonę
Czarą za zdrowie. Ale, jako żywo!
795
Alkohol, Rozum, Król, Zabawa, ŚwiętoWieść ta, mój bracie, byłażby prawdziwą,
Żeś ty, nim jeszcze igrzyska zawrzały,
Kazał tajemnie wywieść zapas cały
Nad Tybr, a wszystkie naczynia i miary
Wylać do rzeki! Ja nie dałem wiary,
800
To niepodobna; zaprzeczyłem z góry;
Tyś nie powinien, nie mogłeś; ty, który…

ROMULUS

Mogłem, gdym zrobił!

ANKUS

To żart, na Bachusa[40]!
Albo też…

ROMULUS

805
Albo?…

ANKUS

Niedobra pokusa,
Nieznośna…

ROMULUS

Sprawić przez życzliwość bratnią,
By ta noc dla was nie była ostatnią?

ANKUS

810
Czemu ostatnią? Głupstwo!

ROMULUS

Bracie miły,
W sprawie tam żaden z nas nie był podpiły[41],
Niechże i skutki na czczo nas zastaną.

ANKUS

Kto na czczo myśli zostać, temu miano…
815
Lecz po cóż ja się daremnie unoszę?
Wziąłeś nas, przyznaj, na figiel po trosze,
By lud nie uniósł się w zbytnim weselu
I nie zapomniał. Ależ, przyjacielu,
Zrób też coś gwoli roztropności ludu:
820
Niechaj biesiada uwieńczy moc trudu.

ROMULUS

Biesiadę winno poprzedzić zwycięstwo…
Nie dziś.

ANKUS

Co słyszę? Czyż niebezpieczeństwo
Tak oddalone duszę ci zachmurza?
825
Mnie przez to raźniej drga serce, że burza
Może mi wszystkie rozerwać rozkosze,
A ty…

ROMULUS

A ja się dawno nie unoszę
Radością własną ani własnym bólem,
830
Bo jestem królem.

ANKUS

Lepiej ci nie być, niż zapomnieć przeto
Być bohaterem!… Z jakimż przed kobietą
Staniemy czołem? Już słyszę ich drwiny.
Toż lada biedak na cześć swej dziewczyny —
835
Złego, dobrego — przecież się postara,
Ażeby w domu była wina czara;
A my, to niby w więzieniu zamknięci;
Każdy swej żonie dzban wody poświęci.

ROMULUS

Ty, widzę, płoniesz dosyć, choć bez wina.

ANKUS

840
Ze wstydu płonę. Cóż za czcza przyczyna!
Obawa wrogów… Miną dnie i noce,
Nim przed tym grodem broń ich zamigoce.
I czyż podobna, byśmy do tej chwili
Jakiegoś święta tu nie urządzili?
845
A choćby było i ostatnim — mniejsza!
Im w dniu weselszym, tym śmierć jest piękniejsza.

ROMULUS

Jedną znam tylko piękną śmierć dla męża:
Kiedy orężny[42] ginie od oręża.
Lecz byłby sławnej godny skon[43] pamięci,
850
Gdybyśmy nocą, opili[44], snem zdjęci
Legli — a krewnych obce nasze żony
Naprowadzają na tłum niestrzeżony
I…

ANKUS

Nędzny postrach! Schodziłeś gród cały,
855
Czyż jęki, żale słyszeć ci się dały?
Czyż dzieciąt kilka, u których łza łatwa,
Łatwiejszy uśmiech, tak ci myśli gmatwa?
Oneż by miały?… Ojczyzna kobiecie
Tam, gdzie znalazła męża. To ci przecie
860
Wiedzieć należy, iż mnie ciężko boli,
Że ty tu wszystko według jednej woli
Swojej stanowisz, wzbraniasz, każdej chwili,
Jakbyśmy wszyscy nieletnimi byli.
Lud się na pasku daje wodzić tobie;
865
Zgoda. Ja, nigdy! Tego ja nie zrobię!
Bądź, jak chcesz, królem, tego nie uczynię!
Myśmy się wolno zeszli w tej krainie,
By być wolnymi; a tu naszą szyję
Z dnia na dzień krwawiej twoje jarzmo ryje.
870
Toż, na Plutona! ta rzecz mi obrzydła.
Do ojcowskiego wolę wrócić bydła,
Do Alby, niż tu cierpieć pod obuchem
Człowieka, com go mienił swoim druhem.

ROMULUS

po krótkiej pauzie, jeszcze się powstrzymując
Więc idź, szaleńcze, prędzej; ja ci radzę:
875
Nie czekaj, aż ci dam uczuć mą władzę
Mieczem sędziego.

ANKUS

I u mnie miecz w dłoni,
I towarzysze moi nie bez broni.

ROMULUS

BuntHa! bunt otwarty. — Bądź ustami śmiało
880
Wszystkich tych, którym właściwym się zdało
Szemrać i stawiać opór porządkowi,
Jaki roztropność w grodzie tym stanowi.
Zagarnij władzę; wszak ona przystoi
Młodości twojej i krewkości twojej?
885
Tym bardziej, iż tyś najbliższy tyrana,
I tyś istota przezeń ukochana.
Szalej! Istotnie, ten przymus jest srogi,
Niegodny ciebie. Dlaczegoś mi drogi?
Bo przypominasz zabitego brata!
890
Lecz braciom moim zła dola u świata;
Oni mi giną! A, przez wielkie bogi!
Tego mi starczy. Choćby konać w męce,
Już ja drugiego brata nie poświęcę.
Ankus milczy; Romulus po krótkim przestanku[45] mówi dalej.
895
Idź, Anku, z Rzymu i uprowadź bracię[46],
Toż cały stoi świat otworem dla cię[47].
Kto ma dość siły i woli po temu,
Znajdzie powolne[48] duchy. Czemuż, czemu
Remus nie wyszedł, nim zginął przeze mnie!
900
Teraz ty znowu… ale to daremnie;
Idź stąd, idź! folgi ja nie dam pokusie!
Odwraca się.

ANKUS

Jak możesz tak mnie ranić, Romulusie?

ROMULUS

Rozstanie, KłótniaJest mi tak, jakbym z własnej głowy oko
Wydrzeć i rzucić miał w studnię głęboką.
905
Jednak ty tego chcesz z takim zapałem…

ANKUS

Rozstać się z tobą?… Nie chcę, nie myślałem!

ROMULUS

Choćbyś i nie chciał, losy nie ominą.

ANKUS

Wyrwij mi język; on wszystkiemu winą!
Och! to niesforne, dziecinne gadanie
910
Tego szczebiota; nie uważaj na nie.
Rozstać się z tobą! Lecz to by znaczyło
Od pnia żywego liść odedrzeć siłą,
By pozbawiony rodzimej zieleni
Usechł i zmarniał pod wiatrem jesieni.
915
Przebacz, najdroższy! i bądź mi cierpliwy
Za nas obudwóch[49]. Jam jest niegodziwy,
Że, by pragnienie stłumić, zdjęty szałem,
Ciebie i siebie razem zapomniałem.

ROMULUS

Anku!

ANKUS

920
Już się nie gniewasz. Zamiast wina
Dobroć mnie twoja orzeźwiać zaczyna.
Przebacz! Me serce, zdobyczą kochanki
Radosne, ślepo skoczyło za szranki[50].

ROMULUS

podając mu rękę
A moje było ciężkie i ściśnione,
925
Więc zapomnijmy.

ANKUS

A teraz ja żonę
Muszę nawiedzić. W domu ją zamknąłem.
Twoja tu siedzi, a z ponurym czołem,
Spiżowy posąg. Tęgiego płomienia
930
Trzeba, aby ją stopić. Do widzenia,
Mój przyjacielu! A w uprzejmym słowie
Od ciebie siostrę, Hersylio, pozdrowię.

HERSYLIA

w najwyższym wzruszeniu
Jeśli swe życie kochasz, Rzymianinie,
Pamiętaj na to[51], com ci powiedziała!

ANKUS

935
Wieszczko! Kto na śmierć kocha się w dziewczynie,
Jak ja, to życie — rzecz mu nader mała.
Przyjm dobrej nocy, Romulu, życzenia;
Jutroć[52] zobaczym.

ROMULUS

Jutro! Do widzenia.
Ankus odchodzi.

SCENA III

Hersylia, Romulus.

HERSYLIA

940
Ankus! Odchodzi. Zatrata go czeka!
Przebóg! Przywołaj, och! tego człowieka!
Daremnie!… Zniknął. Skała się zapada…
I dziecię moje przytłucze mi! Biada!

ROMULUS

nie patrząc na nią
Hersylio!
945
Milczenie.
Wejdź w dom. Już zapadły cienie.
Siądź przy ognisku. Jest mięso jelenie,
Owoce w domu i kawałek chleba.
Posil się nieco.

HERSYLIA

950
Nic mi nie potrzeba.

ROMULUS

To uściel sobie w mym domu łożysko[53],
A zanim uśniesz, zgaś proszę ognisko
I spocznij po dniu, co cię znużył srodze.

HERSYLIA

Ja tu spać będę.

ROMULUS

955
Na to się nie zgodzę.
Och! ty mnie nie znasz. Wejdź tam, uściel łoże
I śpij; ja nogą nie stanę w komorze.
Ta wilcza skóra, co mi za płaszcz służy,
Nieraz mi łożem bywała w podróży,
960
Śród przykrej nocy. Tę sobie rozścielę
I tu na stopniach noc przepędzę sam.

HERSYLIA

Ten dom jest twoim, ja nie stąpię tam;
Dopóki dom ten nie legnie w popiele,
Tu pozostanę.

ROMULUS

965
Czyń, jak chcesz, dziewico!
Żonąś[54] Romula, nie zaś niewolnicą.

HERSYLIA

Jestem Sabinką!

ROMULUS

Tyś córą Tacjusza.
Wbrew przerażeniu wzniosła twoja dusza,
970
Co promieniała ku mnie z twego czoła,
Gdym cię chciał prośbą z rodzinnego koła
Zabrać — wszak nie zastygła. Do tej duszy
Ja się odzywam.

HERSYLIA

Lecz jej nie poruszy
975
Prośba ni groźba. Porzuć mowę, która
Nic wobec czynu twojego nie wskóra.
Jakąż nadzieją jesteś ożywiony?
Moją jest jedna: umrzeć — niezhańbioną.

ROMULUS

Moją byłaby hańba mojej żony.
980
Zimno potrząsasz głową?… W twoje łono
Nie zstąpi głos pokoju. Choćby bóg
Z wyroku głosem zstąpił na ten próg,
Ty w rozdrażnieniu wstrząsnęłabyś głową
I nie słuchała, gdyby jego słowo
985
Nie brzmiało zemstą.

HERSYLIA

Zgadłeś. Więc daremnie
Wszczynasz rozmowę. Oddal się ode mnie.

ROMULUS

zbliżając się do niej
Hersylio!

HERSYLIA

z mocą
Z dala! nie tknij ręki mojej.
990
Klątwa ojcowska między nami stoi.

ROMULUS

Bóg, co mu służy nad klątwą opieka,
Z jej wykonaniem nie kwapi się wcale.
Gdy człek za człekiem w rozognienia szale
Rzuci pochodnię klątwy, to bóg czeka,
995
Aż gdzie na drodze łagodniejsze tchnienie
Przytłumi zgubne pochodni płomienie;
Aby, nim wyrok na winnym się ziści,
Powstrzymać w życiu pożar nienawiści.
Gdym czyn zamierzył srogi, wtedy głucho,
1000
Z dala ta klątwa już mi brzmiała w ucho;
Jednak musiałem spełnić. W tej potrzebie
Na ciebie-m liczył — najwięcej na ciebie.

HERSYLIA

Więc taką tobie zdałam się nikczemną,
Żeś aż polegał na pomocy mojej?

ROMULUS

1005
Natura w ciebie wlała niedaremno
Ducha miłości. Tobie też przystoi
Pojednać ludy.

HERSYLIA

Nigdy, Rzymianinie!
Myśmy ofiary, nie pojednawczynie.

ROMULUS

1010
Rozważ wszelako, czyliż się nie godzi
Pojednać tego, co niepojednane;
Jadem niechęci zaogniając ranę,
Was równo z nami do śmierci przywodzi.
Gdy zemsta przyjdzie, to zniesie i was,
1015
Jako Rzymianki. Więc uratowane —
Wdowami Rzymian gdy będziecie w czas.

HERSYLIA

O, nie! Wdowcami was ona zastanie.
A gdy się znajdzie jaka niegodziwa,
Co rzymską żoną pozostanie żywa,
1020
Jej lud ją strąci, jako obcą nam.

ROMULUS

Nielitościwa!

HERSYLIA

Któż miał litość tam,
Gdym ja z rozpaczą za siostrą błagała?
Gdy kurcz wykręcał matek naszych ciała?
1025
Kto, gdy ojcowie bezbronni w tej chwili,
O miecze rzymskie próżno pięść krwawili?…
Ja duchem na wiatru fali
Słyszę z oddali
Jęk moich; słyszę młodzieży zgrzytanie,
1030
Którym bohdanki[55] porwali Rzymianie.
Słyszę… i mnież to poruszy,
Co mi Rzymianin czule szepcze w uszy?

ROMULUS

po chwili
Ty kochasz siostrę; lecz się na to zgódź!
Tak ci nienawiść nie mroczy pojęcia,
1035
Byś nie wiedziała, że na całą młódź,
Nigdzie rodzicom za mąż dla dziewczęcia
Ani pomyśleć świetniejszego zięcia.
Nie nam się chwalić; niech między narody
Sam się nad Tybrem chwali nasz gród młody.
1040
I wy, przybywszy do nas na igrzyska,
Ciekawie wszystko oglądając z bliska,
Cośmy w tak prędkiej dokonali chwili,
Wszystkoście przecież otwarcie chwalili.
Bogate pole zdumieniem was zdjęło,
1045
Na barkach góry miasto lśni wspaniale;
I na gród nowy, świątynia ku chwale
Bogów, to także nie ostatnie dzieło.
A teraz dom ten, Hersylio, — dom, który
Zwiedziłaś z ojcem! To mieszkanie… ono
1050
Miłym się tobie wydało, choć mury
Broń tylko zdobi, a w rogu sierp z broną.
Jak ci się zdaje, gdybyś tak po latach
Mogła rzec sobie: — Ja jestem przyczyną,
Że to domostwo nie legło ruiną,
1055
Że w winie ogród stoi, w róży kwiatach,
A dwór w radości. Jam to strzegła bogi
Tego ogniska, zżęła pokój błogi
Na siewie gniewu, co zszedł bezpotomnie.
Więc gdy w przyszłości o założycielu
1060
Rzymu ktoś wspomni, to wspomni i o mnie!

HERSYLIA

wahająco
A gdybym tego próbowała celu,
Wydarła z duszy ziarno nienawiści,
To czyż się wolność siostry mej uiści?
Powiedz.

ROMULUS

1065
Hersylio!…

HERSYLIA

Nie. Wiedziałam wprzód.
A więc wy tylko bez wstydu i miary
Żądacie od nas ofiar na ofiary.
Cóż mi stąd, czy tam zakwitnie wasz gród?
1070
Wyście z szyderstwem życia mego kwiecie
W proch rozszarpali. Dziecię moje, dziecię!
Twarz zakrywa rękami.

ROMULUS

Płaczesz!

HERSYLIA

Nie płaczę. Zostaw tu mnie biedną!
Niech się los spełni.

ROMULUS

1075
Czemuż o to jedno
Prosisz mnie, czemu o to mianowicie,
Co niepodobne? On za własne życie
Nie odda Tullii, ni za pojednanie.
Bo, jako zwycięstw chwalebne wawrzyny,
1080
Przed jego myślą drga postać dziewczyny
Od pierwszej chwili, kiedy spojrzał na nią;
I on, póki żyw, z nią się nie rozstanie.
Jeżeli przecież własna twa swoboda
Do pojednania rękę twoję poda,
1085
To odejdź wolna. Nie myślałem wcale
Przymusem równać losów naszych szale,
Bo szczęścia tobie ja nie mogę dać.
Ciężar krwi bratniej na mej głowie snadź
Zaległ na zawsze. Miałem ja nadzieję,
1090
Że życie z tobą, mile ogrzewane
Przyjaźni tchnieniem, przeszłość tę rozwieje;
Lecz trudna rada; gdy tak być nie może,
Odejdź!

HERSYLIA

Gdzie siostra, tam i ja zostanę.

ROMULUS

1095
Jak chcesz.
Idzie w głąb i otwiera drzwi.
Po raz ostatni proszę; po co
Zostajesz zewnątrz[56]? Prześpij się w komorze,
Uciec nie myślisz, a prócz tego nocą
1100
Mury i rygle strzegą miasto nasze…
Jak chcesz. Ja z tobą nie idę przemocą.
Płaszcz ci zostawiam; sam ognisko zgaszę.
Idzie do ołtarza i gasi ognisko.
Niechaj twój umysł duch oświeci jasny,
1105
Jak masz postąpić dla korzyści własnej.
Teraz dobranoc, dobranoc ci, żono!
Porzuciwszy płaszcz na stopniach, żywo odchodzi do domu i zamyka drzwi.

