Przypisy

materia (daw.) — tu: tkanina. [przypis edytorski]

materiał na „szansę” — tj. na szansonistkę (fr. chansonnette; od chanson: piosenka), czyli piosenkarkę i artystkę kabaretową. [przypis edytorski]

materiał — tu: temat (ang.: matter). [przypis edytorski]

materiały łokciowe (przestarz.) — tkaniny, wstążki itp. sprzedawane w sklepiku na łokcie, tj. odwijane z beli i przycinane do długości pożądanej przez klienta. [przypis edytorski]

materializm (filoz.) — pogląd, który stanowi, że materia jest pierwotna wobec świata duchowego, który jest wytworem przyrody i społeczeństwa i pozostaje w ścisłej wobec nich zależności. [przypis edytorski]

materializm (filoz.) — stanowisko głoszące, że jedynym realnie, samoistnie istniejącym bytem jest materia; w szczególności jest ona pierwotna wobec świata duchowego, będącego wytworem przyrody i społeczeństwa i pozostającego w ścisłej wobec nich zależności. [przypis edytorski]

materializm — pogląd, który stanowi, że materia jest pierwotna wobec świata duchowego, który jest wytworem przyrody i społeczeństwa i pozostaje w ścisłej wobec nich zależności. [przypis edytorski]

materialny — tu: jedwabny. [przypis edytorski]

materia prima (łac., filoz.) — dosł.: materia pierwsza, pierwotna; podstawowy budulec świata; pojęcie z filoz. Arystotelesa oraz z alchemii. [przypis edytorski]

materia — tu: przedmiot, obiekt, powód. [przypis edytorski]

materia — tu: temat. [przypis edytorski]

materia — tu: temat rozmowy. [przypis edytorski]

materia — tu w zn. (daw.): ropa. [przypis edytorski]

materie (daw.) — materiały, tkaniny. [przypis edytorski]

materie (daw.) — materiały, tkaniny. [przypis edytorski]

Mater mea de domo Kiemliczówna est — moja matka jest z domu Kiemliczówna. [przypis edytorski]

mater — od: Alma Mater (łac., dosł. matka karmicielka); termin ten stanowi uroczystą nazwę nadawaną uniwersytetom i in. szkołom wyższym od czasów średniowiecza. [przypis edytorski]

Mater Semita (łac.) — Główna Ścieżka. [przypis edytorski]

mater triumphalis (łac.) — matka triumfalna. [przypis edytorski]

materyją — materią; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

materyja — materia; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

materyj — dziś D.lm: materii. [przypis edytorski]

Mateusz, herbu Cholewa (zm. 1166) — biskup krakowski, występujący w kronice Wincentego Kadłubka jako jeden z uczestników dialogu o dziejach Polski, dlatego mylnie przypisywano mu autorstwo tej części dzieła. [przypis edytorski]

Mateusz Sarbiewski — Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, nadworny kaznodzieja króla Władysława IV. Jeden z największych europejskich poetów barokowych. (W XVI w. imiona Maciej i Mateusz nie były jeszcze w polszczyźnie rozróżniane). [przypis edytorski]

Mateusz — w oryg. Ματθίας (Matthias); Matatiasz z 1 Mch. [przypis edytorski]

Matia ben Charasz — tannaita trzeciej generacji działający w Rzymie, gdzie założył żydowską szkołę oraz sąd. Stworzył liczne, znane do dziś, sentencje halachiczne; znany również z agad jego autorstwa. [przypis edytorski]

mati (mal.) — nie żyje; martwy. [przypis edytorski]

matinée (fr.) — tu: poranny strój kobiecy. [przypis edytorski]

matinée (fr.) — tu: spotkanie, które odbywa się przed obiadem, po południu. [przypis edytorski]

matinka — kobiecy strój poranny na przełomie XIX i XX wieku; rodzaj podomki. [przypis edytorski]

matinka (z fr. matinée: poranek) — daw. podomka; poranny strój kobiecy; luźny, ozdobny kaftanik. [przypis edytorski]

matinka (z fr.) — poranny ubiór damski; podomka, szlafroczek. [przypis edytorski]

