Przypisy

azaż (daw.) — czy, czyż. [przypis edytorski]

azaż (daw.) — czy. [przypis edytorski]

azaż (daw.) — czyż. [przypis edytorski]

azaż jest który ociec taki na ziemi, który gdyby go dziecię jego prosiło o chleb, iżby mu dał kamień; albo gdyby go prosiło o rybę, iżby mu dał jaszczorkę — Łk 11, 11 (gdzie mowa o wężu, nie o jaszczurce). [przypis edytorski]

azaż (starop.) — czy, czyż. [przypis edytorski]

azaż (starop.) — czyż. [przypis edytorski]

azaż (starop.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż; aza: czy, czy też. [przypis edytorski]

azaż (starop.) — przecież; czyż. [przypis edytorski]

A zbudziwszy się, Anhelli usiadł — uwspółcześniono interpunkcję w zdaniach zawierających imiesłowy czynne. W wydaniu źródłowym przecinek przyporządkowywał podmiot do imiesłowu, a nie do orzeczenia: A zbudziwszy się Anhelli, usiadł. [przypis edytorski]

Azevedo, José da Costa (1823–1904) — baron de Ladário, brazylijski polityk i dyplomata, minister marynarki za czasów rządów gabinetu Ouro Preto. [przypis edytorski]

Azja (mit. gr.) — jedna z okeanid, w zależności od wersji mitu matka lub żona Prometeusza. [przypis edytorski]

Azja (mit. gr.) — w mitologii greckiej jedna z okeanid. [przypis edytorski]

Azja Mniejsza — azjatycki półwysep między Morzem Czarnym a Morzem Śródziemnym. W czasach rzymskich początkowo była na tym terenie jedna duża prowincja, z czasem podzielona na: Frygię, Bitynię, Cylicję, Kapadocję, Galację, Lycję i Pont. Obecnie jest to azjatycka część Turcji, Anatolia. [przypis edytorski]

Azjej (starop. forma) — (przeciwko) Azji. [przypis edytorski]

Azjów (daw.) — forma archaiczna: Azjowy, należący do Azji. [przypis edytorski]

Azjos — wuj Hektora. [przypis edytorski]

A — zob. też oznaczone przez: AA uzupełnienie tych rozważań. [przypis edytorski]

azoik (geol.) — najstarszy okres dziejów Ziemi, z którego w formacjach skalnych nie zachowały się żadne ślady życia; obecnie synonim terminu archaik zdefiniowanego jako najstarszy eon w dziejach, przed pojawieniem się organizmów żywych, ok. 4,0–2,5 mld lat temu. [przypis edytorski]

a zoj (jid.) — tak więc; tak, w ten sposób. [przypis edytorski]

azoospermia (med.) — całkowity brak plemników w ejakulacie. [przypis edytorski]

Azopos — rzeka w Beocji. [przypis edytorski]

Azor — imię psa. [przypis edytorski]

Azrael — anioł śmierci w islamie. [przypis edytorski]

A zresztą… dawno nie żyła. — w rękopisie jest to dopisek na marginesie. [przypis edytorski]

Aztekowie — indiański lud ze środkowego Meksyku, który w XV w. utworzył potężne imperium, podbite w l. 1519–1521 przez Hiszpanów. [przypis edytorski]

Azyą — wyraz czytamy na trzy sylaby; dziś popr. forma D.lp: Azję. [przypis edytorski]

Azyjanin — dziś: Azjata; mieszkaniec Azji. [przypis edytorski]

azyjski — dziś popr.: azjatycki. [przypis edytorski]

azyjskie — dziś popr.: azjatyckie. [przypis edytorski]

azyjskie (…) okraje — krańce Azji. [przypis edytorski]

azyjski (starop. forma) — azjatycki. [przypis edytorski]

azyl — miejsce bezpiecznego schronienia; tu: przytułek. [przypis edytorski]

azylum (daw., z łac. asylum) — azyl, miejsce bezpiecznego schronienia. [przypis edytorski]

azynus (łac. asinus) — osioł. [przypis edytorski]