SCENA IV

HERSYLIA

sama wciąż siedząc na kamieniu
I ja żyć mogę! Czyż mnie, przygnębioną,
Jak grom niebieski nie zabije dzika
Myśl, że się ona tam z śmiercią potyka?
1110
O! podła śmierci! czyż nie śmiesz na moje
Targnąć się życie? Przyjdź! ja się nie boję,
Bom przecierpiała więcej niż twe męki.
Przyjdź! Jestem sama, bez niczyjej ręki,
Sponiewierana. Łatwo zmożesz[57] mnie.
1115
Zrywa się z kamienia.
Opieka, SiostraNie! Ja nie mogę umrzeć; jeszcze nie!
Jakżeby pójść mi ze świata, gdy tam
Zostaje to, co najdroższego mam?
Pójdziemy razem. Albo nie; wprzód ona,
1120
A ja, gdy spełnię już powinność swą,
Gdy sprawca zbrodni z mojej ręki skona,
Gdy zniszczę tego, który zniszczył ją.
Cicho! Nie onaż o ratunek woła?
Gdzie jesteś, siostro? Ciemna noc dokoła.
1125
Czyż mi bóg twego więzienia nie wskaże?
Tymi rękami każde drzwi wyważę,
Zerwę twe pęta, zbrodniarza uduszę,
Wskaż mi dom tylko. Ja go znaleźć muszę;
Z domu do domu, gdzie powiodą nogi,
1130
Pójdę! Głośniejsze serca mego bicie
Wskaże mi wrota, co więżą me życie.

SCENA V

Hersylia żywo zwraca się na lewo. W tej chwili spoza sosen występuje Tullia z krótkim mieczem w ręku.

TULLIA

Hersylio!

HERSYLIA

Siostro! Tyżeś to? na bogi!
Powiedz, lub cień twój pyta? Jaka siła
1135
Mnie tu wstrzymuje?

TULLIA

z wolna idąc ku przodowi
Tak! jam to sprawiła.

HERSYLIA

Żyjesz… tyś wolna? I jak to być może?
On ciebie zwolnił?

TULLIA

Zwolniła mnie moc,
1140
Przed którą wszystkie pękają obroże.

HERSYLIA

O bogi!

TULLIA

Cicho! nie budź ich w tę noc;
Bo oni spali. Czuwały demony,
Gdy się to stało, i na wszystkie strony
1145
Zachichotały śmiechem.

HERSYLIA

Coś zrobiła?

TULLIA

Czy to ja? Nie wiem. Lecz patrzaj, to siła
Tego żelaza; tak, jemu to dzięki.
Więc też je teraz ciągle z sobą noszę
1150
I czuję, jakby wrosło mi do ręki.

HERSYLIA

O! siostro… Ankus…

TULLIA

Nie wołaj go, proszę;
A nużby przyszedł, by me wznowić męki!
Czyż niepodobna, by raz jeszcze wstał
1155
Z miejsca, gdzie leży? Gdyby wrócić miał,
Jakim sposobem uniknę rąk jego?
Uchodźmy, siostro, póki jeszcze czas!

HERSYLIA

Uchodzić? Mury dokoła nas strzegą.

TULLIA

ściskając miecz
Mam klucz. Mniej twarde żelazo i głaz,
1160
Jak serce, które ta dłoń rozszarpała.

HERSYLIA

Ty drżysz, chwiejesz się… usiądź, moje dziecię,
I powiedz wszystko.

TULLIA

Powiedziałam przecie.
Ty raczej powiedz mi, jak wyszłaś cała.
1165
W tym domu cicho, tak cicho, jak tam,
Skąd ja przybywam.

HERSYLIA

Tu spoczywa sam
Król tego grodu.

TULLIA

Tak! A tam spoczywa
1170
Drugi i łoże jego purpurowe;
A wszak purpura to królom pod głowę!

HERSYLIA

schylając się nad nią
O, dziecię moje!

TULLIA

Czyż to nie prawdziwa
Postać królewska, piękna i wspaniała?
1175
Zbyt on wyniosły, bym gardzić nim miała,
Przecież wzgardziłam, prawda?

HERSYLIA

Rzuć ten miecz.

TULLIA

On także wołał, bym rzuciła, lecz
Zwieść mnie nie zdołał. Ostrożny to ptak,
1180
Jam ostrożniejsza; przejrzałam młodzieńca.
Brał mnie za dziecko; więc dobrze mu tak!

HERSYLIA

Ach! ty zabiłaś ludu ulubieńca!
Gdzież cię ukryję, by cię jutro rano,
Przebóg! za niego nie kamienowano!

TULLIA

1185
On ulubieniec! Tak, w tym jego chwała;
Wie o tym. Śmiał się, gdym mu powiedziała,
Że nienawistnym jest mi, jako wróg.
Nie wierzy, by ktoś nienawidzieć mógł
Wszechulubieńca Rzymian.

HERSYLIA

1190
Zaślepiony!
Tyle ostrzeżeń, tyle próśb z mej strony.

TULLIA

Ja zasię o nic nie prosiłam wroga,
W zakątku domu jego ja u proga
Zasiadłam cicho, wręcz umrzeć gotowa,
1195
I takie tylko wyrzekłam doń słowa:
Że żyły sobie przegryzę zębami,
Gdy mnie dotknięciem ręka jego splami.
Lecz na me słowa, ten zbrodniarz bez sromu[58]
Rozśmiał się, wyszedł i zamknął mnie w domu.
1200
Spojrzę przed siebie. Pustka na wsze[59] strony,
Tylko ognisko i wianek zwieszony
Nad pościeliskiem[60]. Zadrżałam. Oczyma
Śledzę, czy w domu broni jakiej nie ma.
Gdzie tam! W podłodze, w ścianach — ni kamyka;
1205
Polankę drewna oko me spotyka.
Coś pod popiołem nareszcie mi błyska.
Zrywam się i w mig staję u ogniska.
Wyobraź sobie — to żelaza kawał
Ostrzem spod prochu i węgli wystawał;
1210
Była to stara broń i zardzewiała,
Co do zarzewia[61] tam posługiwała.
O! to ta sama. Patrz, siostro, ta sama!
Rdza zeszła; gorsza przylgła[62] do niej plama.

HERSYLIA

On usiłował odjąć ci tę broń?

TULLIA

1215
Nie. Kiedy wrócił, miałam dosyć sił,
Bo już nie sama. Druh[63] ten przy mnie był,
A tak go mocno ściskała ma dłoń,
Zdumiony rabuś szepcze do mnie, mami;
Ja go nie słyszę; rzuca spojrzeniami,
1220
Które padają ogniem na mą skroń,
To znów żartuje i grozi, i chce mnie
Rozłączyć z druhem, ale nadaremnie.
Zbliża się — czuję; zadrżałam w tej chwili
Mocniej, miecz ręka ściska rozpaczliwa.
1225
Kuszenie, PrzemocOn mi do czoła twarz zdradziecką chyli,
Oddech ust jego skronie me opływa,
A głos szepczący, niewymownie miły,
Jakąś truciznę zapuszcza w me żyły.
Włosy na głowie dębem mi powstały.
1230
Głuchym zawrotem — noc, życie, świat cały,
Wiercą po mózgu, zmysły się zaćmiły.
A on wciąż mówi — co? nie pytaj mnie.
To było niby, jak kiedy kto chce
Rzucić się w morze, a śmierć go tam nęci
1235
Cichym wołaniem, szmerami lubemi[64],
Do straty czucia, do straty pamięci,
Aż go zdradliwie oderwie od ziemi,
I póty wabne[65] wyciąga ramiona,
Aż on w wilgotnym jej uścisku skona.
1240
Wtem nagle, przebóg! czuję na mej skroni
MorderstwoUst jego całus, dłoń jego na dłoni.
Chciał mi przytomność i broń mą zarazem
Wydrzeć ten rabuś; — ale nadaremno.
Bo jakby ziemia zadrżała pode mną,
1245
Jam się ocknęła i pchnęłam żelazem.
On jęknął, upadł i jak zdrój obficie
Trysło na pościel zeń czerwone życie!
Zakrywa twarz ręką.

HERSYLIA

Okropność!

TULLIA

żywo powstając
Po cóż siedzieć i daremno
1250
Żaleć[66] nad wrogiem, co z mej ręki legł?
Ja chcę się cieszyć — i ty ciesz się ze mną;
Zemsta wstrzymała klątw ojcowskich bieg.
Bolejąco
Och! och!

HERSYLIA

1255
Co ci jest?

TULLIA

Zrzucam smutku kwef[67].
Przebacz tę słabość, boć to pierwsza krew
Z mej ręki… młodej. Lecz fali jej siła
Już z miłosierdzia duszę mą obmyła;
1260
Teraz ja będę sroga, zatwardziała,
Toż bym ja jutro ze wstydu skonała,
Gdyby się żaden mąż nie zbudził tu,
Tylko ten, którego snu
Ja pilnowałam. Chodź, siostro kochana!
1265
Ode drzwi do drzwi obejdziem koleje[68],
Spojrzym, azali[69] zemsta gdzie nie mdleje;
To ją pokrzepim. — Nie czekajmy rana;
Pójdź — towarzystwo dobre; z każdej strony
Przy nas, za nami — demony.
1270
Te nam pomogą. — Król twój śpi, wszak tak
Mówiłaś?… Dobrze; rozumiem twój znak!
Oni tam wszyscy w krainie styksowej[70]
Znów się zobaczą, nie zbraknie nikogo,
I będą w cieniu budować Rzym nowy.
1275
Pójdźmy już, pójdźmy!
Postępuje kilka kroków w głąb i ucieka nagle z powrotem, głośno wołając:
Stój! Nie chodź tą drogą…
Ona za wąska na troje. Patrz tam!
To on, on idzie, uśmiecha się nam[71].
1280
Brońże mnie odeń[72], przyjacielu krwawy.
Wyciąga miecz ku obronie.
Odstąp, niegodny! Czy znów dla zabawy
Chcesz mnie całować? Znów szepczesz te słowa,
Od których moja zawraca się głowa;
1285
Znów szmer, co klątwę ojcowską oniemia,
Na których chwieje się w posadach ziemia!
Mnie ty nie zmożesz; precz od mego łona!
Strzeż się! Sabinka jestem — obrażona,
A tyś Rzymianin… różne nasze losy…
1290
Przebóg! Co to jest? Chwyta mnie za włosy,
Bierze w objęcia… czuję na mej skroni
Oddech ust jego, czuję dłoń na dłoni…
Bogowie, ludzie! Ja go się tak boję!…
Ratujcie mnie, ratujcie!…
1295
Wybiega na prawo.

HERSYLIA

za nią
Dziecię moje!

AKT TRZECI

Wczesny ranek. Dekoracja taż sama.

SCENA I

ROMULUS

sam, wychodząc z domu
Czy to las płonie, czy dnia świeci gwiazda?…
Świta… Już sowa uciekła do gniazda,
Ćma pod liść sunie; tylko troska żywa,
1300
Z potomstwa nocy jedna niezmorzona
Snem, czuwa po dniu.
Gdzież to moja żona?
Hersylio!… Nikt się żywy nie odzywa.
W nocy, zda mi się — to nie było we śnie —
1305
Ona za siostrą wołała boleśnie.
Biedna!… Jam z sercem walkę musiał zwieść,
Ażeby nie wstać pociechę jej nieść;
Lecz nie żałuję. Wszystko powiedziane
Jest między nami; a wreszcie czyż zbawić
1310
Mogą nas słowa? Dech ust świeżą ranę
Rozdrażnia; ona musi się wykrwawić. —
Bywaj! Hersylio… Gdzież się ona chowa?
Snadź pod ołtarzem poszła szukać schrony[73],
Jakby męskiego nie dość było słowa!
1315
Zwraca się na prawo i spostrzega Talassjusza.
Talassjusz! czyś gdzie nie spotkał mej żony?

SCENA II

Romulus. Talassjusz nadchodzi z prawej strony, pomięszany[74].

TALASSJUSZ

O! Romulusie, nie pytaj mnie o nię[75]!

ROMULUS

Co zaszło? Zgrozą cała ci twarz płonie.
Mów, na Hadesa! czy widziałeś ją?

TALASSJUSZ

wskazując na ziemię
1320
Co zaszło, przebóg! zapisano tam.
Chcesz, to bez zgrozy odczytaj to sam!

ROMULUS

Krew?

TALASSJUSZ

Droga mordu wyznaczona krwią,
A krople śladem wpaliły się w skały.
1325
Zobacz. Przeklęty to czyn!

ROMULUS

Moja żona?
Czyżby jej własne ręce śmierć zadały?…

TALASSJUSZ

O! gdyby krew ta z sabińskiego łona
Się wytoczyła, krew twojej Hersylii,
1330
Jako przypuszczasz, tożby mnie w tej chwili
Dech się nie zaparł bezwładnie w gardzieli.
Tym krwawym kroplom nie byłoby trzeba
Niemym świadectwem wołać stąd do nieba.
Ja sam bym wołał, aż by wszyscy drżeli.

ROMULUS

1335
Pójdź precz, gaduło! lub powiedz, jeżeli
Masz co powiedzieć. Cóżem ja, niewiasta,
Że dla mnie w czułość język twój obrasta?
Lecz co, o imię żebrać będę? Ścieżka
Mi tajemnicy wydać nie omieszka.
Zwraca się na lewo do wyjścia.

TALASSJUSZ

zatrzymując go
1340
Nie idź tą ścieżką. Przerażenia brzemię,
Jakkolwiek silnyś, rzuci cię o ziemię.
Kochałeś tego, z kogo ta krew ciecze.

ROMULUS

Ankus?!… Ty kłamiesz, ty kłamiesz, człowiecze!…
Ten łotr śmie jeszcze potwierdzać.

TALASSJUSZ

1345
O! królu,
Bądźże człowiekiem. Wbrew strasznego bólu
Krwi tej zaprzeczyć nie mogę.

ROMULUS

Ja przeczę.
To być nie może… nie powinno… nie…
1350
Ja chyba marzę. O! przeklęty śnie!
Nieczemu[76] też to w ciągu nocy całej
Dziwne postaci przy mnie zasiadały!…

TALASSJUSZ

Królu mój!…

ROMULUS

po pauzie
Mówże mi wszystko.

TALASSJUSZ

1355
Niestety.
Wszystkom rzekł. Ankus zabity jak gromem.

ROMULUS

A któż go zabił?

TALASSJUSZ

Kto? Wasze kobiety.
Pomiędzy twoim i Ankusa domem
1360
Wlokły się mordu stopy zakrwawione.

ROMULUS

On więc zabity? zbójczyniami one!
Spogląda na ziemię.
Tak; krew ofiary oznaczyła drogę.
Widzę, a jednak uwierzyć nie mogę!
1365
Ja się za kłamstwo pomszczę na mym wzroku.
Pójdę, zawołam, dotknę jego boku,
A gdy nie wstanie, ha! to już daremno;
Ankus mój umarł. Chodź do niego ze mną!

TALASSJUSZ

Idź sam. Nie mogę znieść tego widoku.
1370
Co za śmierć! Z ręki niewiasty. Jak żmija,
Gdy z wolna, cicho, śpiącego pastucha
Chyłkiem napada i w ciało się wpija!
Idę po czatach w spokojności ducha,
Po ślicznej nocy zbliżeniem poranka
1375
Uradowany i do domu Anka
Podchodzę. Drzwi tam stoją półotworem.
A schody krwistym zalepły[77] jeziorem.
Po ciele zgrozy przebiegły mi dreszcze,
Nogi przyrosły; głosem tedy radzę
1380
Naprzód i wołam: — Anku! czyś żyw jeszcze?…
Milczy. — Drzwi mieczem do reszty odsadzę[78],
Wszedłem, a za mną dzień szary po drodze
Zajrzał i pobladł, gdy pobojowisko
Zbrodni tej postrzegł. Ja podchodzę blisko:
1385
Przez pół na łożu, przez pół na podłodze
Spoczywa Ankus, dłonią ciśnie usta
Czerwone rany; ale rana pusta,
Milcząca była. Dawno ona z ciała
Zagadkę życia już wypowiedziała!

ROMULUS

siadając na jednym z kamieni
1390
Znowu dla grodu więc ofiara, który
Co mi najdroższe chwyta w swoje mury!
To drugi i ostatnim będzie. — Król,
Sam pozostanę odtąd.

TALASSJUSZ

Uśmierz ból,
1395
Bo lud się zbliża, sądzić tobie czas!

ROMULUS

Sądzić… mą żonę!

TALASSJUSZ

Ja wybiegłem wraz
Z przybytku zgrozy, budzę w mieście całem[79]
Co jeno żyje i opowiedziałem
1400
Zgorszonym tłumom tę straszną przygodę.
Z progów słuchały, drżąc, niewiasty młode;
U kolan mężów zawodziły chór
Łaski żebrzący dla królewskich cór;
Lecz odepchnięte; i myśmy tej chwili
1405
Za zbójczyniami w miasto się puścili.
Były w świątyni. Tam młodsza siostrzyca
Z błędnemi oczy[80] siedziała, a przy niej
Stała Hersylia, istnie jak orlica
Broniąca płodu[81]. Chociaż to w świątyni,
1410
Lud byłby pewnie rozszarpał je obie.
Lecz wdał się kapłan i do twego zdania
Płonących zemstą odwołać się skłania.
Jam ruszył naprzód to obwieścić tobie,
Bo nikt z tą wieścią nie śmiał iść na dobie[82]
1415
Przed twe oblicze. Czy słyszysz wołania?
Okrzyk ludu za sceną na prawo.
Śmierć! śmierć zbójczyniom!

