Przypisy

półimperiał — dawna moneta rosyjska wartości 5 rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]

pół- lub nocy, lub dnia — z północy lub z południa. [przypis redakcyjny]

półmiski spełna będą, przyjmie ji Żydek — po kosztownych ucztach sreberko idzie na zastaw do Żyda. [przypis redakcyjny]

półmiski — wyszukane potrawy. [przypis redakcyjny]

półokręcie (daw.) — mały okręt. [przypis redakcyjny]

półtorasta (daw.) — sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu. [przypis redakcyjny]

późnéj. [przypis redakcyjny]

późny (daw.) — dawny, odległy czasem. [przypis redakcyjny]

po 12 ziarn — z jednego zasianego ziarna; tj. po 12 jednostek miary z każdej wysianej jednostki. [przypis redakcyjny]

poalterować się — zgryźć się. [przypis redakcyjny]

pobiała — warstwa cynku, którą powleczony jest przedmiot; biel cynkowa. [przypis redakcyjny]

pobiegała — przebiegała. [przypis redakcyjny]

pobitej księżej (starop. forma) — zamiast: pobitych księży; księża rzeczownik żeński lp, utworzony podobnie jak: szlachta, wójcia, bracia, studencia, por.: Prace filologiczne, Kryński: „Rzeczowniki zbiorowe typu bracia”. [przypis redakcyjny]

pobłaźnić (starop.) — ogłupić. [przypis redakcyjny]

pobliżu (daw. forma) — w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobliżu (daw.) — w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobliżu — [tu:] w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobór — podatek od łanu. [przypis redakcyjny]

pobocz (daw.) — lejce, cugle. [przypis redakcyjny]

pobożność — tu: przywiązanie. [przypis redakcyjny]

pobrać — złupić, obedrzeć. [przypis redakcyjny]

Po bracie się pocieszył koroną i żoną — Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV. [przypis redakcyjny]

pobrat (daw.) — pobratymstwo, zbratanie się. [przypis redakcyjny]

pobyty (ukr.) — pobici. [przypis redakcyjny]

poćwiczyć się (starop.) — nauczyć [ćwiczyć]. [przypis redakcyjny]

Po chleb aniołów wyciągałaś szyję — Przez chleb aniołów poeta rozumie wyższą wiedzę spekulacyjną, umiejętność, która umysłowego łaknienia człowieka na tej ziemi dostatecznie nie zaspokaja, a którą tylko w życiu wiecznym, pozaświatowym całą obejmie i sytym się stanie. [przypis redakcyjny]

pochmurze (daw.) — pochmurne niebo. [przypis redakcyjny]

Pochodnia, co tu przyświeca twej doli — Poeta nadmienia tu o łasce bożej, która go oświeca, o czym w pierwszych dwóch pieśniach Piekła nas obszerniej objaśnił. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) Przyborowskiego — [por. tegoż] Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego, Poznań 1857. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) Plenkiewicza — [por.] Dzieła Jana Kochanowskiego, Wyd. pomn., t. IV, cz. I, Warszawa 1884. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) ks. Gackiego — [por.] O rodzinie Jana Kochanowskiego, Warszawa 1869. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity gruntownie naprzód przez Aleksandra Krasickiego — [por.] Biblioteka nauk. Zakładu Ossol[ińskich], t. VI. [przypis redakcyjny]

pochodzisty (daw.) — przystępny. [przypis redakcyjny]

pochodzony (starop.) — [tu:] przechodzony, stary. [przypis redakcyjny]

pochodzony — zniszczony. [przypis redakcyjny]

pochop (daw.) — rozmach. [przypis redakcyjny]

pochopniejszy — tu: bardziej skoczny. [przypis redakcyjny]

pochopny (daw.) — prędki, wartki. [przypis redakcyjny]

pochutnywać (daw.) — smakować sobie, podobać się. [przypis redakcyjny]

pochutnywać sobie (starop.) — unosić się radością. [przypis redakcyjny]

Pochwała głupstwa (1509) to tytuł satyry jednego z najsłynniejszych humanistów, Erazma z Rotterdamu, w której krytyka stosunków średniowiecznych ujęta została w ironiczną formę niby panegiryku. Przesyłając królowi autograf wiersza, pisał Krasicki w liście z 7 IX 1781 r.: „Poprzednikiem moim w tej mierze był Erazm; żart jego dowcipny zdał mi się być sposobną materią do satyry”. (I. Krasicki, Pisma wybrane, t. IV, s. 267). [przypis redakcyjny]

pochwalem (starop.) — pochwalę (forma gwarowa); [iako godne nigdy nie pochwalem: nigdy nie pochwalę tak, jak są tego godne; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Pochwalony — zwyczajowy skrót tradycyjnego powitania „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, tu połączony charakterystycznie z „miejskim”: dobry wieczór państwu. [przypis redakcyjny]

pociągać — tu: przedłużać, powiększać. [przypis redakcyjny]

pociągnąć, ciągnąć — gra słów. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wyraz sądowy: wziąć na tortury, gdyż kat wiszącego za nogi i ręce za pomocą korby pociągał; por. Kitowicz, Opis obyczajów II, 17. Wyd. II. Petersburg 1855. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wziąć na tortury; wymusić zeznania. [przypis redakcyjny]

pociecha (daw.) — radość i nadzieja; pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pociecha (gaudium) (…) zgryzota (conscientiae morsus) — Zob. Przyp. 2 do Tw. 18. [przypis redakcyjny]

pociecho — do dziś określa się dziecko jako pociechę. [przypis redakcyjny]