Azzahra — także: Medina Azahara a. Madinat al-Zahra; arab. kompleks pałacowy w hiszp. Andaluzji, założony w 1. poł. X w. przez kalifa Kordoby Abd ar-Rahmana III i nazwana na cześć jego faworyty jej imieniem (nazwa oznacza dosł. „miasto az-Zahry”); Azahara została splądrowana i zniszczona na początku XI w.; jej ruiny odkryto ponownie po tysiącu lat, w 1911 r. [przypis edytorski]

bąblowiec — pasożyt, gatunek tasiemca, żyjący w jelitach. [przypis edytorski]

bączyć — brzęczeć, wydawać odgłosy właściwe bąkom. [przypis edytorski]

Bądarzewska-Baranowska, Tekla (1838–1862) — kompozytorka polska, autorka popularnej melodii pt. Modlitwa dziewicy. [przypis edytorski]

Bądarzewska-Baranowska, Tekla (1838–1862) — kompozytorka polska, autorka popularnej Modlitwy dziewicy. [przypis edytorski]

Bądźmy ustawicznie w Panu naszym, panu Kristusie, który jest prawdziwym Bogiem i żywotem wiecznym — 1 J 5, 20. [przypis edytorski]

Bądźmyż otwarci: nie mamy teatru itd. — w rękopisie zapisane na marginesie. [przypis edytorski]

bądź namiestników, bądź towarzyszów swoich — w innym tłumaczeniu: swoich rządców i komesów. [przypis edytorski]

Bądź pochwalony (…) i zioła — fragment Pieśni słonecznej (nazywanej również Pochwałą stworzenia) św. Franciszka z Asyżu. [przypis edytorski]

bądź ty Boozem, ja Rutą — aluzja do biblijnej Księgi Ruth; Ruth poślubiła Booza, z którego pola zbierała kłosy jęczmienia, by się wyżywić. [przypis edytorski]

bądźże (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: bądź koniecznie, bądź wreszcie itp. [przypis edytorski]

bądźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; inaczej: bądź koniecznie. [przypis edytorski]

bądźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

bądźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

bądźże — konstrukcja z partykułą -że o funkcji wzmacniającej. [przypis edytorski]

bądź zdrów, holenderski śledziu (daw., pot.) — nic z tego, okazja zniknęła. [przypis edytorski]

bąkać — powiedzieć coś cicho lub niewyraźnie, zacinając się. [przypis edytorski]

bąk a. cyga, fryga — wydrążona kula na pręciku, wokół którego okręcony był sznurek. Bąka wprawiało się w nagły ruch, odciągając sznurek. Zabawa polegała na tym, żeby nie dopuścić do zatrzymania bączka, podtrzymując ruch biczykiem lub kijkiem. [przypis edytorski]

bąk błotny, właśc. bąk zwyczajny — duży ptak wodny z rodziny czaplowatych; w okresie godowym samce wydają niski głos, przypominający ryk krowy. [przypis edytorski]

bąk — tu: małe dziecko. [przypis edytorski]

Baader, Franz von (1765–1841) — niemiecki filozof, jeden z najbardziej wpływowych teologów swojej epoki; potępiał większość filozofii europejskiej od czasów Kartezjusza jako prowadzącą do ateizmu. [przypis edytorski]

Baal a. Belial — bóstwo pogańskie, często wspominane w Biblii. [przypis edytorski]

Baala i Astarata — właśc. Astarte a. Asztarte: imię fenickiej i kananejskiej bogini miłości, płodności i wojny (utożsamianej z babilońsko-asyryjską Isztar i gr. Afrodytą); zw. Królową Niebios (oraz Królową Baala, boga deszczu i burzy); przedstawiana była jako naga kobieta, trzymająca kwiaty lotosu i stojąca na grzbiecie lwa a. konia; do obrzędów kultu Astarte należały świątynne akty seksualne wyznawców z kapłankami bogini zw. kedesza; Astarte oddawano cześć pod postacią betyli (dużych, pionowych kamieni; nazwa oznacza: dom boga), paląc kadzidła i składając ofiary z jedzenia, zwierząt, czasem także małych dzieci; w mitologii staroirańskiej Astarte wraz z boginią Anat wspierała życiodajnego boga Baala w walce z jego wrogami. [przypis edytorski]