ROMULUS

podnosząc się
Bogi, wielkie bogi!
Jak ją ratować, czym zasłonić?

TALASSJUSZ

z mocą
1420
Niczym!

SCENA III

Z prawej strony gromadnie wkraczają Rzymianie; w pośrodku[83] nich Hersylia i Tullia. Przodem, między ludem kapłan Pinarius, którego chłopiec prowadzi za rękę. Romulus stoi zupełnie osobno na lewo z twarzą zakrytą rękami; za nim Talassjusz.

LUD

Śmierć! śmierć zbójczyniom! zemsta!

PINARIUS

O! dniu srogi!
Gdzie król?

CHŁOPIEC

Tu, ojcze, przed twoim obliczem.

LUD

1425
Zemsta!

PINARIUS

Romulu! spraw, aby te szały
Winę na winę gromadzić przestały!
Zemsty wołacie: azaż[84] wam niejasno,
Żeście ją winą wywołali własną?
1430
Onać[85] się przecie spełniła tej nocy.
Błagać wam raczej bogów z całej mocy,
By poprzestali na jednej obiacie[86],
Choć w zbrodni wszyscy równy udział macie.

1-SZY RZYMIANIN

Broni zbójczynie[87]!…

2-GI RZYMIANIN

1435
A nas tu o zbrodnię
Oskarża!

3-CI RZYMIANIN

SprawiedliwośćAnka krew na jego głowę!

PINARIUS

Na tych, co wczoraj złamali niegodnie
Prawo gościnne, prawo pokojowe!…

1-SZY RZYMIANIN

1440
Ślepcze zgrzybiały! za to wyzywanie
Niech ci na zawsze kołem język stanie!

PINARIUS

Lżysz[88] mą ślepotę! A czyż wy nie wiecie
Że sprawiedliwość ślepą jest też przecie?
Bądź trupia bladość lica Ankowego,
1445
Bądź kwiat młodości na dziewiczej twarzy —
Ślepego ciemnie[89] od stronności[90] strzegą;
On tylko winę i pokutę waży.
Wszak tu król stoi i słów moich słucha
I nie zaprzecza mojej słusznej mowie;
1450
Bo zbyt widocznie tknęli go bogowie,
Których wyroki wydarły mu druha.
Ja milknę; teraz niech on sąd wypowie.
Jego jest władza, wykonać ją może;
Moją — bezwładność[91] i przestrogi boże.

TALASSJUSZ

1455
O, dwujęzyczny[92]! Ty grozisz bogami,
Błogosławieństwa których sam nad nami
Wzywałeś wczoraj.

PINARIUS

Boście mnie zgwałcili[93],
Bo jestem słaby, więzień wasz. Lecz czyli
1460
Wy też i niebian tak gwałcić myślicie,
Których jest silne a swobodne życie?
Jam błogosławił próżno wam, Rzymianie,
Duch mój przeczuwał, że tak się nie stanie;
Duch mnie nie zawiódł. To daremne rzeczy,
1465
Aby bóg wojny spokój miał na pieczy,
A ten bóg tylko u was ma uznanie.

ROMULUS

Dosyć, mądrości bezrdzenna[94]! Te zwady,
Te twoje wróżby mroczne a zawiłe,
Tumanią umysł, wątlą ludu siłę.
1470
Kto cię powołał do sądu i rady?
Jest — ty jej nie znasz — najwyższa bogini,
Konieczność!… która błogim nam uczyni
To, co poczęła. Przed nią, gdy zawoła,
Ludzie i bogi uchylają czoła.
1475
Ta utrzymuje budowę wspaniałą
Nieba i ziemi i utrzyma cało
Ten Rzym w przyszłości. — Ja król — jej kapłanem!
To wiedz i odejdź!
Kapłan i chłopiec odchodzą.
1480
Teraz ty, drużyno:
Stoisz tu z czołem jak chmura wezbranem
Zarzewiem zemsty. — Mówcież, kto przyczyną…
Niech o niewinną głowę się nie otrze
Grom kaźni. Kogóż oskarżacie?

1-SZY RZYMIANIN

1485
Młodszę[95]!
Ten miecz trzymała, gdy ją pochwycono,
I z rąk jej ledwie wydarła go siła.

ROMULUS

Ty, Tullio?

TULLIA

Ja mu rozszarpałam łono.

HERSYLIA

spokojnie
1490
Nie wierzcie! Zgroza umysł jej przyćmiła.
Nie dziw! Tak cicho życie jej płynęło…
Z gorączki bierze na siebie to dzieło!
Bo gdyśmy nocą szły, za nami krwawy
Cień zabitego kroczył Rzymianina,
1495
Że aż w szał jakiś popadła dziewczyna
I miecz ten w rękę chwyciła z obawy.
A jak się gwoli chorym dzieciom czyni,
Tak i ja broń tę zostawiłam przy niej.
Moim czyn, moim; wasz gniew mnie nie straszy;
1500
Z chlubą go głoszę w obecności waszej.

TULLIA

Dlaczego, siostro, szczędząc moje życie,
Ukrywasz prawdę, która na mym czole
Wyryta stoi?

HERSYLIA

Na czole! Słyszycie?
1505
Czyż to nie szał? Niewinność i niedolę,
Nie mord na czole masz, o biedne dziecię!
Przy domu waszym stanęłam — toż przecie
Przypomnij sobie — wołam cię, podchodzę,
Ty z objęć jego wydarłaś się wraz,
1510
Zawisłaś na mnie i jęknąwszy srodze,
„Ratuj mnie!” rzekłaś. — On wpadł między nas
I w ślepym gniewie szarpnąwszy się, razem
Przebity na wskróś tym właśnie żelazem,
Które dobyte jam w ręku trzymała,
1515
I na posłanie zawlókł się zaledwie.
A myśmy w progu czekały obiedwie,
Póki duch z jego nie ustąpił ciała.
Przypomnij, nie przecz! Tyś wprawdzie pragnęła
Zemsty, ale ja dokonałam dzieła.

TULLIA

z wolna potrząsając głową
1520
Powiedz mi, siostro, gdzie trafiła broń,
Którą, jak mówisz, wymierzyłaś doń?
W piersi, czy w szyję? Co? Milczeniem swem
Nie stwierdzasz prawdy: ja jedna ją wiem.
Zaledwie wprawdzie jam na jego ciało
1525
Podniosła oczy, kiedy to się stało,
Ale wiem dobrze, i palec ten sam
Krwawego widma, co wciąż z nami kroczy,
Wskazuje ranę; a choć zamknę oczy,
Widzę ją ciągle, oto tam… o! tam…

LUD

1530
To ona. Śmierć jej, śmierć!

HERSYLIA

Sprawiedliwości,
Królu! Niech innych pozór czynu złości,
Lecz prawy sędzia, ty, w obliczu gminu
Nie dasz się uwieść pozorami czynu.
1535
Gdyby — choć bajką, co mówi zbłąkana —
Z jej nawet ręki ten cios padł w młodziana,
To ze słusznością czyliż zgodnym będzie,
Za czyn istotny ukarać narzędzie,
Co ślepym zemsty stało się obuchem?
1540
Bom ja tę rękę uzbroiła duchem,
Jam na was wstępnym uderzyła bojem,
Wina jest moją, zwycięstwo jest moim.
Ona?… Toż wy jej przypatrzcie się przecie;
Toć od igraszek oderwane dziecię,
1545
Rozswawolony z gniazdka ptaszek młody,
Co pierwszym lotem próbuje swobody;
I wy o czyn ten obwiniać ją chcecie?
Spojrzyjcie na mnie i na nią, a snadnie
Mścicielkę gwałtu każdy z was odgadnie!

ROMULUS

1550
Próżno, Hersylio, miłość twa nas łudzi.

HERSYLIA

Czy tak? Wśród jakich znajdujęż się ludzi?
Prawda; mym sędzią ten, co przez kapłana
Sprawił, bym żoną była mu przyznana…
Sędziego musi być niewinną żona.
1555
Och! biedna Tullio, więc jesteś zgubiona!
A twoję siostrę nie wiem jaka siła
Występków, zbrodni gdyby obarczyła,
Ona bezkarnie będzie uwolnioną,
Bo jest sędziego ukochaną żoną.

ROMULUS

1560
Czyż jesteś żoną?… Milczysz, spuszczasz oczy;
Daremnie.

HERSYLIA

Kędyż to srogość nie zboczy!
O! z samolubstwem fałszu połączony!
Że nie zyskałeś jeszcze we mnie żony,
1565
Więc chcesz przejednać, oszczędzając skrycie;
Aleś się zawiódł, bo nie dbam o życie.
Sprawiedliwości ja żądam, Rzymianie,
Tej, choć od wrogów niech się zadość stanie!

TALASSJUSZ

Będziesz ją miała, wyłożę ci krótko;
1570
Jeśli do zbrodni stałaś się pobudką
Tej młodej Furii, zadość się uczyni
Tobie, gdy śmierć jej ujrzysz.

1-SZY RZYMIANIN

Śmierć zbójczyni!

2-GI RZYMIANIN

Ukamienować!

3-CI RZYMIANIN

1575
Zrzucić ją ze skał!

HERSYLIA

Co słyszę! Toż to głodnych wilków wycie!
Ludzie! czyliż was nie wstydzi ten szał?
Słabej dziecinie by odebrać życie,
Gromada rwie się, szamocze i krzyczy,
1580
Jakby bóg wojny do walnej zdobyczy
Krew wam zagrzewał. Wielkie, sławne dzieło
I niesłychane na dziejowej karcie!
Chytrze wziąć dziewczę i potem otwarcie
Na śmierć wystawić! Stu mężów stanęło
1585
W tej zacnej sprawie. A jaka jej wina?
Że w pojedynku zmogła Rzymianina,
Co niezmożonym sądził się. — Nareszcie
Stwierdźcie, że kupą silniejsi jesteście
Niż pojedynkiem; niech zginie dziewczyna,
1590
Której odwaga i nadludzka siła
Pewnie by przez was była ubóstwioną,
Gdyby krwi żądza was nie znikczemniła.
Lecz młode zwłoki gdy na stosie spłoną,
To zwalcie na nią tę Romę i sami
1595
Też się zagrzebcie pod jej zwaliskami.

TALASSJUSZ

ironicznie
A cóż, Rzymianie? Coście stąd wysnuli?
Zbójczynię Anka ocalić wypada,
Bo gdy go pomścim, to nam będzie biada.
Królu, wyrokuj bezkarność!…

LUD

1600
Śmierć Tullii!

HERSYLIA

Wstrzymajcie wyrok! Jam nie chciała przecie
Gniewać was, ale boleść… pojmujecie…
Przebaczcie mękę, która się bezmyślnie
Burzy w mej duszy i na usta ciśnie.
1605
Patrzcie! ja klękam przed wami na ziemi,
Córa Tacjusza, dumna i znękana,
Tu, przed wrogami pada na kolana;
Jesteście silni, bądźcie wspaniałemi[96].
Ja wam jak dziewka[97] służyć-em[98] gotowa,
1610
A czcić jak bogi.

TULLIA

Siostro!

HERSYLIA

Nie powstanę,
Póki nie rzekną przebaczenia słowa.
Zostawcie dziecię moje ukochane.
1615
Czyż jedna łaska w Rzymie jest tak drogą,
Że się stu ludzi nań zdobyć nie mogą[99]?
Wyście pod bronią, my porozbrajane;
Wyście gród dumny, my dusze ubogie;
Wyście zabrali wszystko, co nam drogie:
1620
Ojczyznę, wolność, dumę; jedno życie
Nam pozostało i toż wytrącicie?
A zemście waszej gdy zadość się stanie,
Czy przez to zmarły wasz zmartwychpowstanie?
Sądzicież, jako córy naszej ziemi
1625
Do zgody z wami będą łatwiejszemi[100],
Kiedy krew Tullii ręce wasze zbroczy?
Nie patrzcie na nią tak srogiemi oczy!
Co uczyniła, stało się jedynie
W mroku umysłu, w nieszczęścia godzinie.
1630
A wy, przytomni, szczęśni, na swój dzień
Jasny, — śmiertelny chcecież rzucić cień?
Nie! nie możecie; lub jeśli musicie,
Oto jest moje u nóg waszych życie;
Topcie w mej piersi mieczów, ile chcecie,
1635
Tylko mi moje zachowajcie dziecię!

ROMULUS

Powstań, Hersylio!…

TALASSJUSZ

podchodząc do niego, z cicha
Miej niezłomne zdanie.

LUD

Wyrokuj, królu!

ROMULUS

Słuchajcie, Rzymianie!

1-SZY RZYMIANIN

1640
Ona podstępem zabiła go…

2-GI RZYMIANIN

We śnie…

HERSYLIA

Uklęknij siostro! Pomnij, jak boleśnie
Ojciec tam jęczy.

TULLIA

A żem jego córą,
1645
Chcę umrzeć prosto, czoło moje górą!

ROMULUS

wychodząc z zamyślenia
Powstań, Sabinko! Daremne twe łkania.
Proch, w którym klęczysz, krwią szlachetną lśni,
I żadna łaska nie zatrze tej krwi.
Rzymianie!…

LUD

1650
Słuchać królewskiego zdania!

ROMULUS

Na jutro rano bitwa naznaczona,
Nim się rozpocznie i zanim noc skona,
Mężnego zwłoki ziemią przysypiecie.
Dotąd zbójczyni ma siedzieć w więzieniu,
1655
A gdy stos z rana zaświeci w płomieniu,
Topór ofiarny, zmarłemu w obiecie[101],
Zuchwałe czoło dziewicy uderzy.
Lecz biada ręce, która się zamierzy
Przedwcześnie na nią! Ten, kto to uczyni,
1660
To jakby kradzież popełnił w świątyni,
Bezwarunkowo spłaci śmiercią swą.
Gdy dzień zaświta, zejdziem się pospołu
I zamiast wina zalejemy krwią
Resztki płomienia na stosie popiołu,
1665
Co skryje Anka. Zabójczyni ciało
Niepogrzebione[102] w popiele zostanie,
By w wirze bitwy w ćwierci popadało.
Teraz ją weźcie. Takie moje zdanie.
Lud odprowadza Tullię.

HERSYLIA

przeciskając się przez tłum
Nie rozłączycie mnie z siostrą!

TALASSJUSZ

chwytając ją za ramię
1670
Nie szalej!
Idź stąd, nieszczęsna, ani kroku dalej!

HERSYLIA

Pójdę do wieży za nią.

TALASSJUSZ

odpychając
Ani kroku!

HERSYLIA

Puśćcie mnie! Ja chcę umrzeć przy jej boku!
1675
Stoisz i patrzysz na tę moję mękę,
O! Romulusie, i usuwasz rękę.
Dowód, jak silne jest twoje kochanie,
Któreś ty dla mnie udawał, tyranie!

ROMULUS

smutno na nią spoglądając
Hersylio, tam twój dom!
1680
Do Talassjusza
Talassjusz! zważ,
By uwięzionej względną[103] była straż.
Ja do Ankusa — sam — na pożegnanie.
Wychodzą wszyscy prócz Hersylii.

SCENA IV

HERSYLIA

sama po długim milczeniu
ZwątpienieCzy są bogowie? Alboli[104] to naszej
1685
Twór wyobraźni, który tylko straszy,
Pomóc niezdolny? Nie, tego co boli
Nie widzą, krzyków nie słyszą niedoli.
Mogąż na klęski patrzeć mego rodu
I gromem tego nie roztrzaskać grodu,
1690
Wraz z jej więzieniem!…
Czym[105] sama w tym mieście?
Podziemni! coście tak wierną tej nocy
Byli jej strażą i dodali mocy
Do wykonania czynu, — gdzież jesteście?
1695
Wstańcie, podziemni! niech wasza mi siła
Ocalić młodą kapłankę pomoże,
Która czci waszej tak się zasłużyła.
Ona — to dziecię rozkoszne i hoże;
We mnie, co jestem starszą i ponurą,
1700
Ileż sprężystsze znajdziecie narzędzie
Zamiarów waszych! Hej! podziemni, górą!
Rada niech waszą, a czyn moim będzie…
Jak to?… Już radę szepczą wasze usta?…
Ja mam?… tak, dobrze… chata stoi pusta…
1705
A gdybym wzięła głownię z jej ogniska…
Dach kryty słomą, chata drugiej bliska,
I tak szeregiem… Tu brama, z tej strony
Wolny ciąg górą, płomień ożywiony
Z dachu na dachy udzieli się słomie
1710
I będzie koniec tej słomianej Romie.
A gdy na niebie łuna zaczerwieni,
Jak Furia[106] zemsty łuną po pożarze
Spłynę do wieży i poduszę straże,
I dziecko moje wyrwę zśród[107] płomieni.
1715
Cicho!… myśl zbiorę… Tak, dopiero rano
Pod nóż ofiarny ma być powołaną;
Więc mam czas jeszcze doczekać do nocy,
Aż katy zasną. Dobrze. Mocy! Mocy!
Patrzy przed siebie w ziemię.

SCENA V

Hersylia, Marcja.
Marcja przychodzi z głębi na prawo, idzie śpiesznymi krokami, ale zwalnia je za spojrzeniem[108] na twarz Hersylii.