Matins — weite Jacke. [przypis edytorski]

Matisse, Henri (1869–1954) — francuski malarz, grafik i rzeźbiarz, najsłynniejszy przedstawiciel fowizmu, stylu charakteryzującego się użyciem żywych, kontrastowych, płaskich plam koloru. [przypis edytorski]

Mat'jewo job i tak… (z ros.) — kurwa mać i tak nas wszystkich ta menda zapisała. [przypis edytorski]

Matka Boska — kwestia z oryginalnej wersji dramatu Rydla. [przypis edytorski]

Matka Boska Zielna — obchodzone 15 sierpnia święto maryjne patronki płodności ziemi, podczas którego święci się w kościołach wiązanki żniwne, splecione ze zbóż, polnych kwiatów i ziół, przybrane kolorowymi wstążkami. [przypis edytorski]

Matka Boża, cięta od pałasza — nawiązanie do obrazu Matki Boskiej Jasnogórskiej, noszącego ślad cięcia bronią białą. [przypis edytorski]

matka Diońska — Wenera (w mit. gr. Afrodyta), jako córka Zeusa i Diony. [przypis edytorski]

matka Eumenid — matką Eumenid (furii) była Noc, córa Chaosu, siostra Ziemi. [przypis edytorski]

matka Gracchów a. matka Grakchów (190–100 p.n.e.) — Kornelia Afrykańska Młodsza, córka wodza rzymskiego Scypiona Afrykańskiego, matka 12 dzieci, które po śmierci męża wychowywała samotnie. Uważana w Rzymie za wzór matki, rozwijającej w dzieciach cnoty obywatelskie. Dwóch jej synów, Tyberiusz i Gajusz, zostało trybunami ludowymi. [przypis edytorski]

matka — Hekuba, żona Priama, królowa Troi, matka Hektora i Parysa. [przypis edytorski]

matka jego się rozniemógłszy w noc Narodzenia Pańskiego świat ten pożegnała — Judyta czeska zmarła 25 grudnia 1086 r. [przypis edytorski]

matka — matką Achillesa była Tetyda, boginka morska, córka Nereusa. [przypis edytorski]

matka — matką Achillesa była Tetyda, nimfa morska. Żeby uchronić ukochanego syna przed niebezpieczeństwem, kąpała go w Styksie, dzięki czemu jedynym wrażliwym miejscem na jego ciele była pięta, za którą musiała go trzymać. [przypis edytorski]

matka mleczna — kobieta, która karmiła niemowlę; w XVIII w. powszechnie oddawano nowo narodzone dzieci szlacheckie kobietom z gminu do wykarmienia piersią; kobiety te były wynagradzane ze tę usługę. [przypis edytorski]

matka — nie jest znane imię matki Mieszka I, żony Siemomysła. [przypis edytorski]

matka — tu: bogini Cybele. [przypis edytorski]

matka zbuntowanego Graccha — Kornelia, rzymska arystokratka z II w. p.n.e., matka Tyberiusza i Gajusza Grakchów, wzór szlachetności, poświęcenia i przywiązania do dzieci, symbol nieszczęśliwej matki, była znana pod mianem „matki Grakchów”. Jej starszy syn Tyberiusz jako trybun ludowy przeprowadził reformy prawa rolnego na rzecz ubogich obywateli, prześladowany przez przeciwników politycznych, zginał tragicznie podczas zamieszek. W zachowanych dwóch fragmentach jej listów, o niepewnej autentyczności, Kornelia sprzeciwiała się zamiarom Gajusza, który również chciał objąć trybunat, i przestrzegała go przed kontynuowaniem rewolucyjnej polityki jego brata. Gajusz nie posłuchał matki, jako trybun przeprowadził reformy na rzecz ubogiej, plebejskiej ludności, proponował nadanie obywatelstwa sprzymierzeńcom Rzymu, co doprowadziło do zamieszek i jego śmierci. Kornelia, jako jedyna z kobiet w czasach republiki, została pośmiertnie uczczona posągiem w Rzymie. [przypis edytorski]

matkę odbieżał (daw.) — odjechał od matki; zostawił matkę. [przypis edytorski]