Baalbek — miasto w Libanie; znajdują się tam dwie rzymskie świątynie, Jowisza i Bachusa. [przypis edytorski]

Baalbek — staroż. miasto w płn.-wsch. Libanie, miejsce kultu fenickiego boga Baala; w czasach hellenistycznych i rzymskich nosiło nazwę Heliopolis, stanowiło ośrodek kultu triady bogów: Jowisza, Wenus i Bachusa, z monumentalnymi świątyniami. [przypis edytorski]

Baal — bóstwo semickie, czczone też w Egipcie, potem w Rzymie jako bóg słońca. [przypis edytorski]

Baal — bóstwo semickie, czczone w Kanaanie (daw. Palestyna, Fenicja, dziś Syria; ośrodek kultu znajdował się w mieście Ugarit); bóg burzy, deszczu i płodności, władca świata; jego atrybutem był byk. Baal był synem Dagona, włądzę nad światem otrzymał od najwyższego boga El, za wstawiennictwem swej siostry (i ukochanej), bogini miłości i płodności Anat. Mit o Baalu opowiada o cyklicznym odrodzeniu: co roku młodzieńczy, pełen zapału i życiodajnej siły bóg deszczu ginął w walce z bogiem śmierci i skwaru letniego, Motem, aby po zstąpieniu do świata podziemnego powstać z martwych na wiosnę. Treścią mitu jest nieustanna, cykliczna walka między życiem a śmiercią oraz oczyszczenie wewnętrzne; po dokonaniu zabójstwa na Baalu, najgorszego z najgorszych czynów, siła jego wroga wyczerpywała się, otwierając drogę do odrodzenia. Baal oznacza właśc.: Pan; imię boga brzmiało Haddu, Hadad a. Adad. Kult Baala sprowadził do Rzymu cesarz Heliogabal (204–222 n.e.), który był kapłanem syryjskiego bóstwa (El Gabal; stąd imię Heliogabala); próbował podporządkować Baalowi inne bóstwa, m.in. poprzez symboliczne gesty przeniesienia do świątyni Baala ognia Westy, kamienia Kybele (Bogini Matki), Palladium ze świątyni Ateny itp.; poczynania te uznano za objaw szaleństwa cesarza i po zgładzeniu Heliogabala zakazano kultu Baala w Rzymie. [przypis edytorski]

Baal — bóstwo semickie, czczone w Kanaanie (Palestyna, Fenicja, Syria), bóg burzy, deszczu i płodności, władca świata; mit o Baalu opowiada o cyklicznym odrodzeniu: co roku ginął w walce bogiem śmierci i skwaru letniego, Motem, aby po zstąpieniu do świata podziemnego powstać z martwych na wiosnę. [przypis edytorski]

Baal — bóstwo semickie, jego miejscem kultu było Ugarit. [przypis edytorski]

Baal — bożek pogański, wspominany w Starym Testamencie, tu oczywisty anachronizm. [przypis edytorski]

Baal Fenicjan, Zeus Greków i Jowisz Latynów — bogowie burzy, będący jednocześnie władcami bogów w religiach wskazanych ludów. [przypis edytorski]

Baal — kananejski bóg przyrody i płodności. [przypis edytorski]

Baal (mit.) — dosł.: „Pan”, tytuł boga Hadada (Adada), gł. bóstwa ludów zachodniosemickich (Palestyny, Fenicji, Syrii), władcy świata, boga burzy i deszczu; słowo „Baal” często występuje w Biblii na określenie różnych bogów pogańskich. [przypis edytorski]