MARCJA

Hersylio!

HERSYLIA

nie słuchając
1720
Gdyby zaś oni mnie mieli
Wraz z moją Tullią zniszczyć w pogorzeli,
Przynajmniej światu to będzie wiadomo,
Że dwie Sabinki nie dały się, Romo!
Zgładzić wraz z klątwą i hańbą u czoła.

MARCJA

1725
Hersylio, Marcja jestem…

HERSYLIA

Kto mnie woła?
Ty śmiesz się zbliżać? Precz stąd, niegodziwa!
Przeżyłaś hańbę, klątwa od cię wieje.

MARCJA

Posłuchaj…

HERSYLIA

1730
Chcesz mi wygadać swe dzieje,
Że cię Rzymianin pochlebstwem zjednywa[109], —
To wstyd Sabince; — że ciebie nie gniecie
Żelazo kajdan, — wstyd wolnej kobiecie.
Ale nie wierzę, byś w bezwstydzie swym
1735
Mnie tu go przyszła doradzać za godło;
Cokolwiek z ciebie dziś uczynił Rzym,
Kochałyśmy się, nim zostałaś podłą.

MARCJA

Jam nie liczyła na twą dobrą wolę
I nic nie powiem. Cokolwiek bym chciała
1740
Rzec, by oczyścić siebie i swą dolę,
Byłoby próżnym. Serce twe — to skała,
Żadnych ust skarga do niej nie dosięga.

HERSYLIA

Więc po coś przyszła? Odejdź sobie tam,
Skąd przyszłaś.

MARCJA

1745
O, nie! Zmusza mnie przysięga
Stanąć przed tobą.

HERSYLIA

Przysięga?

MARCJA

Ja szłam
Jeszcze przede dniem, wszystko było we śnie,
1750
Szłam, aby wody zaczerpnąć we dzbanek,
Dołem ku rzece…

HERSYLIA

To cię, widzę, wcześnie
Do służebnictwa zapędził kochanek.

MARCJA

Na skraju lasu stanęłam u brzega,
1755
Kędy wysoka trzcina się rozlega[110],
A z boku czysta zatoka krysztali[111];
Zdjęłam dzban z głowy, by zaczerpnąć fali,
Gdy wtem pięść jakaś w ramię mnie uderzy.
Zwracam się z trwogą. Aż młodzian wyskoczy
1760
Z trzciny i straszno spogląda mi w oczy;
Dobytym nożem na mnie się zamierzy
I rzecze: — „Cicho, bo śmierć!” —

HERSYLIA

Tego chłopca
Poznałaś pewnie?

MARCJA

1765
Nie byłam mu obca.
Niestety!

HERSYLIA

Kassjusz, który od pół roku
Zaręczon tobie.

MARCJA

Wstrząsnęły mną dreszcze,
1770
Gdym nań spojrzała.

HERSYLIA

I ty mogłaś jeszcze
Patrzeć nań? Także[112] daleko był z boku
Nurt, by cię ustrzegł od tego widoku?

MARCJA

Dobrze by było, gdyby moje ciało
1775
W tej chwili nurtem do morza zdążało!
Ale on, mówiąc, trzymał mnie co siła;
— „Wracaj do miasta, król mnie tu posyła,
Bogowie zemsty drogę mą chronili.
Wracaj i powiedz natychmiast Hersylii,
1780
Że nocą w lesie staniemy, a ona
Otwarcia miasta pod północ dokona.
Trudnym to pono nie będzie jej wcale,
Gdy się królowi dostała w udziale,
Który śpi w domu, co najbliższy bramie.
1785
Na znak pochodnię zaświeci w załamie.
My w bój otwarty poczynać nie radzi
Z tymi zdrajcami; podstęp nas wprowadzi,
I wszystkich śpiących wyrżniemy pokotem.”

HERSYLIA

Wysłuchaliście mnie, podziemni!

MARCJA

1790
Potem
Kazał przysięgać, że więcej nikomu
Nie wspomnę o tym, wróciwszy do domu,
Prócz ciebie jednej.

HERSYLIA

Przysięga niedroga
1795
Z ust, co ścierpiały pocałunek wroga;
Możesz wykrzyczeć to po całym mieście;
Gacha ocalić powinność nareszcie.

MARCJA

Pastwisz się srogo, niepomna zgryzoty.
Nie sądź, by we mnie zamilkł głos tęsknoty
1800
Na jego widok i mowę. Jam długo
Stała jak wryta nad zarosłą strugą,
Śród[113] której trzciny młodziana zakryły.
A gród rozpięty na tym wzgórzu nagiem[114]
Olbrzymim wydał mi się sarkofagiem;
1805
Powrót do domu — zejściem do mogiły.
A jednak — powiedz, żem nikczemna dusza,
Gardź mną, nazywaj kobietą bez sromu —
Wyznam, że kiedym wróciła do domu,
Czułam, żem w domu; a gdym Talassjusza
1810
Spotkała…

HERSYLIA

To on? Twój małżonek czuły,
Kat; — jego słowa wciąż na Tullię szczuły.
Jak prędkoż związek z hańbą, nieszczęśliwa!
Wszystko, co drogie nam było, rozrywa!

MARCJA

1815
Bogowie związek ten w opiekę wzięli.

HERSYLIA

Szczególniej Tullii z Ankusem wesele.

MARCJA

Serce me szczerze boleść twoją dzieli.

HERSYLIA

A ja dziś z tobą nic a nic nie dzielę.

MARCJA

Honor, ZemstaAh! jakąż noc ta nienawiść roznieci!

HERSYLIA

1820
Ja tak chcę. Moja pochodnia zaświeci
I mnie, i moim.

MARCJA

Nie, nie, to jest zdrada!
Tej ci, Hersylio, jąć się nie wypada.
Pomnij na przyszłość: że na starsze lata
1825
Ty stać się możesz postrachem dla świata.
Snując się sama od strzechy do strzechy,
Cień rzucać będziesz na ludzkie uciechy.
Własny swój naród okryjesz żałobą,
Że dzieci będą uciekać przed tobą,
1830
A starce[115] pośród rodzinnego miasta,
Trzęsąc głowami, rzekną: „ta niewiasta
Wielkiego zemsty dokonała dzieła,
Ale czci broniąc, cześć nam też odjęła”.

HERSYLIA

Tobie też o czci rozprawiać przystoi!
1835
A jak ty zwiesz to, czym Rzymianie twoi
Się odznaczyli?

MARCJA

Och! to już się stało,
Nie cofną tego nawet siły boże
I żadna zemsta nic tu nie pomoże.

HERSYLIA

1840
Stało się przez pół[116]; tego im za mało.
Największa zgroza ma w tę noc dopiero
Na głowie dziecka zasrożeć siekierą.
Lecz, szczęściem, temu ja zapobiec mogę,
A same bogi wskazały mi drogę.

MARCJA

1845
Idź nią, lecz wybierz sobie cel godziwy.
Tak, ku niej chętnie i mój duch się skłania.
Otwórz tę bramę braci niecierpliwej,
Lecz nie dla mordu, nie; — dla pojednania.
Pójdź w noc do lasu, tam z drzewa oliwy
1850
Ułam gałązkę, a sprowadź w te mury
Ojca i braci, ale po dniu, który
Chlubą dwóch ludów na wieki zostanie,
Jeśli użyjesz siły, co się mieści,
Z bogów zrządzenia, w naturze niewieściej.

HERSYLIA

1855
Przestań! czczym słowem twoje pojednanie
Tam, gdzie dwa ludy taka dzieli zbrodnia.
Ogłoś przed nocą, choć ci zakazano,
I nim zabłyśnie zemsty mej pochodnia,
Że tu niewiasta jest nieprzejednaną.
1860
Lecz spytaj serca: — kiedy zdradzisz braci,
Czy grom przekleństwa głowę twą ominie,
Krzywoprzysięstwo czy ojczyznę da ci,
Czyś ty żyć godna, kiedy Tullia zginie!

MARCJA

Więc rzecz skończona, Hersylio?

HERSYLIA

1865
Skończona.

MARCJA

Idźże za radą swojego demona,
Ja pójdę za tym, co mi serce radzi.
Ci, których twoja pochodnia sprowadzi,
Mogą nie szczędzić twojego oręża.
1870
U progu chaty, cicho, nad snem męża
Ja czuwać będę; na niego wzniesiony
Miecz musi wprzódy wytoczyć krew żony.
Odchodzi szybko.

HERSYLIA

Nie wyzywałam losu; lecz na słowo
Jego wyzwania ja jestem gotową!
Zasłona spada.

AKT CZWARTY

Wieczór w miarę zachodzącego słońca, światło księżycowe oblewa scenę.

SCENA I

HERSYLIA

siedzi na stopniach ołtarza
1875
Klucze od twierdzy odebrać mu we śnie,
A gdy się zbudzi, pchnąć go własną bronią…
Lecz gdy nie zbudzi?… To i tak! Za wcześnie
Mógłby się ocknąć ze snu, gdy zadzwonią
Wrzeciądze bramy… Wtedy, cóż uczynię?…
1880
Wszystko przepadło, moja Tullia zginie!…
Snu, choć godzinę!… Snu!… Czemuż nie chcecie,
Myśli me, spocząć? Obmyślaneż przecie
Wszystko tak pięknie! sto razy na dobie[117],
Jak pieśń piastunki wtórzyłam[118] to sobie,
1885
By do snu serca ukołysać żale…
Nie, Marcjo! Czyn ten nie hańbi mnie wcale!
Czyż ja nie muszę oddać mu się sama,
By własnym wstydem odkupić me dziecię?
I cóż mi jeszcze znaczy cześć!…
1890
A przecie —
Nim się dla moich otworzy ta brama —
Gdyby jednego ocalić w tym tłumie!
Bo on jest dumny, — a więc przejść go w dumie
Byłoby ulgą sercu. Rzec: — Daremnie
1895
Większym, wspanialszym ty chcesz być ode mnie;
Nie, ty nie umrzesz, gdy ja będę żyć;
Dałeś mi wolność — ja ci daję — idź!
Precz ze słabością, co udaje postać
Wielkości ducha! Ja silną chcę zostać.
1900
Wszak on to sprawił, że moję kochaną
Nie zaraz w szale wściekłym rozszarpano;
Odwlekł dreszcz śmierci. — Dość łaski, jeżeli
Za jednym ciosem pośród cieniów[119] stanie.
Idzie już spocząć. Dajcie mu, niebianie,
1905
Ten sen, któryście oczom mym odjęli!

SCENA II

Romulus i Talassjusz wchodzą z prawej strony. — Hersylia.

ROMULUS

Żadnego śladu, mówisz? Ani chwili
Ja nie wątpiłem, że pomoc omyli[120].
Oj! Albalonga[121]!… Im może i chce się,
Abyśmy karki skręcili w tym lesie,
1910
Przeto nas swoją pomocą łudzili.
Oj! Albalonga!… Kto ją pozna, kto?

TALASSJUSZ

Wszedłem aż na szczyt. Niebo zaszło mgłą;
Chmury niesforną z gór zstąpiły zgrają
I skryły drogę, którą przybyć mają.

ROMULUS

1915
Nie bój się; przyjdą, kiedy koniec będzie,
I kto zwycięży, w tego staną rzędzie,
By dzielić tryumf a zdobycz. Ostrożna
Ta Albalonga. — Brzydko.

TALASSJUSZ

Bez niej można
1920
Obejść się.

ROMULUS

Słusznie. Rzym nie dziecko przecie.
Na każdym kroku co mu za niewola
Wciąż się oglądać, jak za matką dziecię?
O wrogach także nie ma wieści z pola…
1925
Mniejsza. Choć oni pod noc w lesie staną,
Przecież, znużeni, nie poczną aż rano.
Idź, Talassjuszu, spocznij! Krótka noc.
Mówisz, że wszyscy już się zgromadzili?

TALASSJUSZ

Nie ma nikogo za miastem w tej chwili,
1930
Na rynku ludu tam spoczywa moc.
Śpią pod tarczami: żeglarze, rolniki[122],
Każdy lekkiego snu, jak zwierz dziki.
I stos wysoki gotów, jak przystało,
Na którym spłonie przyjaciela ciało.

ROMULUS

1935
Dobrze.

TALASSJUSZ

Romulu! oblicze twe blade,
Usta posiłku przyjmować nie rade,
Widzę to dobrze, kryjesz się daremnie.

ROMULUS

Kto ci pozwolił wpatrywać się we mnie?
1940
To niebezpiecznie, tego ci nie radzę;
To rzecz śmiertelna. Dopóki mam władzę,
Nie troszcz się o mnie. Jeśli ci żyć miło,
To zamknij oczy, żal by mi cię było;
Idź na spoczynek; dobranoc!

TALASSJUSZ

1945
Romulu!

ROMULUS

silniej, spostrzegając w tej chwili Hersylię
Dosyć!
Talassjusz wychodzi.

SCENA III

Romulus, Hersylia.

ROMULUS

Sabinko!

HERSYLIA

zbierając siły z wysileniem.
Czego żądasz, królu?

ROMULUS

Kiedy skonają dnia ostatnie blaski,
1950
Ujrzysz, Hersylio, swoję siostrę młodą;
Wierni mi ludzie tutaj ją przywiodą
Zwolnioną z więzów.

HERSYLIA

Oszczędź mi swej łaski.
Martwy głaz falom zamknięty jest mniej,
1955
Niż ja wybiegom wspaniałości twej.
Próżno; nienawiść niech pośród nas stoi;
Zawdzięczać nie chcę nic względności[123] twojej!

ROMULUS

Ja wcale twej się przyjaźni nie łaszę!

HERSYLIA

Więc ci rozkoszą są boleści nasze;
1960
Łzy, przy rozstaniu co trysną spod powiek,
Karmią[124] ci będą…

ROMULUS

Nigdy gorzej człowiek
Nie był osądzon; lecz i to nie boli
Już duszy mojej. — Wierz, nie wierz — do woli;
1965
Lecz serce moje ni żyłką nie drgnęło
Za tobą, kiedym zniszczyć własne dzieło
Zamierzył; wyrok ów, co ludu szałem
Zmuszon pozornie na Tullię wydałem.

HERSYLIA

Co słyszę! Tullia?…

ROMULUS

1970
Wolna. Krwią słabego
Splamić gród rzymski niech mnie bogi strzegą!
A gdy ofiary zbraknie nam do stosu,
Rzeknę im to, co w pierwszej burzy ducha
Byłoby tylko próżnym brzmieniem głosu.
1975
Lud wreszcie ciszej słów moich wysłucha
W przedświcie wielkiej boju tajemnicy.
Sami się wzdrygną na tę śmierć dziewicy
I godniej we czci zmarłego dostoją.

HERSYLIA

po pauzie
Królu! na wdzięczność jeśliś liczył moją,
1980
Toś się omylił. Choćbyś miał niezłomne
Chęci świadczyć mi dobro, nie zapomnę,
Że to jest łaska; a nic nie naprawi
Już dokonanych przez ciebie bezprawi.

ROMULUS

Ja nie liczyłem na nic; w żadnej cenie
1985
Mam czy to wdzięczność, czy to zapomnienie;
I nic naprawiać nie chcę jako żywo;
A tylko wstrzymać chcę rzecz niegodziwą.
I ty, Hersylio, pójdziesz z siostrą swą
I wszystkie nici, które żywot błogi
1990
Miały nam upleść razem, niech się rwą,
Ja sam je targam… Jesteś wolną!

HERSYLIA

do siebie
Bogi!

ROMULUS

Choćbyś mnie nawet mniej nienawidziła,
Czuję, że czyn nasz gorzki owoc zsyła.
1995
Na drzewie losu dojrzewa on nam;
Lecz ja, bez skargi, chcę go zerwać sam.
Prawo gościnne pogwałcone zdradnie
Będzie pomszczone; lecz ciężar pokuty
Na jedną głowę króla tylko spadnie.
2000
Dom mój stać będzie ze szczęścia wyzuty,
Już mnie rozkosze jego nie zachwycą,
Przy mym ognisku miły gość nie siędzie,
Nie żona ogień w nim rozniecać będzie;
Sam z moją myślą… Śmiejesz się, dziewico?

HERSYLIA

2005
Ja?

ROMULUS

Tak, masz słuszność. Kto dziś zgadnąć może,
Gdzie w noc jutrzejszą głowę moję złożę!
Lecz co ja mówię!…
Idzie w głąb sceny i kluczem odmyka bramę, na rozcież[125] ją otwierając.

HERSYLIA

do siebie
Och! w oczach mi ciemno…
2010
To straszny człowiek! Co się dzieje ze mną?
Ratujcie odeń mnie, sabińskie bogi!
Zasłoń mnie przed nim, o klątwo ojcowa!

ROMULUS

wracając
Otworem stoją już wolności drogi,
Wracaj do domu, Sabinko; bądź zdrowa!
2015
Byłaś mi drogą, och! byłaś mi drogą,
Jak słowa ludzkie wyrazić nie mogą;
Dziś i ta miłość głęboka a szczera,
Jak wszystko drogie, już we mnie zamiera.
Gdy się stos Anka zsypie w prochu chmurę,
2020
Zgasną i we mnie te płomienie, które
Tyś roznieciła… Tullię widzę młodą;
Nie chcę jej spotkać. Niech będzie gotowa
Spełnić mą wolę… Hersylio, bądź zdrowa!
Śpiesznie odchodzi na lewo.

