Przypisy

Chominowa — Zofia Chomin, dozorczyni kamienicy, w której ukrywała się Ginczanka, po wojnie sądzona i skazana na cztery lata więzienia za wydawanie ukrywających się Żydów. [przypis edytorski]

chomont (gw.) — chomąto, część uprzęży konia pociągowego, rodzaj wyściełanej drewnianej ramy zakładanej na szyję zwierzęcia. [przypis edytorski]

Chomuntowski, popr. Chomentowski a. Chomętowski, Michał (zm. 1794) — polski oficer, uczeń Szkoły Rycerskiej, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej, odznaczony Orderem Virtuti Militari, awansowany na majora; uczestnik insurekcji warszawskiej, członek klubu jakobinów; awansowany przez Kościuszkę na pułkownika, poległ w bitwie pod Chełmem. [przypis edytorski]

Chonsu — egipskie bóstwo lunarne (związane z księżycem). Przedstawiany jako człowiek z dyskiem księżycowym na głowie lub jako postać z głową sokoła. W Tebach uznawany za syna Amona i Mut, tworzył z nimi triadę (trójcę). [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810–1849) — czołowy polski kompozytor i pianista epoki romantyzmu. Na emigracji w Paryżu Norwid utrzymywał z Chopinem bliskie kontakty i towarzyszył mu w ostatnich tygodniach życia. [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810–1849) — polski kompozytor i pianista. [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810-1849) — polski kompozytor i pianista. [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810–1849) — polski kompozytor i pianista. [przypis edytorski]

chorągiew' — daw. apostrofem oznaczano miękkie w (co ujawnia się w odmianie: chorągwi itd.), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]

chorągiew elearska — lisowczycy, oddział lekkiej jazdy, sformowany w 1615 r. przez Aleksandra Józefa Lisowskiego. Lisowczycy nie pobierali żołdu i utrzymywali się z łupów wojennych, brali udział w wojnie polsko-szwedzkiej 1626–1629; oddział rozwiązano w 1635 r. po rozbojach, jakich dopuścili się lisowczycy na ludności polskiej; elear (węg.) — harcownik, wojownik biorący udział w harcach, tj. pojedynkach z wojownikami strony przeciwnej przed bitwą. [przypis edytorski]

chorągiew (hist. wojsk.) — w daw. Polsce podstawowa jednostka organizacyjna jazdy rycerskiej, w XVII w. licząca ok. 100–200 żołnierzy; pod chorągiew pójść a. trafić: zaciągnąć się lub zostać powołanym do wojska, na wojnę. [przypis edytorski]

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim. [przypis edytorski]

chorągiew tatarska — hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowały brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem. [przypis edytorski]

chorągiew trzechtwarza — chorągiew ze znakiem trzech twarzy, tj. trzech najważniejszych bóstw litewskich. [przypis edytorski]

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy. [przypis edytorski]

chorągiew wolentarska — oddział ochotniczy, nie pobierający żołdu a utrzymujący się z łupów wojennych. [przypis edytorski]

chorągwie — dziś popr. forma D.lp: chorągwi. [przypis edytorski]

chorągwie komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w. [przypis edytorski]

chorąski — chorążego. [przypis edytorski]

chorąży — dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski). [przypis edytorski]

chorąży jerozolimski — w oryginale: gonfaloniere di Gerusalemme (wł.), szef milicji miejskiej lub cywilny zarządca miasta. [przypis edytorski]

chorąży Koniecpolski — Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]

chorąży — w innym tłumaczeniu: wojewoda. [przypis edytorski]

chorąży zapasu — dziś: chorąży rezerwy. [przypis edytorski]

chorał — uroczysty wielogłosowy śpiew kościelny; także: utwór muzyczny do wykonywania podczas nabożeństw. [przypis edytorski]

chorały — dziś popr. forma N. lm: chorałami. [przypis edytorski]

chorał żałobny — stanowi on pieśń żałobną na śmierć Byrona. [przypis edytorski]

choram — skrócenie od: chora jestem. [przypis edytorski]

Chorbate Góry — Karpaty. [przypis edytorski]

chor — chory (daw. krótka forma przym.). [przypis edytorski]

chor — dziś popr.: chór. [przypis edytorski]

choreg (gr.) — zamożny obywatel greckiego miasta-państwa wyznaczony przez władze do wystawienia na własny koszt chóru biorącego udział w agonie (konkursie) teatralnym lub muzycznym, z czym wiązało się dobranie chóru, sfinansowanie jego przygotowania, jak również opłacenie kostiumów, dekoracji, efektów specjalnych i akompaniujących muzyków. Nagrodą za wkład choregów było przyznawanie w Atenach nagród za zwycięskie przedstawienie wspólnie dramaturgom i choregom. [przypis edytorski]

choroba Adissona — niedoczynność kory nadnerczy, przejawia się m.in. przebarwieniami skóry. [przypis edytorski]

choroba bellerofoncka — melancholia, która miała dotykać ludzi błąkających się po pustynnych, odludnych miejscach, jak to się zdarzyło greckiemu herosowi Bellerofontowi, zabójcy Chimery. [przypis edytorski]

choroba francuskia — syfilis. [przypis edytorski]

choroba Świętego Walentego — epilepsja, padaczka. [przypis edytorski]