Matki Boskiej Szkaplerznej — święto w kościele katolickim obchodzone 16 lipca. [przypis edytorski]

matki Ledy — Leda była żoną króla Sparty Tyndareusa, matką Heleny oraz bliźniaków Kastora i Polluksa. [przypis edytorski]

matki posłuszne mistrzyniej (starop.) — szyk przestawny; dziś: posłuszne matce mistrzyni. [przypis edytorski]

matki słowa — tu: słowa Wenery, matki Eneasza. [przypis edytorski]

matki swojej ptaki — gołębie były ptakami poświęconymi Wenerze, matce Eneasza. [przypis edytorski]

Matlakowski, Władysław (1850–1895) — znany chirurg, ordynator w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, redaktor „Gazety Lekarskiej”, autor ok. 120 prac z zakresu medycyny; jeden z pierwszych badaczy sztuki ludowej Podhala (gromadził tamtejszy folklor muzyczny i słowny, utrwalał i analizował typy zdobnictwa itp.), a także tłumacz z angielskiego (m.in. Hamleta Shakespeare'a; wyd. tłumaczenia 1894); zmarł na gruźlicę w wieku 45 lat. [przypis edytorski]

matlot — żywy taniec marynarski, naśladujący pracę żeglarzy na statku. [przypis edytorski]

matnia — sytuacja bez wyjścia. [przypis edytorski]

matnia — sytuacja bez wyjścia, pułapka. [przypis edytorski]

Ma toute belle (fr.) — moja przepiękna. [przypis edytorski]

matrero (hiszp.) — bandyta. [przypis edytorski]

matriarchat, patriarchat — formy organizacji społeczeństwa oparte na dominującej pozycji, odpowiednio, kobiet albo mężczyzn; w poł. XIX w. wysunięto hipotezę, że w społeczeństwach pierwotnych, prehistorycznych panował matriarchat, ale nie znalazła ona potwierdzenia i obecnie uznaje się, że społeczeństwa matriarchalne nigdy nie istniały. [przypis edytorski]

matriarchat — władza kobiet, zwł. w obrębie rodziny. [przypis edytorski]

matricida (łac.) — matkobójca. [przypis edytorski]

matrimonium (łac.) — małżeństwo. [przypis edytorski]

Matrix Admirabilis (łac.) — macierz przedziwna. [przypis edytorski]

Matrona efeska — rozwiązła historia o młodej wdowie z Efezu, zawarta w powieści Satyricon Petroniusza (I w. n.e.); także tytuł powstałej na jej podstawie komedii z 1702, napisanej przez poetę i dramaturga Antoine'a Houdar de La Motte, należącego do grona tzw. „nowożytników”, wiodących spór ze zwolennikami form antycznych. [przypis edytorski]

matrona (łac.) — małżonka, gospodyni domu; dziś: starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona (łac.) — żona, gospodyni domu; dziś: starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona — powszechnie szanowana starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — starsza, przeważnie zamężna kobieta, ciesząca się poważaniem. [przypis edytorski]

matrona stolata (łac.) — dostojna mężatka. [przypis edytorski]

matrona — tu: dostojna, starsza kobieta. [przypis edytorski]

matrona — tu: zamężna i niemłoda kobieta. [przypis edytorski]

matros (z ros.) — marynarz. [przypis edytorski]

Mat. R. X w. 17 — Mt 10, 17. [przypis edytorski]

matryca białkowa — w powielaczach białkowych matryca, w postaci pokrytej żelatyną bibułki, na której pisano tekst na maszynie do pisania. [przypis edytorski]

matrykuła (daw.) — legitymacja studencka. [przypis edytorski]

mat — stopień podoficerski we flocie, odpowiadający kapralowi w wojskach lądowych. [przypis edytorski]