SCENA IV

Hersylia, Tullia.
Z głębi na prawo wychodzi Tullia z przewodnikiem, który ją pozostawia i znika.

TULLIA

Czyż to już ranek? Czy mnie na śmierć wiodą?
2025
Gdzie stos? A człowiek gdzieś zniknął w tej chwili…

HERSYLIA

wybiegając naprzeciw niej
Siostro!

TULLIA

I ciebie też tu sprowadzili
Gwoli[126] mej śmierci? O! jakżeż czynicie
Gorzkim, Rzymianie, zgon mój i jej życie!

HERSYLIA

2030
Nie mów o śmierci! Ty wyjdziesz stąd żywa.

TULLIA

Ja?

HERSYLIA

Pójdziesz wolna, gdzie cię serce wzywa.
Tę bramę widzisz? Król otworzył sam.
Nie zwlekaj! Może zdjąć go żal, lub inni
2035
Nie w porę jacy nadejdą uczynni;
Śpiesz! Cudem mało otwiera się bram.
Ratuj się, ratuj!… Nie czekaj zarania!

TULLIA

Alboż ja jestem do uratowania?

HERSYLIA

I ja też z tobą pójdę, siostro droga;
2040
Bo i mnie razem on z tobą wygania.
Och! jak mnie boli ta wspaniałość wroga,
Powiem ci, kiedy wolności powietrze
Ożywczym tchnieniem skronie nasze przetrze.
Mnie tak ugięło to jarzmo tyrana,
2045
Że mimo dumy, mimo zgrozy w duszy,
Mało nie padłam przed nim na kolana.
Czyż człowiek, który więzy nasze kruszy,
Tym samym dla nas w boga się przemienia,
By nas tym silniej przykuć do więzienia?
2050
Nie ociągaj się, siostro; czas nam w drogę!
Pociąga za sobą Tullię kilka kroków ku bramie.

TULLIA

zatrzymując się nagle
Idź sobie sama; ja stąd pójść nie mogę!

HERSYLIA

Co tobie, Tullio? Drżysz! Jeśliś zmęczona,
O biedne dziecię, wezmę cię w ramiona.

TULLIA

Zmęczona, mówisz? Tak, ale daremnie
2055
Ciężar, co męczy, chciałabyś zdjąć ze mnie,
I nikt na świecie tego nie dokona.

HERSYLIA

Ty marzysz, Tullio; bredzisz w jakimś szale,
A niebezpieczeństw czyż nie czujesz wcale?

TULLIA

Czyż i na ziemi ten szlak jest marzeniem?
2060
Przypatrz się, powiedz, czy poznajesz go?
Każda z tych kropli rośnie mi strumieniem,
Słyszę, jak głucho tam szumią i rwą.
Przebóg! już w potok dziki się spieniły!
Ja go przestąpić nie mam, nie mam siły.

HERSYLIA

2065
Ratujcie chory jej umysł, niebianie!
Zostaw za sobą, co się nie odstanie,
Przed siebie patrzaj, za przyszłością idź,
O, droga moja!

TULLIA

Przyszłością mam żyć?
2070
Ja nie mam żadnej, co by nie dzieliła
Tego widoku.

HERSYLIA

Jeślić siostra miła,
Zmóż grozę, która tłumi wolność twą,
I nie odpychaj względnej[127] bogów ręki,
2075
Którzy chcą, abyś żyła.

TULLIA

Czyliż chcą?
Nie są tak straszni. Zlitują się męki,
Która mnie pali. A ty czy wiesz, ile
Już przecierpiałam przez tę krótką chwilę?
2080
Wszak to dopiero jedna noc i dzień,
Jak za mną chodzi ten straszliwy cień?
A mnie, jak gdybym tysiące lat, zda się,
Tysiące śmierci przeżyła w tym czasie.
Przyszłości dla mnie nie ma za tą bramą,
2085
Jak nie ma końca mej okropnej męce;
Jak dziś, tak zawsze czuć będę toż samo:
Usta na skroni, rękę w jego ręce.

HERSYLIA

Przebóg! to miłość.

TULLIA

Jak wy to zowiecie?
2090
Lecz ja pamiętam, że to wróg mój przecie;
Że jego ramię, jak mnie dotknąć śmiało,
Gdy żył, tak teraz obejmuje całą
Niemiłosiernie; — że mnie najzuchwalej
Oderwał od tych, którzy mnie kochali.

HERSYLIA

2095
Niech więc nienawiść z tobą go rozdzieli.

TULLIA

Nienawiść? Kiedyż on już po wsze czasy
Blady, skrwawiony zasnął na pościeli,
A wszystkie bóstwa młodości i krasy
Stanęły kołem przy jego pogrzebie,
2100
I płacz zawodząc, spoglądają łzawie.
One mnie, słyszysz? wołają do siebie.
Z więzów mnie moich zwolniły łaskawie,
By ten dom smutny nawiedzić cichaczem,
Siąść przy nim, usta ucałować, zaczem[128]
2105
Wezmą go z domu, żar czoła i skroni
Ostudzić chłodem jego martwej dłoni.
Ty mnie nie wstrzymuj i nie mów mi wcale
O klątwie ojca. Bo czegóż ja życzę?
Żoną, kochanką nie chcę mu być; ale
2110
Raz jeszcze spojrzeć na jego oblicze
I potem czekać ofiarnego losu.
Krew tylko moja z ogniem jego stosu
Wezmą tu, siostro, śluby tajemnicze.
Idź, powiedz ojcu, że on w złą godzinę
2115
Rzucił przekleństwo na biedną dziewczynę,
Przekleństwo jego zgubiło ją.

HERSYLIA

Biadaż
Jego starości, skoro tak powiadasz!
Osierocony ze szczęścia i dziatek
2120
Zmarnieje.

TULLIA

Alboż mu na dni ostatek
Ty nie zostajesz? Wszak ty nie masz prawa
Pożądać śmierci. Przy tobie nie stawa,
Nie goni ciebie cień z okropną raną,
2125
Twą własną ręką żywemu zadaną!

HERSYLIA

odwrócona, biorąc ją za rękę
Tullio! ty nie wiesz, co mówisz. Ja też!…

TULLIA

Co słyszę, siostro!… Czyż Romulus?…

HERSYLIA

Gdzież
Zdołam się schronić! Z bliska czy z daleka
2130
Za mną też chodzi cień tego człowieka,
Co złamał dumę i nienawiść mą;
A że mnie z więzów niewoli wyzwala,
Tym bardziej w jarzmie trzymać będzie z dala.

TULLIA

po niejakim namyśle
Ale on żyje, nie zabiłaś go.
2135
Dłoń, co cię ima, krwią się nie rumieni:
Głos nie z podziemia, który cię przyzywa;
A pocałunek…

HERSYLIA

Cicho, nieszczęśliwa!
Myśmy na zawsze dziś z nim rozłączeni.
2140
Och! ale przed nim, z bliska czy z oddali,
Twoja mnie tylko obecność ocali,
Jeżeli ze mną w jedną pójdziesz drogę.
W twej obecności ja zwyciężyć mogę
Ten lęk, co na wskroś duszę mą przenika,
2145
I z drogi mojej zepchnąć gwałtownika.
Pójdź!

TULLIA

MiłośćNie uciekaj próżno od miłości;
Ona cię dogna. Idź przeciw[129] niej, siostro,
Z poddaniem. Ona śmiertelnie się złości
2150
Na serce, które poczyna z nią ostro,
Krew mu wysysa. Straszna ta bogini
Wszak berłu swemu uległymi czyni
Wszystkie dziewice? Przypłaciłam srodze,
Żem chciała opór stawić na jej drodze.

HERSYLIA

do siebie
2155
Co te dziecięce usta mówią?… Tak!
Czy niebo przez nie daje mi swój znak,
Tłumacząc duszy mej zagadkę?

TULLIA

Idź,
Nie zwlekaj, siostro! Gdyby on mógł żyć,
2160
Poszłabym z tobą, by rzec do rodzica,
Czego by żadna nie śmiała dziewica:
— Oddaj mnie jemu. — Pokój zmącił nam?…
Miłość go mąci. — Podszedł?… Takiż sam
Jest tryb miłości. — Drwił z królewskiej krwi?…
2165
Ej! właśnież miłość z najsilniejszych drwi
I najwolniejszych: z miecza i korony.
Teraz zwycięzca leży zwyciężony;
Lecz hymn tryumfu stał się dla mnie wyciem,
Chwałę zwycięstwa płacić muszę życiem.

HERSYLIA

2170
Więc mam cię tu zostawić?

TULLIA

Taki los!

HERSYLIA

Niechże się spełni. Jeśliby czyj głos
Zdołał do życia powrócić cię zdrową,
To chyba już błagalne ojca słowo,
2175
Jego na pomoc wezwę. Niedaleko,
Bliżej, jak sądzisz. Tam w lesie, za rzeką,
Stoją już nasi. Udręczenia lotem
Pobiegnę ku nim i stanę z powrotem.
A gdy mnie ojciec spyta: — Za pokojem
2180
Przez toż obstajesz, że już sercem twojem[130]
Zawładnął wróg i rabuś?… Czyż ucieknę,
Oczy w ziemię spuściwszy? — Nie! ja rzeknę
Z dumą: On taki dobry i wspaniały,
Jakiego oczy moje nie widziały.

SCENA V

Romulus, Talassjusz, Marcja, Hersylia, Tullia.
Romulus, Talassjusz, Marcja nadchodzą śpiesznie z lewej strony. Marcja daremnie usiłuje powstrzymać Talassjusza, który z dobytym mieczem wpada na scenę. Hersylia obejmuje Tullię i żywo pociąga ją w cień.

TULLIA

2185
Ktoś idzie! Chroń się!

HERSYLIA

Bogi! czyżby los
Wszystko nam zwichnął?

TULLIA

Siostro!

HERSYLIA

Hamuj głos!

TULLIA

2190
Ach!

TALASSJUSZ

Gdzie zdrajczyni? Zginie z ręki mojej!
Jak to! Ta brama już otworem stoi?

MARCJA

Uratowana! Och, góra rozpaczy
Spadła mi z serca!

TALASSJUSZ

2195
Romulu! Co znaczy?…
Klucz od tej bramy jest na straży twojej,
A gród otwarty, bez żadnej obrony…
Czy jej sabińskie pomogły demony?

ROMULUS

Król Rzymu.

TALASSJUSZ

2200
Ty?

ROMULUS

Ja. Siostrze i jej samej
Gwoli ucieczki uchyliłem bramy.

MARCJA

Królu, jak bogu, niech ci będą dzięki!
Jakież ja walki odbyłam i męki,
2205
Zanim mężowskiej obecności siła
Wahaniom moim koniec położyła.
Lubo przysięgą związana z mojemi,
Przed mężem ciężkie zerwałam milczenie…
Jeszczeż te serca ja mojemi mienię,
2210
Co mi w rodzinnej pozostały ziemi?
Wszak całym światem jest mi dom, dziś drogi,
Którego drżąca przechodziłam progi?
Jednak…

TALASSJUSZ

Milcz! bo cię oskarża to słowo!
2215
Gdyby cię nawet wdową uczyniono,
Czyż ślub nasz kłamstwem był? Czyż moją żoną
Mniej byłaś przeto, żeś została wdową?
Ale przekleństwo i kara niech spada
Na tę, co męża tak zdradliwie…

TULLIA

2220
Biada!

HERSYLIA

Ciszej, o! dziecię.

TALASSJUSZ

Co się tam szamoce?
Co wzdycha w cieniu?

ROMULUS

Wiekuiste moce!
2225
To one!

MARCJA

Królu!

TALASSJUSZ

Kto? Te siostry krwawe?
Pójdźcie do piekieł!
Dobywa miecz.

MARCJA

Królu! ty ich sprawę
2230
W opiekę przyjmij; tyś je zwolnił!

TALASSJUSZ

odpychając ją
Precz!

MARCJA

zasłaniając
Ratuj je, królu!

TALASSJUSZ

Nie! pod miecz, pod miecz!

ROMULUS

stając między nimi
Odstąp, Talassjusz; król tu jest.

TALASSJUSZ

na stronie
2235
Niestety!

ROMULUS

Wyjdźcie, Sabinki!

TULLIA

cicho
Bogi!

HERSYLIA

na stronie
Ledwiem żywa.

ROMULUS

Powiedz ty, jak cię mam nazwać, straszliwa!
2240
Prawdęż mówiły słowa tej kobiety,
Żeś ty podstępem i mnie, i lud cały
Wytępić chciała śród sennego miasta!
Czy też jej usta kłamią?

HERSYLIA

Nie skłamały,
2245
Zupełną prawdę mówi ta niewiasta.

MARCJA

O nie, ty tego nie chciałaś uczynić;
Rozpacz o Tullię…

TULLIA

do Hersylii
Co! on śmie cię winić?
Zuchwały! Niechże dowie się ode mnie
2250
Tego, coś ty mi wyznała…

HERSYLIA

cicho
Daremnie!

TULLIA

podobnież[131]
To cię oczyści.

HERSYLIA

podobnież
Nic to nie pomoże:
Kłamstwem mu prawda zabrzmi w takiej porze.

TULLIA

głośno
2255
Słuchaj mnie, królu!

ROMULUS

Pomagać nie pora.
Gotowość twoja na nic się nie przyda,
Ty, młoda żmijo. Jesteś, widzę, skora
Do kłamstwa, jak i do mordu. Ohyda!…

TULLIA

2260
Mylisz się!

HERSYLIA

do Tullii
Przestań! Nic się tu nie zmieni;
Ja ci mówiłam, żeśmy rozłączeni!

ROMULUS

Czcigodna paro, bliźni fałszu płodzie,
Zgrozą wykarmion! Ciesz się nieskończenie,
2265
Że w piersiach nosisz miasto[132] serc kamienie!
Cóż was rozrzewni, kamień ten przebodzie?
Czy są tak wielkie człowiecze niedole?
Tak! Chyba pójść wam na to rzezi pole,
Któreście chciały sprawić tak gorliwie,
2270
Spojrzeć na usta, co do was życzliwie
Się odzywały, jak nieme i blade
Całują ziemię zakrwawioną. Rade,
Szczęśliwe myślą, która was natchnęła,
Krzyknęłybyście: To są nasze dzieła!

MARCJA

przybiegając do Hersylii
2275
Przestań, Romulu! Zabijesz swą żonę!

ROMULUS

Serce jej dobrze jest opancerzone;
Nienawiść dla mnie wszak ją zabezpiecza!
Precz z moich oczu!

TALASSJUSZ

rzucając się z mieczem na Hersylię
Ty!…

ROMULUS

wstrzymując go
2280
Nie kalaj miecza!
Idź zbudzić śpiących. Jako z gór płomienie
Spadniem na wrogów, roznosząc zniszczenie;
Nim się spostrzegą, staną w krwi i dymie.
Chcieli cię uśpić w bezecnej pokusie,
2285
Ha!… snem śmiertelnym; a więc zbudź się, Rzymie!
Precz ciemność! światło naprzód!
Talassjusz odchodzi

HERSYLIA

z gwałtownym wysileniem
Romulusie!

ROMULUS

Czy tych skał echo wzywa mnie z daleka?
Czy marmur nęci, bym skostniał na głaz
2290
W objęciach jego? Bogi! błagam was,
Nie taką śmiercią, niech śmiercią człowieka
Umrę śród ludzi!
Wychodzi za Talassjuszem. Hersylia, chwiejąc się, pada na ręce Tullii.

HERSYLIA

Ach! ginę z rozpaczy!

MARCJA

padając u nóg jej
Czy mi przebaczysz?

HERSYLIA

2295
Miłość cię tłumaczy.

AKT PIĄTY

SCENA I

Ranek świta. Brama otwarta. W miarę postępu akcji scena rozwidnia się.
Pinarius śpiesznie wychodzi z prawej strony, za nim chłopiec.

PINARIUS

Dalej stąd, synu, dalej! Brama bliska;
Czuję powietrze, co się tu przeciska.
Więc uciekajmy!

CHŁOPIEC

Uciekać! Gdzie, po co?
2300
Zewnątrz się biją. Gdzie spojrzeć za mury,
I beczka by się nie stoczyła z góry
Przez ciżbę mordu, co począł się nocą.
Co za noc! Jakiż dzień się z niej wychyli?
I pocóżeśmy wyszli ze świątyni,
2305
Gdzieśmy przynajmniej bezpiecznymi byli!

PINARIUS

Nie! Chram bez boga bezpiecznym nie czyni,
A bogi wyszły, złorzecząc tej chwili.
I tylko Jędze gospodarzą strachem,
Sowimi skrzydły warkocząc nad dachem,
2310
Który ma runąć. Uciekajmy!

CHŁOPIEC

Po co?
Jak się wychylim, na śmierć nas zdruzgocą.
Całe podole, jak zajrzeć daleko,
Roi się bojem, — pod lasem, nad rzeką.
2315
Żeśmy bezbronni, nic nam nie pomoże.
Jak gradem całe ściemniało przestworze;
Tu świszczą strzały, tam pociski grzmocą,
Tu kamień warczy wyrzucony procą.

PINARIUS

Co mi śmierć! Bylem ten bezbożny gród
2320
Rychlej opuścił.