Baal (mit.) — dosł.: „Pan”, tytuł boga Hadada (Adada), głównego bóstwa ludów zachodniosemickich (Palestyny, Fenicji, Syrii), władcy świata, boga burzy i deszczu; słowo „Baal” często występuje w Biblii na określenie różnych bogów pogańskich. [przypis edytorski]

Baal (mit.) — dosł.: „Pan”, tytuł boga Hadada (Adada), głównego bóstwa ludów zachodniosemickich (Palestyny, Fenicji, Syrii), władcy świata, boga burzy i deszczu. [przypis edytorski]

Baal — semickie bóstwo, z ośrodkiem kultu w mieście Ugarit. Władca świata, bóg życiodajnego deszczu i burzy. Co roku stawał do walki z bogiem śmierci Motem, w wyniku której ginął, a następnie odradzał się na wiosnę. [przypis edytorski]

Baal Sydon — „Pan Sydonu”, tytuł boga. Baal używane również w zastępstwie imienia głównego boga ludów zachodniosemickich (Palestyny, Fenicji, Syrii), władcy świata, boga burzy i deszczu. [przypis edytorski]

baba — babka, babcia. [przypis edytorski]

Baba (gw.) — żona. [przypis edytorski]

Babbage, Charles (1791–1871) — ang. matematyk, twórca tablic logarytmicznych, wynalazca maszyny dyferencyjnej (maszyny liczącej) oraz oftalmoskopu (przyrządu do badania wnętrza oka ludzkiego). [przypis edytorski]

Babcia — w tekście sztuki Babka lub Babcia. [przypis edytorski]

Bab-el-Mandeb (ar.: Wrota Łez) — cieśnina łącząca Morze Czerwone i Ocean Indyjski. [przypis edytorski]

Babel — nazwa wieży z biblijnej opowieści (Rdz 11,1-9); podczas wznoszenia wieży Babel Bóg pomieszał budowniczym języki, dzieląc w ten sposób ludzi na różne narody, a zarazem udaremniając im zjednoczenie się i zbuntowanie przeciw jego potędze. [przypis edytorski]

Baber (1483–1530) — właśc. Zahir ad-Din Muhammad Babur; założyciel państwa Wielkich Mogołów. Wódz, polityk, protektor nauki i sztuki. [przypis edytorski]

Baber, właśc. Zahir ad-Din Muhammad Babur (1483–1530) — założyciel Państwa Wielkiego Mongoła. [przypis edytorski]

Babeuf, François Noël (1760–1797) — radykalny polityk fr. pochodzenia chłopskiego; przyłączył się do rewolucji fr. 1789 r., zorganizował tzw. Sprzysiężenie Równych, działał na rzecz zradykalizowania rewolucyjnych przemian, wydawał radykalny dziennik „Trybun Ludu” („Le Tribun du peuple”), zyskał sobie przydomek Grakchusa (rzym. trybuna ludowego z II w. p.n.e., dbającego o dobro plebejuszy); egalitarysta, autor Manifestu plebejskiego, postulował uspołecznienie środków produkcji oraz podzielenie całej ziemi na równe działki i rozdanie jej obywatelom (istniejącą własność uważał za powstałą w wyniku przemocy i nieuczciwości; w przyszłości, w nowym, komunistycznym ustroju własność prywatna i prawo dziedziczenia miały zostać zniesione, wprowadzono by natomiast wspólnotę dóbr); zwolennik rewolucji proletariackiej, w wyniku której uciskani przejęliby władzę nad swymi wyzyskiwaczami poprzez zamach stanu przygotowany uprzednio przez szczupłą grupę konspiratorów; do jego poglądów (tzw. babuwizmu) nawiązywali zarówno socjaliści utopijni, jak i Marks. [przypis edytorski]

Babeuf, François Noël (1760–1797) — radykalny polityk fr. pochodzenia chłopskiego; w 1789 przyłączył się do rewolucji, zorganizował tzw. Sprzysiężenie Równych, działał na rzecz zradykalizowania rewolucyjnych przemian, zyskał sobie przydomek Grakchusa (rzym. trybuna ludowego z II w. p.n.e., dbającego o dobro plebejuszy). [przypis edytorski]