Mat' swoju zabyw bat'ko Wernyhora (z ukr.) — Ojciec Wernyhora zabił swoją matkę. [przypis edytorski]

matté (port.) — susz ze zmielonych liści i gałązek ostrokrzewu paragwajskiego, z którego przyrządza się napar popularny w krajach Ameryki Płd. (Argentynie, Paragwaju, Urugwaju, Brazylii) oraz w niektórych krajach Bliskiego Wschodu (Syria, Liban); inaczej także: yerba mate, herba mate, mate, chimarrão, erva mate, caá mati a. caá mate. [przypis edytorski]

Matterhorny, Miszabele… Finsteraarhorn — wszystkie nazwy własne pojawiające się w tym fragmencie, są nazwami alpejskich szczytów. [przypis edytorski]

matter of fact (ang.) — istota rzeczy. [przypis edytorski]

Mattioli, Ercole Antonio (1640–1694) — włoski polityk, minister księcia Ferdynanda Karola Gonzagi z Mantui; porwany i uwięziony przez króla Francji Ludwika XIV, utożsamiany tajemniczym więźniem zwanym Człowiekiem w Żelaznej Masce. [przypis edytorski]

matula (…) chcą (gw.) — forma grzecznościowa, stosująca czasownik w lm w odniesieniu do jednej osoby, podmiotu czynności. [przypis edytorski]

Maturin, Charles Robert (1782–1824) — irlandzki pisarz i dramaturg, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli powieści gotyckiej; jego tragedia Bertram (1816) cieszyła się w wielkim powodzeniem zarówno w Londynie, jak we Francji, gdzie od 1821 wystawiano jej przeróbkę. [przypis edytorski]

matusia… rzemyk za piec wrazili (gw.) — mama wrzuciła rzemyk za piec (użycie czasownika w lm wyraża szacunek do osoby, o której się mówi). [przypis edytorski]

matusia uwarzyli — mama ugotowała (daw. forma grzecznościowa w 3 os. lm). [przypis edytorski]

Matuszewski, Ignacy Erazm Stanisław (1858–1919) — krytyk literacki, autor słynnego studium o modernizmie pt. Słowacki i nowa sztuka, Warszawa 1902, wyd. II z 1904 r. zawiera przychylne fragmenty poświęcone Przybyszewskiemu. [przypis edytorski]

Matuszewski, Ryszard (1914–2010) — krytyk literacki, tłumacz. [przypis edytorski]

matuszka (ros. матушка) — mateczka; często w znaczeniu „ojczyzna”. [przypis edytorski]

Matuzal a. Matuzalem (bibl.) — postać z biblijnej Księgi Rodzaju, dziadek Noego. Wg Biblii żył 969 lat. [przypis edytorski]

Matuzal a. Matuzalem — wyjątkowo długowieczny patriarcha biblijny, syn Henocha. [przypis edytorski]

Matuzalem — patriarcha biblijny, syn Henocha, znany z długowieczności. [przypis edytorski]

Matuzalem — postać biblijna wymieniona w Księdze Rodzaju (Rdz 5, 21–27), syn Henocha, ojciec Lamecha, dziadek Noego; miał żyć 969 lat (licząc wg żyd. kalendarza księżycowego lub 939 wg kalendarza solarnego); długowieczność Matuzalema stała się przysłowiowa. [przypis edytorski]

Matuzal — Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat. [przypis edytorski]

matuzalowe a. matuzalemowe lata — legendarnie podeszły wiek; przymiotnik od imienia Matuzalem (także: Metuszelach, hebr. מְתוּשָׁלַח), postaci biblijnej wzmiankowanej w Księdze Rodzaju (Rdz 5: 21–27), był to syn Henocha, ojciec Lamecha i dziadek Noego, najstarszy człowiek wymieniony w Starym Testamencie, miał żyć 969 lat; jego długowieczność stała się przysłowiowa. [przypis edytorski]

matuzalowe lata — określenie nawiązuje do postaci Matuzala (a. Matuzalema), biblijnego patriarchy, dziada Noego, który wg Księgi Rodzaju miał żyć 969 lat. [przypis edytorski]

matuzalowe lata — określenie nawiązuje do postaci Matuzala (a. Matuzalema), biblijnego patriarchy, dziada Noego, który wg Księgi Rodzaju miał żyć 969 lat. [przypis edytorski]