CHŁOPIEC

Mogąż bezbożnemi
Być martwe mury? Przecież męski lud
Wyległ na pole. Kiedyś legł na ziemi
I zadrzemałeś, jam poszedł do miasta.
2325
Pusto. Gdzie spojrzę przez otwarte drzwi,
Tam przy ognisku sabińska niewiasta
Samotna siedzi i ociera łzy.
Psy, co jedyną zostały obroną,
Liżą ich ręce opadłe na łono.
2330
Biedneż niewiasty! Tak młode a smutne.
Cóż? Gdy mężowie walczą tam z ich braćmi,
Kto bądź zwycięży — losy to okrutne —
Łza po poległym kirem oko zaćmi.

PINARIUS

Czemuż ni jednej nie było tak śmiałej,
2335
Jak córka króla?… Dziś by nie płakały.

CHŁOPIEC

Jeszczem coś widział… Szedłem koło domu
Biednego Anka. Wprawdzie go na mary
Złożyli, ale nie było go komu
Pilnować nocą. Spojrzę przez świt szary
2340
Ode drzwi: w głowach siedziała dziewica
I nad umarłym pochyliła lica.
Tullia!… krzyknąłem. Ona na to słowo
Spojrzała martwo i dała znak głową,
Bym nie przeszkadzał. Jakaś tajemnica!…
2345
Aż mnie dreszcz przeszedł.

PINARIUS

Spojrzyj no ku bramie,
Co to za hałas?

CHŁOPIEC

wyglądając
Ho! nasz szyk się łamie…
Nie… znów stanęli; dotrzymują kroku.
2350
Król przed szeregiem prowadzi na wroga…
Zwarli się… dzielnie!… Już z połowa stoku
Oswobodzona… Droga aż do góry
Stoi otwarta.

PINARIUS

Tak? otwarta stoi?
2355
Więc, pod mym gniewem, prowadź mnie za mury!
A gdybyś ojca w bezbożności swojej
Nie chciał wywieść za ten gród złowrogi,
To sam omackiem pójdę szukać drogi.

CHŁOPIEC

Za późno, ojcze. Czy mnie wzrok nie mami?
2360
Górą znów jakaś wre ciżba straszliwa.
Ktoś ze świeżymi nadciąga hufcami,
A włos mu siwy po szyi opływa:
To Tytus Tacjusz. Jakby mu ubyło
Lat, istny młodzian postawą i siłą;
2365
Jakże znać po nim bohatera-króla!
A teraz… prosto pędzi na Romula.
W promieniach słońca błysnęły dwa miecze…
Zmieszany hufiec rusza na porzecze[133]
Rozdzielić królów…

PINARIUS

2370
A ja próżno pięście
Ściskam i czekam… na co?

CHŁOPIEC

Ot, nieszczęście!
Rzym do wstecznego zmuszony pochodu.
Woła na zewnątrz.
2375
Tu! tędy! Brama otwarta!

ROMULUS

za sceną
Do grodu!
Zaniechać bitwy!

TACJUSZ

za sceną
Do szturmu, Sabiny!

CHŁOPIEC

odstępując od bramy
Ojcze! Rzym wkrótce pójdzie w gruzy. Biada!

PINARIUS

2380
Słuszny gniew bogów niechaj prędzej spada;
Niech miejsce zgrozy zalegną ruiny!

SCENA II

Talassjusz ukazuje się w bramie. Widać zewnątrz grupy, które walcząc, pną się po stoku ku górze. Rzymianie bronią się, cofając, Pinarius siada na lewo. Chłopiec stoi obok niego z miną głębokiego współudziału.

TALASSJUSZ

stojąc na progu, woła na zewnątrz
Ręka na rękę, towarzysze, śmiało!
Tarczą o piersi przeć ich, co sił stało,
I spychać w przepaść. Tak!… Już się zachwiali,
2385
Już lecą na dół. Towarzysze, dalej!
Do miasta bieżcie, chrońcie się za mury.
Tędy, Romulu! Śpieszcie, nim zgłuszone
Upadkiem tłumy wdrapią się do góry!
Niechaj szturmują, my znajdziem obronę!
2390
Rzymianie cisną się przez bramę, ranni, niektórzy upadając. Zabitych wynoszą. Na prawo i na lewo rozchodzą się do miasta.
A teraz spocząć i obwiązać rany.

1-SZY RZYMIANIN

Niech krwawią; trudu Sabinom ubędzie.

TALASSJUSZ

Co tobie ulgi wrogów mieć na względzie?
Wstydź się, Sekstusie, coś taki stroskany?
2395
Każdą krwi naszej kroplę u tej bramy
My im za ciężkie żelazo sprzedamy.
Dalej na mury, w kim dech jeszcze! Śmiało!

2-GI RZYMIANIN

Próżno!

TALASSJUSZ

Gdzie wasze męstwo się podziało?
2400
Cóż stąd, że chwilę zatrzymano nas?
Tocieśmy trzykroć wpierali ich w las
I czoło z czołem całą noc walczyli.
Czegóż tak głowę zwieszać w jednej chwili,
Jakby po hańbie? Na jednego wilka
2405
To zbyt morderczo puszczać psów po kilka.
Ale niech jeno podejdą do góry,
Oj złamią zęby o te dzielne mury!

3-CI RZYMIANIN

pomagając nieść zabitego
Nasi najlepsi zalegli na ziemi!

TALASSJUSZ

Wstydź się, Flawiuszu! Jakże najlepszemi
2410
Możesz tych mienić, co w tak ciężkiej chwili
Rzym opuścili?
Czyż ja nie żyję? Czyż wy nie żyjecie?
I czyż nie żyje Romulus, choć niemy
I głuchy, milcząc, nieprzyjaciół miecie?
2415
Ej! Rzym nie zginął, kiedy my żyjemy!
Dalej na mury! Co który zabity,
To go stojący[134] wprowadzić na szczyty,
Aby wróg z pola myślał, że kamienie
Rodzą nam coraz nowe pokolenie!
2420
Rannych do domów!… Lecz cóż to król zwleka?

RZYMIANIE

ostatni wkraczający
Nadchodzi!

TALASSJUSZ

Niech mu przebaczą bogowie,
Że tak na oślep narażał swe zdrowie.
A co my znaczym bez tego człowieka?

SCENA III

Talassjusz i kilku Rzymian; — Pinarius i chłopiec; — Romulus ranny w rękę i w biodro ukazuje się, zwracając oczy ku bramie.

TALASSJUSZ

2425
Cześć Romulowi!

RZYMIANIE

gromowym okrzykiem
Cześć królowi, cześć!

ROMULUS

wchodząc
Zamykać bramę! Potem kamień znieść
Ze wszystkich domostw. Złożyć go na mury,
I gdy podejdą, miotać na nich z góry.
2430
Kiedy nie mamy dosyć silnej dłoni
By bronić Rzymu, niechaj Rzym nas broni!

TALASSJUSZ

Siądź na kamieniu, spocznij, boś znękany,
I pozwól, że ci obwiążemy rany.

ROMULUS

Dajcie mi pokój! Alboż tu nie świecą
2435
Krople krwi Anka? Niech się zmiesza z moją!
Rzymianie sadzają go na kamieniu i porywają ramię do opatrunku.
Gdyby tylko było ciszej nieco
Tu, w głowie. — Jak tam w polu rzeczy stoją?

2-GI RZYMIANIN

Szczególna[135]!

ROMULUS

2440
Cóż to?

2-GI RZYMIANIN

Cofają się wrogi.
Taran ściągnięty prawie na pół drogi
Zwraca się w prawo. O! zwietrzyli snać
Najsłabsze miejsce i stamtąd chcą brać.

TALASSJUSZ

2445
Przekleństwo! Widać rozejrzeli z bliska
Wszystko, gdy przyszli do nas na igrzyska.

ROMULUS

do tych, co go opatrują
Kiedyż tam koniec? Śpieszcie! Jam już zdrowy.
Idź, Talassjuszu; ja za tobą wraz.
Trzeba w świątyni zamknąć białogłowy;
2450
Sabinki myślą, jak by zdradzić nas.
One gotowe, niby to z pustoty,
Gdy wyruszycie na zewnętrzny bój,
Zajść was i weprzeć na braci swych groty.
Ruszaj na mury, Talassjuszu mój!
2455
Talassjusz odchodzi.
Kto przy ołtarzu siedzi tam? Pinary!
Że też mi zawsze na drodze ten stary!
Ha! jeśli bywasz mocą swego ducha
Na radzie niebian; jeśli ci wiadomo,
2460
Co sobie Parki[136] szepczą tam do ucha:
Powiedz, wielebny, jak się stanie z Romą?

PINARIUS

Jak zasłużyła, tak się też z nią stanie.

ROMULUS

A też zasługi ważyć kto ma władzę?

PINARIUS

Jowisz je waży na rzetelnej wadze.

ROMULUS

2465
Której wahadłem tyś jest?

PINARIUS

Rzekłeś, panie!

ROMULUS

Tak ja myślałem. — Wielka mu stąd chwała,
Że się ta waga dla niego nie zdała, —
On waży innych. Dla takiej zalety,
2470
Wepchnąć gadułę pomiędzy kobiety!
Wstaje.
Co będzie z Rzymem, miecz mi powie mój
Lepiej, niż wróżba starości… Na bój!
Wy towarzysze, pilnujcie mi wrót.
2475
Kto idzie?
Nadchodzi zbrojny.

ZBROJNY

Królu, czy słyszysz ten grzmot?
Rąk secinami[137] w powietrzu miotana
Wali w te mury głowa ich tarana.
Co zastęp spędzim, to znów idzie nowy.

ROMULUS

2480
A czyż to wasze nie mocniejsze głowy?
Dobrze! niech wrogów wywścieka się szał;
Gdy się mur zwali, wzniesiem go z ich ciał.
Wchodzi drugi zbrojny.

DRUGI ZBROJNY

Koniec Rzymowi! Mur pękł do połowy.

ROMULUS

Czyż to, nędzniku, Rzymem jest ten głaz?
2485
Niechaj mur pęka, byle stało was!
Jak nie miał pęknąć, gdy w dziele poczętem[138]
Krew bratnia strasznym była mu cementem?
Choćbyśmy wznieśli go pod same chmury,
Pękłby tak samo, bo nad tymi mury
2490
Duch pomsty trzyma wciąż płomienną żerdź
W niszczącej dłoni. Więc na bój, na śmierć!
Romulus biegnie na lewo. Talassjusz, wkraczający z oddziałem Rzymian, wstrzymuje go.

SCENA IV

Poprzedzający, Talassjusz z Rzymianami.

TALASSJUSZ

Stój! stój! ratunek już nie w mocy twojej.

ROMULUS

Więc i tyś stchórzył! zdrajco!

TALASSJUSZ

Kto ustoi,
2495
Gdy rozszalałe zerwie morze tamę
I wtargnie? Drugą tam otwórzcie bramę
I chrońcie się na pola. Że zaś rady
Moje tchórzliwe nie są, ani zdradne,
Dowiodę, tu zostając, by gromady
2500
Wrogów wstrzymywać, dopóki nie padnę.

ROMULUS

Czy już do tego doszło? A więc, kto
Ze wszystkich, co się Rzymianami zwą,
Ma chęć ucieczki, otwarta mu droga!…
Nikt się nie rusza.
2505
Ani jednego?… Więc Rzymianom cześć!
Żałobę Rzymu godnie będziem nieść.
Górą miecz! Razem, przed ołtarzem boga,
W ognisku grodu czekać będziem wroga.

TALASSJUSZ

Już wkracza!

SCENA V

Poprzedzający, Tytus Tacjusz i Sabinowie, ostatnich Rzymian pędząc przed sobą.

TACJUSZ

z dobytą bronią
2510
Gdzie król? Gdzie tu król się chowa?
Gdzie jest Romulus? Moją jego głowa!

ROMULUS

który stoi przyparty aż podle swego domu
Tu, starcze; ale bądź lepiej z ostrożna.
Już cię na polu raz z nim rozdzielili,
Lecz tu za ciasno, minąć się nie można,
2515
I jam już wreszcie syt tej krotochwili.

TACJUSZ

Znów byś słowami rozbroić mnie chciał,
Niegodny! Kiedym bezbronny tu stał,
Ty śmiechem plwając na mój siwy włos,
Niemiłosierny zadałeś mi cios
2520
W samą rdzeń[139] życia. Ja chcę nie dla chwały
Zmierzyć się z tobą. Jako dąb omszały
Gruchocze tego, co mu ściął korzenie,
Tak ja zgruchoczę ciebie!

TALASSJUSZ

do swoich
Hej, baczenie!

SABINOWIE

następując, wściekłym okrzykiem
2525
Śmierć! śmierć wam, zdrajcy!

TACJUSZ

do swoich
Odstąpcie! ja sam
Do jego życia tylko prawo mam.
On, co najdroższe, porwał mi zdradziecko;
Kto mi go zabić wzbroni?

SCENA VI

Poprzedzający, Hersylia.

HERSYLIA

wychodząc z domu
2530
Twoje dziecko,
Ojcze!

TACJUSZ

Hersylia! Czy to chwila snu?

HERSYLIA

wchodzi w koło przez rozstępujących się Rzymian i Sabinów
Zabij go, ojcze, jeśli zdołasz, tu,
Na progu tego domu; mocą swą
2535
Przytułkiem wdowim dla mnie uczyń go.
Patrz! On miecz spuszcza, on bronią nie miota
Przeciwko starcom i niewiastom mdłym;
Wielkość i zacność tarczą mu żywota.
Ale gdy go zabijesz, w domu twym
2540
Tarcza ta jako trofej[140] nie postoi.

TACJUSZ

Czy śnię, czy to są słowa córki mojej?

ROMULUS

Córkę swą słyszysz, lecz nie moją żonę.
Cóż było wspólnym między nią i mną?
Nie bądź kłamliwie pociągnion w mą stronę;
2545
Prócz twoich, inne jeszcze ręce są
Godzące na me życie.

TACJUSZ

Co za ciemnie!
Kuglarskim trybem chceszli wmówić we mnie,
Że mi ją jeszcze córką mą odsyłasz,
2550
Córką Tacjuszów? Jak to, nie zdradziłaż
Bogów mścicieli rodzinnego miasta
I klątw ojcowskich?

ROMULUS

Nie, starcze; niewiasta,
Z niewieścim sercem uczyniła to;
2555
Ale ty córkę wychowałeś swą
Na posąg z głazu. Toż ona gotowa
Była mordowi otworzyć tę bramę.

HERSYLIA

Słuchajcie, proszę. I niech bogi same,
Co ból mój znają, mnie użyczą słowa,
2560
Wam wiary w prawdę. Romulu! z rozpaczy,
Miałam cię ślepo poświęcić tej nocy.
Ocalić Tullię czyż mogłam inaczej?
Zatem tłumiłam w duszy z całej mocy
Iskry uczucia, któreś zatlił we mnie;
2565
Walczyłam długo, walczyłam daremnie.
Wtem ty przyszedłeś… Ojcze, ojcze drogi!
On przyszedł do mnie, by wolności progi
I mnie, i siostrze odsłonić tajemnie.
Co wtedy padło na mnie, nie wiem sama.
2570
Kogoż podobne czyny nie rozbroją?
Gdy się przede mną otwarła ta brama,
Uczułam w sercu, żem na wieki twoja.
Czemuż mi jakieś słówko nie wybiegło
Z wieścią ku tobie? Byłoby ostrzegło
2575
Od wiela złego. I ci by nie stali
Przeciwko sobie, w gniewie zatwardziali.
Tak, ojcze drogi, na me łzy gorące
Byłoby weszło litości twej słońce,
Ty byś przebaczył. Myśl szybsza od stopy
2580
Już mnie za rzymskie przeniosła przekopy,
Ale za późno. Bogowie rozkuli
Już Jędze zemsty; nie było obrony.

ROMULUS

Hersylio!

HERSYLIA

Gdybyś był posłuchał Tullii!
2585
Lecz ci ból duszę zamknął z każdej strony;
Tyś mnie odrzucił.

TACJUSZ

Wróg wkrótce człowieka
Odrzuca, który swoich się wyrzeka.

HERSYLIA

Jak to? Za mężem swym idąc niewiasta,
2590
Wszak musi zrzec się ojczystego miasta.
A oto mąż mój przed ludźmi i bogi.
Ja tu przy tobie klęcząc, ojcze drogi,
Świadczę przed niebem przysiężnymi słowy,
Że jeśli klątwy, która mnie tak boli,
2595
Nie zdejmiesz dzisiaj z mej nieszczęsnej głowy;
To ja ją nosić będę z dobrej woli.
Mężem mi inny nie będzie mężczyzna
Prócz niego, inną nie będzie ojczyzna
Prócz tych rumowisk; ani inną strawa,
2600
Prócz tej, co życie goryczą napawa.
Teraz, gdym tobie duszę mą odkryła,
Zabij go, ojcze, jeśli twoja siła!

ROMULUS

Hersylio!

TACJUSZ

Nędzna! Czyż sądzisz, że twojej
2605
Hańby świadomość ramię me rozbroi?
Ty stoisz przy nim, więc upadnij z nim!
Precz z mojej drogi, Rzymianko! Na świecie
Jeszcze mi jedno pozostało dziecię,
Które mi porwał ten zdradziecki Rzym.
2610
Gdzie moja Tullia? Ta powita słodziej
Ojca, co jako mściciel tu przychodzi.
Kiedy Tacjusz znowu z dobytym mieczem rzuca się na Romulusa, za sceną z lewej strony rozbrzmiewa śpiew Sabinek, cichy i żałosny.