Pociecho moja ty, książeczko… — wiersz ten zamieszczony był w „Chimerze” w r. 1905. Jest to jedyny utwór liryczny, który Wyspiański sam zgodził się oddać do druku. [przypis redakcyjny]

po ciemnie — po ciemku (por. ciemno). [przypis redakcyjny]

pocieno — tj. pójdź jeno. [przypis redakcyjny]

pocieszny (daw.) — przynoszący pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pocieszny — tu: pocieszający. [przypis redakcyjny]

począł — zaczął. [przypis redakcyjny]

Początek rozdziału Pierwsze ostrzeżenie, skreślony przez cenzurę carską z wydania książkowego Lalki. Fragmentu tego nie włączono do tekstu, gdyż w scenie zastępczej Prus wprowadził szereg nowych szczegółów, które później w toku powieści odgrywają pewną rolę. [przypis redakcyjny]

poczci a. poćci (starop. forma) — przeczytaj. [przypis redakcyjny]

poczciwość czynić czemu (starop.) — cześć oddawać. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — cześć, poszanowanie. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — zaszczyt. [przypis redakcyjny]

poczciwość — tu: uznanie godności osobistej, honoru. [przypis redakcyjny]

poczciwość uczynić (starop.) — [okazać] cześć, łaskę. [przypis redakcyjny]

poczciwy (starop.) — szlachetny (godny czci), dobry. [przypis redakcyjny]

poczęty człowiek żył i zmarł bez zmazy — Jezus Chrystus, którego święte imię poeta w piekle tylko przez peryfrazę wspomina. [przypis redakcyjny]

poczedszy (starop.) — [forma imiesłowowa] przeczytawszy. [przypis redakcyjny]

poczet — czeladź pocztowa, szeregowi. [przypis redakcyjny]

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]

poczet — orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]

poczet — tu: rachunek. [przypis redakcyjny]

pocznimy — pocznijmy, zacznijmy. [przypis redakcyjny]

Poczobutt-Odlanicki, Marcin (1728–1810) — astronom i matematyk, jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, współzałożyciel obserwatorium astronomicznego w Wilnie. [przypis redakcyjny]

poczta — poczesne, podarunek. [przypis redakcyjny]

pocztarskie — pocztowe. [przypis redakcyjny]

pocztarz — poczciarz, jadący z pocztą. [przypis redakcyjny]

pocztowy — członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

pocztowy — wpisany w poczet, zwykły żołnierz. [przypis redakcyjny]

poczt — poczet; tu: oddział, zastęp. [przypis redakcyjny]

poczty — straże, warty. [przypis redakcyjny]

Poczułem jakby od skrzydeł powiewu wiatr na mym czole — Wiatr, jaki poeta poczuł na swoim czole, pochodził od skrzydła anioła, który tym skrzydłem znowu jedno P zmiótł z jego czoła. [przypis redakcyjny]

poczuwać się — tu: czuwać, mieć się na baczności. [przypis redakcyjny]

poczwarę — mowa o Adamie Ponińskim. [przypis redakcyjny]

poczyść (starop.) — poczytać. [przypis redakcyjny]

poczytać — zaliczyć. [przypis redakcyjny]

podać głowę* — dać głowę, stracić życie. [przypis redakcyjny]

podać na obrót — zwrot myśliwski: nagnać, w bok zapędzić. [przypis redakcyjny]

podagryk — chory na podagrę (dzisiejsza nazwa: dna moczanowa, artretyzm a. skaza moczanowa), przewlekłą chorobę związaną z zaburzeniem metabolizmu kwasu moczowego, objawiającą się opuchlizną i zaczerwienieniem stawów (najczęściej wielkiego palca u stopy) lub tkanek miękkich oraz szarpiącym, napadowym bólem. [przypis redakcyjny]

podarza (daw.) — podarunki. [przypis redakcyjny]

poda sztychy — cios wymierzy (w domyśle: żołnierz). [przypis redakcyjny]

podatek szlachecki, to jest, Grosz Dziesiąty, nigdy nie wyniesie więcej nad 10 albo 12 milionów — według obliczenia Deputacji Koekwacyjnej 10 555 000 złotych polskich. [przypis redakcyjny]

podatek właściwy — podatek bezpośredni; podatek niewłaściwy — podatek pośredni. [przypis redakcyjny]

podatk pogłówny — podatek od głowy, zwłaszcza od Żydów za opiekę prawną. [przypis redakcyjny]

podawać — tu: przekazywać. [przypis redakcyjny]

pod bramę wsadzić — ukarać więzieniem. [przypis redakcyjny]

podchodzi miecz (starop.) — zbliża się popod miecz. [przypis redakcyjny]

podczas powinności — w służbie. [przypis redakcyjny]

podczaszy koronny — Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649. [przypis redakcyjny]

podczaszy — Lubomirski. [przypis redakcyjny]

Podczaszy — Lubomirski. [przypis redakcyjny]

pod Częstochową — starcie 4 września 1665. [przypis redakcyjny]