Babia Góra — masyw górski w Paśmie Babiogórskim, należącym do Beskidu Żywieckiego w Beskidach Zachodnich, z najwyższym szczytem o nazwie Diablak. [przypis edytorski]

Babia Góra — najwyższy szczyt Beskidu Zachodniego (1725 m n.p.m.). [przypis edytorski]

Babieka — a. Bawieka, koń Cyda. [przypis edytorski]

babieniec — tu: harem. [przypis edytorski]

Babilończycy — mieszkańcy starożytnego państwa Babilon na Bliskim Wschodzie. Do współczesnych czasów dochowały monumentalnych babilońskich budowli. [przypis edytorski]

Babilończyki, co chcieli murować wieżę do nieba, jako je Pan srodze rozproszyć raczył — opowieść o wieży Babel (Rdz 11, 1–9). [przypis edytorski]

babilońska nierządnica — postać symboliczna z biblijnej księgi Apokalipsy, uosobienie zepsucia i sprzedajności zła. [przypis edytorski]

Babilonia — starożytne państwo w Mezopotamii, na terenie obecnego Iraku, które istniało od ok. 1894 r. p.n.e. do 538 p.n.e. Największe znaczenie gospodarcze i terytorialne osiągnęła za panowania Hammurabiego (1792–1750 p.n.e.). [przypis edytorski]

Babilon — największe miasto staroż. Mezopotamii; dzięki wzmiance o mieście pod panowaniem islamskim, możemy datować czas akcji na między VII. a X w. n.e. [przypis edytorski]

Babilon — starożytne miasto mezopotamskie, dawna stolica Babilonii. [przypis edytorski]

Babilon — starożytne miasto w Mezopotamii, dawna stolica Babilonii. Pierwsza wzmianka o Babilonie pochodzi z XXIII w. p.n.e. Rola miasta wzrosła za panowania Hammurabiego (1792–1750 p.n.e.), który przeznaczył Babilon na stolicę swojego imperium. Od XVI w. p.n.e. podupada; ponownie zyskuje na ważności w II poł. VI w. p.n.e. za panowania dynastii nowobabilońskiej. Ostateczny upadek miasta dokonał się w III w. [przypis edytorski]

Babilon — stolica Babilonii, przen. miejsce pogańskie, grzeszne. [przypis edytorski]

Babilon — wielkie miasto w środkowej Mezopotamii (dziś: Irak), nad Eufratem. W tym czasie był stolicą państwa Babilonii. [przypis edytorski]

babimostski — dziś popr. forma: babimojski; Babimost — miasto w płd. części Wielkopolski, dziś w powiecie zielonogórskim. [przypis edytorski]

Babińska Rzeczpospolita — szlachecka grupa towarzyska, działająca w XVI–XVII w. we wsi Babin; jej członkowie zajmowali się zabawą w karykaturalne miniaturowe państwo i za udane opowiastki przyznawali sobie urzędy na wzór urzędów Rzeczpospolitej; z Rzeczpospolitą Babińską byli związani m.in. Jan Kochanowski, Mikołaj Rej i Jan Andrzej Morsztyn. [przypis edytorski]

Babiński, Józef (1857–1932) — polski lekarz-neurolog, urodzony we Francji. [przypis edytorski]

babirusa — zwierzę z rodziny świniowatych żyjące dziko na wyspach Indonezji, wyróżniające się gęstą sierścią (czarną lub złocistą) oraz pokaźnymi ciosami. [przypis edytorski]

babiści, właśc. babici — wyznawcy babizmu, perskiej religii wywodzącej się z islamu, powstałej w połowie XIX w. [przypis edytorski]

babka (gw.) — płaskie kowadełko do klepania kos, stosowanego w celu zmniejszenia grubości krawędzi klingi, co ułatwia ostrzenie. [przypis edytorski]