SABINKI

Matko żywota!
Przez śmierci wrota
Do twego łona
2615
Wszelka stworzona,
Ziemio! powraca istota.

TACJUSZ

opuszczając miecz
Co słyszę? Toż to nasza pieśń domowa,
Sabińska nuta!

HERSYLIA

wstając z przerażeniem
Biednaż moja głowa!
2620
Czemużem Tullię puściła od siebie!
Nieszczęsna! chciała sama przy pogrzebie
Kochanka zostać. Co znaczy ten śpiew?
Postępuje krokiem w głąb sceny.

TACJUSZ

Czy chcą w mej piersi ukołysać gniew
Niewieście sztuki te rzewnymi głosy?
2625
Ha! zobaczymy.

SCENA VII

Z lewej strony występują Sabinki, niosąc mary, na których spoczywa Ankus, białą draperią okryty. Na czele orszaku Tullia. Mary stawiają u stopni ołtarza; jednocześnie umilka śpiew. Wszyscy mężczyźni cofają się. Romulus, Hersylia, Talassjusz i Rzymianie na prawo, ku domowi, naprzeciwko Sabinów. Tacjusz, sam, zupełnie na przodzie sceny, na lewo. Pinarius z Chłopcem za ołtarzem.

TACJUSZ

Ziemio i niebiosy!
Toż to jest… moja córka? Jakżeż cała
Wiosna jej lica zwiędła i zwątlała
Śród jednej burzy! A ci głupcy przecie
2630
O pojednaniu mówią. Biedne dziecię!
Chce podbiec ku niej. Ona podnosi rękę, powstrzymując.
Jak to! Czyż ty już nie poznajesz mnie?
Cóż tak na ojca patrzysz nieprzytomnie?
Otwórz ramiona, aby serce twe,
2635
Bijąc przy moim, powiedziało do mnie:
Tak; to ja, ojcze, ostatnie z twych dzieci,
Taż sama Tullia, choć mnie boleść szpeci.
Kto tam spoczywa? Na czyim pogrzebie
Płaczem zawodzi moja Tullia dumna
2640
W tym gnieździe zbrodni?… Ach! to ten, co ciebie
Z rąk moich porwał! O! przeklęta trumna!
Odstąp mi od niej, pójdź w moje ramiona!

TULLIA

Ojcze! przy mężu winna zostać żona.
Rzuć broń! Śmierć ludzi do pokoju wzywa.
2645
Rzuć tę broń!

TACJUSZ

spuszczając miecz na ziemię
Kto cię pomścił, nieszczęśliwa,
Na tym człowieku?

TULLIA

Ja sama.

TACJUSZ

O! dziecię;
2650
Jedyna moja pociecho na świecie,
Ty, moja dumo!

TULLIA

Duma się przeszywa
Sama swym żądłem. Pozwól mi się samej
Usprawiedliwić, nim się pożegnamy.
2655
Śród męskiej walki jam dotąd milczała,
Bom była dzieckiem. Dziś jestem dojrzała
Do śmierci bólem jednej tylko nocy;
Więc wytłumaczyć czuję dosyć mocy
Królom i ludom to, co za mą sprawą
2660
Na piersiach Anka napisane krwawo.

TACJUSZ

Nie mów o śmierci, wychodź z tego Rzymu,
Spojrzyj na siwą mą głowę znękaną
I żyj.

TULLIA

Ten zmarły wziął mi życie. Ty mu
2665
Go nie odbierzesz; bo tobie nie dano
Takich sił, jakie ta miłość ma w sobie,
Z zaświatowego co wabi ukrycia.
Cóż ty mi możesz dać godnego życia,
Gdy ten, którego ukochałam, w grobie?
2670
Ręka, co ścięła śliczny cedr na górze,
W ogrodach świata możeż zrywać róże,
By wić girlandy? Usta, co tak błogo
Całują trupa, czyż poić się mogą
Winem rozkoszy ze światowej czary?

TACJUSZ

2675
Nieszczęsne dziecię! Odepchnij te mary;
Uczuj się, swoim upadłszy na łono,
Nowokochaną, nowoożywioną!

TULLIA

Kochasz mnie, ojcze?

TACJUSZ

Możeszli[141], pieszczoto,
2680
Ojca i swoich zapytywać o to?

TULLIA

Więc się do twojej odwołam miłości
Raz jeszcze. W urnie, która jego kości
Złączy z moimi, niech się pokój ziści.
Zamknij w niej popiół swojej nienawiści;
2685
A gdy pochodnia pogrzebowa zgaśnie,
Niech się z nią razem krwawe skończą waśnie.

TACJUSZ

Jak możesz tego wymagać ode mnie,
Gdy serce coraz w nowym bólu pęka
Na widok tego, co nieszczęścia ręka
2690
Zrobiła z tobą. Daremnie, daremnie!
Nie miej nadziei.

TULLIA

Ojcze mój łaskawy,
Nie chciej utrudniać tej ostatniej sprawy,
Jaką mi życie za powinność wkłada.
2695
Patrzaj, tu stoi Sabinek gromada,
Które przyniosły przed obliczność twoją
Zwłoki mojego małżonka; tam stoją
Ich znów mężowie; ziemi tej granice
Już im ojczyzną. Jako niewolnice
2700
Tylko, jak obce, oderwane siłą
Od tego, co im tu najdroższe było,
Możesz na powrót zawieźć je do Kurów;
Duch ich wciąż będzie tęsknić do tych murów
I nad grobami mężów się unosić.
2705
Nie, wierz mi, ojcze, złego było dosyć;
Wiemy to wszyscy. Ale dwie ofiary
Uśmierzą niebian sprawiedliwy gniew.
Krew bohatera i dziewicy krew
W święto pokoju niech z pokutnej czary
2710
Na cześć ich spłynie.
Wzywam was, mocarze
Kurów i Rzymu, stańcie w zgodnej parze!
Podajcie sobie ręce i będziecie
Razem nieść ciężar, co was obu gniecie.
2715
Co tobie w Anku umarło, Romulu,
Ja, com zabiła, wiem po własnym bólu.
A tobie, ojcze, córka przez to ginie,
Że ukochała ciebie tak serdecznie,
Iż, by z twą klątwą nie postąpić sprzecznie,
2720
Zrzekła się szczęścia. Przebacz tej dziewczynie
I zdejm z nas klątwę, bym w cieniów krainie
Spotkawszy Anka, mogła żyć z nim razem.

TACJUSZ

Czemuż nie padłem pod wrogów żelazem!
Gdy mnie krew własna okrywa żałobą,
2725
Krew własna zdradza!

ROMULUS

występując
Ja klękam przed tobą
W proch, nie przed królem, lecz przed ojcem padam,
Całą dostojność tego grodu składam.
Ja jużem myślał nie przeżyć tej chwili,
2730
Aż ona błogo nade mną jaśnieje
I drogą czyni mi życia nadzieję.
Jakeśmy niegdyś w Kurach cię prosili,
Tak prosim znowu, ja i naród mój,
O rękę waszych córek.

TALASSJUSZ

do Tullii
2735
Biedne dziecię!

ROMULUS

A że nam wzgarda nie należy przecie,
Dowodem dla was całonocny bój.
Czekam!
Tacjusz milczy.

HERSYLIA

Milczenie twe, ojcze, uśmierca.
2740
Wszak widzisz w prochu dumnego człowieka,
I czemuż jeszcze twoja duma zwleka?

TULLIA

Podnieś go, ojcze; podnieś wszystkie serca!

TACJUSZ

Cóż to? Mych siwych wojowników mur
Ociera oczy? Sabińscy ojcowie,
2745
Nie odrzucacież od siebie swych cór?

NAJSTARSZY Z SABINÓW

po porozumieniu z innymi
Milczym, bo twoja klątwa na ich głowie:
Zdejm — błogosławim.

TACJUSZ

Wstań człowieku, który
Zdołałeś odjąć mi serce mej córy,
2750
A słowo klątwy, którem rzekł, niebianie!
Zatopcie w morza najgłębsze otchłanie
I przyciśnijcie je ciężarem skały,
By go demony odtąd nie dostały.
Błogosławieństwo spuśćcie na ten gród,
2755
Niech się dwa ludy w jeden złączą lud,
Z dwóch królów jeden niech powstanie król!
A teraz, dzieci, zrzućcie z serca ból;
Tu na me piersi! Żyj mi, Tullio miła,
I ciesz się zgodą, którąś ty sprawiła.

TULLIA

2760
Dzięki ci, ojcze; ale już nie wstanie,
Kto umarł. Słyszę stąd Anka wołanie:
Głos jego smutny, co do mnie dolata,
Zagłusza echa wesołego świata,
Zagłusza, ojcze, otuchy twej słowa.

HERSYLIA

2765
Zostań nam, Tullio; zostań nam!

TULLIA

Bądź zdrowa!
Kochasz!… wiesz, czemu odchodzę w tę drogę.
Bądź z nim szczęśliwą!

HERSYLIA

Bez ciebie czyż mogę?

TULLIA

2770
I Ankus odszedł od brata. Ja ciebie
Jemu zostawiam po Anka pogrzebie.
Żegnam cię, ojcze! Żegnam was, narody
Bratnie! O, miłaż śmierć w jutrzence zgody!
Nie płaczcie po mnie! Choć droga daleka,
2775
Ale mnie na niej przyjaciel mój czeka.
Powiem mu wszystko.

HERSYLIA

Zabierasz mi duszę!

TACJUSZ

Dziecię! nie możesz… nie powinnaś!…

TULLIA

Muszę!

PINARIUS

występując przed ołtarzem, z rękami w górę podniesionymi
2780
Przyjmcie ofiarę, bóstwa przejednane!
Gniew swój wszelako wstrzymajcie nade mną,
Choć droga losu była dla mnie ciemną.
Jedna tu miłość utworzyła zmianę;
Zagadkę waszej rozwiązując woli,
2785
Starła przekleństwa ojcowskiego ślady,
Zaprowadziła jedność w miejsce zwady,
Błogosławieństwo na miejsce niedoli.

Przedmowa do wydania źródłowego z 1879 r.

2788

Paweł[142] Heyse, żyjący dotąd[143] znakomity nowelista niemiecki, urodził się w Berlinie roku 1830; synem był zasłużonego językoznawcy R.M.L. Heysego[144]; pod przewodnictwem Boeckha[145] i Lachmanna[146] odbył porządne studia filologiczne; podróżując kilkakrotnie po Włoszech i pilnie zajmując się językiem i literaturą narodów romańskich, wybornie się przygotował do swej poetycznej[147] działalności. W roku 1854 udał się do Monachium, gdzie należąc do kółka poetyckiego, otaczającego króla Maksymiliana[148], otrzymał pensję od rządu bawarskiego. Ale gdy przyjaciel jego Emanuel Geibel[149], niepospolity liryk, wskutek sympatyj swoich dla dążności króla pruskiego Wilhelma[150] (dzisiaj cesarza) postradał pensję, Heyse, który podzielał jego przekonania, zrzekł się także i swojej. Mając byt zapewniony, żyje spokojnie i szczęśliwie dla natchnień swej Muzy.

2789

Heyse próbował sił swoich w różnych rodzajach poezji. Rozpoczął swój zawód[151] od powieści poetycznych: Bracia (1851)[152] i Urika[153] (1852) i od tego czasu aż do dziś dnia utworzył cały szereg tego rodzaju utworów, zebranych razem w roku 1870 pod ogólnym napisem[154]: Nowele wierszem[155] (Novellen in Versen). Znajdują się tu powieści ze wszystkich niemal krajów i epok, zarówno całkiem oryginalnie pomyślane, jak i przetworzone z innych nowelistów, a mianowicie z Boccaccia[156]. Heyse jest mistrzem w wersyfikacji; różnorodne gatunki wiersza, nie wyłączając nawet najtrudniejszych, traktuje z taką swobodą i wykończeniem, że w podziw wprowadza. Od heksametru[157], którym napisał obszerny poemat w dziewięciu pieśniach pt. Thekla (1859)[158] aż do tercyny[159], która zachwyca nas w Salamandrze[160] przejście niełatwe, a jednak dla Heysego trudności nie przedstawiło. Co do treści, to najmniej udatne są nowele z życia artystycznego: Michel Angelo[161], Rafael[162]; lepsze o wiele są obrazki z krajobrazów i obyczajów włoskich w Sielankach sorrenckich[163]; do najpiękniejszych zaś należy Salamandra, w której mamy dzieje krótkotrwałej miłości owianej tchem poetyckim, tudzież Dziecię cudowne (Das Feenkind[164]), poemacik zarówno serdeczny w ustępach poważnych, jak zajmujący — w humorystycznych.

2790

Na polu dramatyki[165] wystąpił Heyse najprzód[166] z Meleagrem[167] i Sabinkami (1857)[168], a gdy ta właśnie sztuka otrzymała nagrodę konkursową w Monachium, rzucił się z zapałem do twórczości scenicznej: pisał komedie (Elżbieta Karolina 1860[169]), a zwłaszcza tragedie: Maria Maroni 1864, Hadrian, Kolberg, Bogini rozumu 1869[170]; dramat jego pt. Hans Lange (1864)[171] zyskał nawet wielkie powodzenie w teatrach. Zbiór prac jego dramaturgicznych wychodzi tomami od r. 1865 pt. Dramatische Dichtungen.

2791

Najświetniej atoli zabłysnął Heyse w noweli prozą. Tu okazał się on prawdziwym wirtuozem, umiejącym najróżnorodniejsze temata[172] z najbardziej odmiennych epok przedstawiać w mistrzowskim nieraz malowidle. Siły wprawdzie nie posiada, ale płodność fantazji jego, wdzięk i swoboda czarują czytelnika. Nowele Heysego mają charakter podmiotowy; stąd postaci w nich występujące, jakkolwiek poprawne pod względem rysunku i czyste pod względem kolorytu, nie stają przecież przed nami w prawdziwie plastycznych kształtach. Brak ten wynagradza wysoko rozwinięte poczucie estetyczne i nadzwyczaj subtelne cieniowanie namiętności ludzkich. Przygody miłosne, w których zmysłowość zostaje zawsze uduchowniona[173] sposobem traktowania, są przeważnym[174] motywem noweli Heysego. Żaden cel moralny, społeczny lub polityczny nie zamąca w nich wrażenia czysto estetycznego, ale też równocześnie nie nadaje mu głębi myślowej. Niepodobna tu wyliczać nawet ważniejszych utworów, których jest wielka ilość; nie ma bowiem pomiędzy nimi odznaczających się różnic; dosyć wspomnieć, że do dziś mamy już dwanaście zbiorów noweli Heysego, z których niejeden kilkakrotnie przedrukowano. Ostatni zbiór[175] ma datę roku 1879 (Berlin, str. 381) i mieści w sobie cztery nowele: Rzecz sama w sobie[176], Dwóch więźniów[177], Córka Jego Ekscellencji[178], Beppe[179].

2792

Heysego zaliczają krytycy niemieccy do tak zwanego „kierunku akademickiego”, dla którego styl wykwintny, piękne grupowanie i zaokrąglenie kompozycji są główną rzeczą w utworach sztuki. Chcielibyśmy zapoznać czytelników naszych z tym kierunkiem, mającym w Niemczech wielką liczbę zwolenników, za pośrednictwem tak świetnego stylisty, a zarazem tak ulubionego nowelisty, jak Heyse. W tym celu każdy z 3 głównych rodzajów twórczości jego zamierzamy dać poznać w stosownie dobranych kreacjach. Rozpoczynamy od tragedii Sabinki w przekładzie Kazimierza Kaszewskiego[180].

Przypisy

[1]

Sabinki — na końcu utworu dołączona została informacja o autorze: Przedmowa do wydania źródłowego z 1879 r. [przypis edytorski]

[2]

w pośrodku — dziś: pośrodku. [przypis edytorski]

[3]

kamień ciosowy — ociosany, prostopadłościenny blok kamienny. [przypis edytorski]

[4]

akt pierwszy — przekład całego tego aktu jest innego pióra [Nie udało się zidentyfikować autora tego przekładu. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

[5]

goście kuryjscy — goście z miasta Cures (lub: Cures Sabinorum), czyli Sabinowie, przedstawiciele ludu zamieszkującego starożytną Italię (na północ od Rzymu, w okolicach dzisiejszego Rieti), który w III w. rywalizował z Rzymianami o panowanie nad Kampanią. Jako główne miasta Sabinów wymienia się: Cures, Amiternum, Reate (dziś Rieti), Nomentum, Nursię i Orvinium. [przypis edytorski]

[6]

Kury — Cures Sabinorum, jedno z głównych miast zamieszkanych przez Sabinów. [przypis edytorski]

[7]

Neptunus, częściej Neptun (mit. rzym.) — bóstwo wód, morza i deszczu, a także patron wyścigów konnych. [przypis edytorski]

[8]

bogi — dziś popr. forma M. lm: bogowie. [przypis edytorski]

[9]

gdzie na stronę — dziś: gdzieś na bok. [przypis edytorski]

[10]

teraześ moja (daw.) — teraz jesteś moja. [przypis edytorski]

[11]

zyszczecie — dziś popr. forma: zyskacie. [przypis edytorski]

[12]

Anku — tu: wołacz od imienia Ankus. Wyrazy łacińskie zakończone na -us odmieniano dawniej w polszczyźnie, odrzucając tę końcówkę, na wzór odmiany łacińskiej, np. łac. Ancus, Anci, Anco itd. [przypis edytorski]

[13]

walnieś się spisał (daw.) — doskonale się spisałeś. [przypis edytorski]

[14]

w przydatku (daw.) — dodatkowo. [przypis edytorski]

[15]

walny — tu: solidny, doskonały; fajny. [przypis edytorski]

[16]

dorównywam — dziś popr. forma: dorównuję. [przypis edytorski]

[17]

na świadki tu stawię (daw.) — przedstawiam tu jako świadków. [przypis edytorski]

[18]

ranku — dziś popr. forma D. lp: ranka. [przypis edytorski]

[19]

smakują w pieczonym mięsiwie — dziś: zasmakowało im pieczone mięso. [przypis edytorski]

[20]

wilczyca stara, Wasza mateczka, dawała wam wymię — nawiązanie do legendy o założeniu Rzymu przez bliźniaków Remusa i Romulusa, porzuconych jako niemowlęta i wykarmionych przez wilczycę. [przypis edytorski]

[21]

zachciéwa — dziś popr.: zachciewa; tu daw. wymowa: zachciwa, wyraz zrymowany z osobliwa. [przypis edytorski]

[22]

uprzejmemi — dziś popr. forma N. lm: uprzejmymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[23]

teraześ im oddał (daw.) — teraz im oddałeś. [przypis edytorski]

[24]

surowie — dziś popr.: surowo. [przypis edytorski]

[25]

wszystkiem mu gotowa w oczy powtórzyć (daw.) — jestem gotowa powtórzyć mu w oczy wszystkie (moje przekleństwa). [przypis edytorski]

[26]

zamniemanie — tu: niedopowiedzenie; bez zamniemania: otwarcie, szczerze. [przypis edytorski]

[27]

bogdajby (daw.) — oby. [przypis edytorski]

[28]

nie maszli (daw.) — czy nie ma. [przypis edytorski]

[29]

władnąć — rządzić. [przypis edytorski]

[30]

sprosny (daw.) — tu: skażony grzechem, hańbą. [przypis edytorski]

[31]

przez mię — dziś: przeze mnie. [przypis edytorski]

[32]

dla cię (daw.) — dla ciebie. [przypis edytorski]

[33]

zbrodzień (daw.) — zbrodniarz. [przypis edytorski]

[34]

jam niczyją żoną (daw.) — nie jestem niczyją żoną. [przypis edytorski]

[35]

gorycząć się stanie — stanie się dla ciebie goryczą. [przypis edytorski]

[36]

przecz (daw.) — dlaczego; przecześ przyszła — dlaczego przyszłaś. [przypis edytorski]

[37]

słowy chełpliwemi — dziś popr. forma: chełpliwymi słowami. [przypis edytorski]

[38]

śród — dziś: wśród. [przypis edytorski]

[39]

kaganiec (tu daw.) — lampa, kaganek. [przypis edytorski]

[40]

Bachus (mit. rzym.) — bóg wina, odpowiednik gr. Dionizosa. [przypis edytorski]

[41]

podpiły (daw.) — podpity, pijany. [przypis edytorski]

[42]

orężny — tu: uzbrojony. [przypis edytorski]

[43]

skon — dziś: zgon. [przypis edytorski]

[44]

opiły (daw.) — pijany. [przypis edytorski]

[45]

przestanek (daw.) — przerwa. [przypis edytorski]

[46]

bracię — dziś popr. forma B. rzeczownika zbiorowego brać: brać. [przypis edytorski]

[47]

dla cię (daw.) — dla ciebie. [przypis edytorski]

[48]

powolny (tu daw.) — posłuszny. [przypis edytorski]

[49]

obudwóch — dziś popr.: obydwóch. [przypis edytorski]

[50]

za szranki — tu: do walki. [przypis edytorski]

[51]

pamiętaj na to (daw.) — dziś: pamiętaj o tym. [przypis edytorski]

[52]

jutroć — wyraz jutro z partykułą wzmacniającą -ć. [przypis edytorski]

[53]

łożysko — tu: łóżko, posłanie. [przypis edytorski]

[54]

żonąś — dziś: jesteś żoną. [przypis edytorski]

[55]

bohdanka (daw.) — ukochana, wybranka. [przypis edytorski]

[56]

zewnątrz — tu: na zewnątrz. [przypis edytorski]

[57]

zmóc — pokonać. [przypis edytorski]

[58]

srom — tu: wstyd. [przypis edytorski]

[59]

wsze (daw.) — wszystkie. [przypis edytorski]

[60]

pościelisko — posłanie, łóżko. [przypis edytorski]

[61]

zarzewie — tu: rozpalanie ognia; stary miecz służył do krzesania iskier o kamienie. [przypis edytorski]

[62]

przylgła — dziś popr. forma: przylgnęła. [przypis edytorski]

[63]

druh — przyjaciel; tu: miecz. [przypis edytorski]

[64]

lubemi — dziś popr. forma N. lm r.m.: lubymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[65]

wabny — tu: wabiący. [przypis edytorski]

[66]

żaleć — dziś: użalać się; żałować czegoś. [przypis edytorski]

[67]

kwef — tu: zasłona głowy lub twarzy, noszona dawniej przez wdowy. [przypis edytorski]

[68]

ode drzwi do drzwi obejdziem koleje — obejdziemy kolejno wszystkie domostwa. [przypis edytorski]

[69]

azali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[70]

w krainie styksowej (mit. gr.) — w krainie umarłych. [przypis edytorski]

[71]

uśmiechać się komuś — dziś: uśmiechać się do kogoś. [przypis edytorski]

[72]

brońże mnie odeń (daw.) — broń mnie przed nim. [przypis edytorski]

[73]

schrona (daw.) — schronienie. [przypis edytorski]

[74]

pomięszany — dziś: zmieszany. [przypis edytorski]

[75]

o nię — dziś popr. forma B. lp r.ż.: o nią; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[76]

nieczemu — tu: nie bez powodu. [przypis edytorski]

[77]

zalepły — dziś popr.: zalepiły się; zakrzepły. [przypis edytorski]

[78]

odsadzić — tu: odepchnąć. [przypis edytorski]

[79]

całem — dziś popr. forma: całym. [przypis edytorski]

[80]

błędnemi oczy — dziś popr.: błędnymi oczami. [przypis edytorski]

[81]

płód — tu: potomstwo. [przypis edytorski]

[82]

na dobie — tu: w tym momencie, obecnie. [przypis edytorski]

[83]

w pośrodku — dziś: pośrodku. [przypis edytorski]

[84]

azaż (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[85]

onać — tu: właśnie ona. [przypis edytorski]

[86]

obiata (daw.) — ofiara. [przypis edytorski]

[87]

zbójczyni — dziś: zabójczyni. [przypis edytorski]

[88]

lżyć (daw.) — obrażać, przeklinać. [przypis edytorski]

[89]

ciemnia (tu daw.) — ciemność. [przypis edytorski]

[90]

stronność (daw.) — stronniczość. [przypis edytorski]

[91]

bezwładność — tu: niemoc, bezsilność. [przypis edytorski]

[92]

dwujęzyczny — tu: dwulicowy, fałszywy. [przypis edytorski]

[93]

zgwałcić (tu daw.) — zmusić przemocą lub groźbą. [przypis edytorski]

[94]

bezrdzenny — tu: bezsensowny, bezproduktywny, bezużyteczny. [przypis edytorski]

[95]

młodszę — dziś popr. forma B. lp r.ż.: młodszą; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[96]

wspaniałemi — dziś popr. forma: wspaniałymi. [przypis edytorski]

[97]

dziewka — tu: służąca. [przypis edytorski]

[98]

służyć-em gotowa — dziś: gotowa jestem służyć. [przypis edytorski]

[99]

stu ludzi nań zdobyć (się) nie mogą — dziś popr.: stu ludzi nie może się na nią zdobyć. [przypis edytorski]

[100]

łatwiejszemi — dziś popr. forma N. lm r.m.: łatwiejszymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[101]

obiata (daw.) — ofiara. [przypis edytorski]

[102]

niepogrzebione — dziś: niepogrzebane. [przypis edytorski]

[103]

względny (tu daw.) — łagodny, uprzejmy. [przypis edytorski]

[104]

alboli (daw.) — albo też; czy może. [przypis edytorski]

[105]

czym sama w tym mieście (daw.) — czy jestem sama w tym mieście. [przypis edytorski]

[106]

Furie (mit. rzym.) — demoniczne bóstwa zemsty. [przypis edytorski]

[107]

zśród — dziś: spośród. [przypis edytorski]

[108]

za spojrzeniem — po tym, jak spojrzała. [przypis edytorski]

[109]

zjednywa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: zjednuje. [przypis edytorski]

[110]

rozlegać się — tu: rozpościerać się. [przypis edytorski]

[111]

krysztalić — tu o wodzie: lśnić jak kryształ. [przypis edytorski]

[112]

także — tu: tak bardzo, do tego stopnia. [przypis edytorski]

[113]

śród — dziś: wśród. [przypis edytorski]

[114]

nagiem — dziś popr. forma Msc. lp r.m.: nagim; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

[115]

starce — dziś popr. forma M. lm: starcy. [przypis edytorski]

[116]

przez pół (daw.) — w połowie. [przypis edytorski]

[117]

na dobie — tu: obecnie, w tym momencie; dopiero co. [przypis edytorski]

[118]

wtórzyć — tu: powtarzać. [przypis edytorski]

[119]

cieniów — dziś raczej: cieni. [przypis edytorski]

[120]

omylić — tu: zawieść, nie spełnić oczekiwań, nie przybyć na czas. [przypis edytorski]

[121]

Albalonga, częściej Alba Longa — główne miasto latyńskie, według legendy rodzinne miasto Romulusa i Remusa. [przypis edytorski]

[122]

rolniki — dziś popr. forma M. lm: rolnicy. [przypis edytorski]

[123]

względność (tu daw.) — uprzejmość; wspaniałomyślność; łaskawość. [przypis edytorski]

[124]

karm (r.ż., daw.) — pokarm, strawa. [przypis edytorski]

[125]

na rozcież — dziś: na oścież. [przypis edytorski]

[126]

gwoli (daw.) — tu: z powodu. [przypis edytorski]

[127]

względny — tu: łaskawy. [przypis edytorski]

[128]

zaczem (daw.) — tu: po czym, następnie. [przypis edytorski]

[129]

przeciw — naprzeciw. [przypis edytorski]

[130]

twojem — dziś popr. forma: twoim. [przypis edytorski]

[131]

podobnież — tu: podobnie (tj. również cicho). [przypis edytorski]

[132]

miasto (tu daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[133]

porzecze — tu: teren nad rzeką. [przypis edytorski]

[134]

stojący — tu: w pozycji stojącej. [przypis edytorski]

[135]

szczególna (tu daw.) — szczególnie. [przypis edytorski]

[136]

Parki (mit. rzym.) — boginie snujące nić ludzkiego losu. [przypis edytorski]

[137]

secina (dwa.) — setka. [przypis edytorski]

[138]

poczętem — dziś popr. forma: poczętym. [przypis edytorski]

[139]

samą rdzeń — dziś popr. w r.m.: sam rdzeń. [przypis edytorski]

[140]

trofej — dziś: trofeum. [przypis edytorski]

[141]

możeszli (daw.) — czy możesz. [przypis edytorski]

[142]

Paweł Heyse — w XIX w. panowała zasada spolszczania obcych imion; dziś przytaczamy imię i nazwisko cudzoziemców w oryginalnej postaci i pisowni. [przypis edytorski]

[143]

Paweł Heyse, żyjący dotąd znakomity nowelista niemiecki — niniejszy tekst pochodzi z Wyboru pism z roku 1879. [przypis edytorski]

[144]

R.M.L. Heyse — dziś podaje się (np. www.nobelprize.org), że ojciec pisarza nosił imiona Karl Wilhelm Ludwig i żył w latach 1797–1855. [przypis edytorski]

[145]

August Boeckh a. Böckh (1785–1867) — niemiecki filolog klasyczny i badacz starożytności. [przypis edytorski]

[146]

Karl Konrad Friedrich Wilhelm Lachmann (1793–1851) — niemiecki filolog i krytyk. [przypis edytorski]

[147]

poetycznej — tu dziś: poetyckiej. [przypis edytorski]

[148]

Maksymilian II Bawarski (1811–1864) — król Bawarii w latach 1848–1864. [przypis edytorski]

[149]

Emanuel Geibel — właśc. Franz Emanuel August Geibel (1815–1884), niemiecki poeta. [przypis edytorski]

[150]

Wilhelm I (1797–1888) — król pruski od 1861, cesarz niemiecki w latach 1871–1888. [przypis edytorski]

[151]

Rozpoczął swój zawód od powieści poetycznych — inne źródła podają, że pierwszym poematem był Frühlingsanfang 1848 (1848); potem Der Jungbrunnen: Neue Märchen von einem fahrenden Schüler (1850) oraz Francesca von Rimini: Tragödie in fünf Akten (1850). [przypis edytorski]

[152]

Bracia (1851) — inne źródła podają rok 1852 jako datę wydania powieści Die Brüder: Eine chinesische Geschichte in Versen. [przypis edytorski]

[153]

Urika — niem. Urica: Novelle in Versen. [przypis edytorski]

[154]

napis (tu daw.) — dziś: tytuł. [przypis edytorski]

[155]

Nowele wierszem — w innych źródłach: Gesammelte Novellen in Versen. [przypis edytorski]

[156]

Giovanni Boccaccio (1313–1375) — włoski pisarz, autor m.in. zbioru nowel Dekameron. [przypis edytorski]

[157]

heksametr (z gr.) — miara wierszowa, którą napisano m.in. Iliadę i Odyseję. Charakteryzuje się skomplikowanymi zasadami budowy wersów: na każdy składa się 6 stóp, daktyli (jedna sylaba długa i dwie krótkie) lub spondejów (dwie sylaby długie), czyli od 12 do 17 sylab. Heksametr polski, wobec braku iloczasu, polega na odpowiednim zestawianiu sylab akcentowanych i nieakcentowanych. [przypis edytorski]

[158]

Thekla (1859) — inne źródła podają rok 1858 jako datę wydania poematu Thekla: Ein Gedicht in neun Gesängen. [przypis edytorski]

[159]

tercyna (z wł.) — układ stroficzny, stosowany w Boskiej komedii Dantego. Wiersz o strofach złożonych z trzech wersów, najczęściej jedenastozgłoskowych, łączących się między sobą rymami w układzie aba, bcb, cdc itd. [przypis edytorski]

[160]

Salamandra — niem. Der Salamander, opublikowane w tomie Novellen und Terzinen (1867). [przypis edytorski]

[161]

Michel Angelo — niem. Michel-Angelo Buonarotti, opublikowany w Hermen: Dichtungen (1854). [przypis edytorski]

[162]

Rafael — niem. Rafael: Eine Novelle in Versen (1862 lub 1863). [przypis edytorski]

[163]

Sielanki sorrenckie — niem. Lieder aus Sorrent, 1852–1853. [przypis edytorski]

[164]

Das FeenkindDas Feenkind opublikowane w: Novelle in Versen, tom 4 (1869). [przypis edytorski]

[165]

dramatyka (daw.) — twórczość dramatopisarska; dramat. [przypis edytorski]

[166]

najprzód (daw.) — najpierw. [przypis edytorski]

[167]

Meleager — niem. Meleager: Eine Tragödie (1854). [przypis edytorski]

[168]

Sabinki (1857) — niem. Die Sabinerinnen: Tragödie in fünf Akten (1859). [przypis edytorski]

[169]

Elżbieta Karolina 1860 — inne źródła podają rok 1864 jako datę wydania komedii Elisabet Charlotte. [przypis edytorski]

[170]

Bogini rozumu 1869 — inne źródła podają rok 1870 jako datę wydania dramatu Die Göttin der Vernunft. [przypis edytorski]

[171]

Hans Lange (1864) — inne źródła podają rok 1866 jako datę wydania. [przypis edytorski]

[172]

temata — dziś popr. forma B. lm: tematy. [przypis edytorski]

[173]

uduchowniony (daw.) — przeniesiony w sferę duchowości; dziś: uduchowiony. [przypis edytorski]

[174]

przeważny — tu dziś: przeważający. [przypis edytorski]

[175]

Ostatni zbiórDas ding an sich, und andere novellen. [przypis edytorski]

[176]

Rzecz sama w sobie — niem. Das ding an sich (1876). [przypis edytorski]

[177]

Dwóch więźniów — niem. Zwei Gefangene. [przypis edytorski]

[178]

Córka Jego Ekscellencji — niem. Die Tochter der Excellenz (1877). [przypis edytorski]

[179]

Beppe — niem. Beppe der Sternseher, opublikowana także w Italienische Novellen (1924). [przypis edytorski]

[180]

Kazimierz Jan Kaszewski (1825–1910) — krytyk literacki i teatralny, tłumacz m.in. Sofoklesa, Ajschylosa, Wiktora Hugo. [przypis edytorski]

x