Chorol — miasto na Ukrainie, w obwodzie połtawskim, nad Dnieprem. [przypis edytorski]

chorość — choroba. [przypis edytorski]

chorość (daw.) — choroba. [przypis edytorski]

choroszyj (ukr. хороший) — dobry. [przypis edytorski]

chorowito — dziś: chorowicie. [przypis edytorski]

chorowód — dziś popr.: korowód. [przypis edytorski]

chorowód (gw.) — korowód. [przypis edytorski]

chorowód — tu: korowód. [przypis edytorski]

chorowod — dyrygent. [przypis edytorski]

chorowody — pieśni i tańce ludowe. [przypis edytorski]

chorszy — dziś popr.: bardziej chory. [przypis edytorski]

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża; w tradycji ukraińskiej miejsce częstego stacjonowania Kozaków Zaporoskich. [przypis edytorski]

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża; w tradycji ukraińskiej miejsce częstego stacjonowania Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]

choru — dziś popr. forma: chóru. [przypis edytorski]

chorujące — dziś popr. forma B.lm: chorujących. [przypis edytorski]

chorus (łac.) — chór. [przypis edytorski]

chorus mysticus (łac.) — chór mistyczny. [przypis edytorski]

chorym (…) się zbudził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika i szykiem przestawnym; zbudziłem się chory. [przypis edytorski]

Chory z urojenia — komedia Moliera z 1673, ostatnie jego dzieło, opowiadające historię hipochondrycznego Argana; w scenie ceremonii promocji na doktora medycyny, wyśmiewającej pozory uczoności, wypowiedzi postaci są gęsto naszpikowane łacińskimi słowami, niekiedy z dodanymi rodzimymi końcówkami gramatycznymi. [przypis edytorski]

chory z Zeusa woli — chory umysłowo. [przypis edytorski]

chorzeć (daw.) — chorować. [przypis edytorski]

chorzeć — dziś popr.: chorować. [przypis edytorski]

Choses vues (fr.: Rzeczy widziane) — książka, w której Hugo opisuje swoją wizytę u umierającego Balzaka, krytykując nieobecność przy boku konającego jego żony, pani Hańskiej. [przypis edytorski]

Chou-fleur (fr.) — kalafior. [przypis edytorski]

chować się —tu: wychowywać się. [przypis edytorski]

chować w cale — zachowywać w całości, nienaruszone. [przypis edytorski]

chowałem się dzieckiem (daw.) — wychowywałem się jako dziecko. [przypis edytorski]

chował je na wielebności i na krasie (starop.) — utrzymywał ich wspaniale i pięknie. [przypis edytorski]

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna. [przypis edytorski]

chowanie (starop.) — tu: wychowanie. [przypis edytorski]

chowanka (daw.) — chowany, zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowanka (daw.) — zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowanki — zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowan — pochowany. [przypis edytorski]

chowany (daw.) — udomowiony. [przypis edytorski]

chozy (gw.) a. hoży — urodziwy, dorodny. [przypis edytorski]

chramać a. chromać (daw.) — kuleć, utykać; niedomagać, szwankować. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — chromać, chorować; chramać na czymś: mieć chory jakiś narząd, część ciała lub miejsce. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — chromać; chorować. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — kuleć, przen. nie radzić sobie. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — kuleć, utykać. [przypis edytorski]

chram (daw.) — świątynia. [przypis edytorski]

chram (daw.) — świątynia, zwł. pogańska. [przypis edytorski]

chramić (daw.) — chromać, chorować; wiele ich na ten wrzód chramią: wielu choruje na ten wrzód. [przypis edytorski]

chram — świątynia, najczęściej budowa sakralna u Słowian. [przypis edytorski]

chram — świątynia przedchrześcijańska u Słowian. [przypis edytorski]

chram — świątynia. [przypis edytorski]

chrap — chrapka, zachcianka, chętka. [przypis edytorski]

chrapy — bagna, trzęsawiska. [przypis edytorski]

chrap, zwykle w lm: chrapy (daw., gw.) — zarośla w miejscach podmokłych, na bagnach. [przypis edytorski]

chręścić (daw., gw.) — chrzęścić. [przypis edytorski]

Chremes — postać starca z komedii Terencjusza. [przypis edytorski]

chrest (daw.) — krzyż. [przypis edytorski]

chrestomatia (z gr.) — wybór tekstów różnych autorów przeznaczony do celów edukacyjnych; wypisy. [przypis edytorski]

chrestomatia (z gr.) — zbiór fragmentów tekstów literackich, służący jako podręcznik szkolny. [przypis edytorski]

christiania — rodzaj szybkiego skrętu, jedna z dwu podstawowych ewolucji w daw. narciarstwie szkoły norweskiej, spopularyzowanym przed wojną przez pionierów narciarstwa w Polsce; termin wzięty od dawnej nazwy miasta Oslo. [przypis edytorski]

Christian Science (ang.) — Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki, wyznanie religijne założone w 1879 w Stanach Zjednoczonych przez Mary Baker Eddy. [przypis edytorski]

Christian Science (ang.) — Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki; wyznanie religijne założone w Stanach Zjednoczonych w 1879 r. Mimo nazwy doktryna stowarzyszenia nie utożsamia się z podstawowymi naukami chrześcijaństwa — nie może być więc zaklasyfikowana do wyznań chrześcijańskich. Głównym filarem nauczania jest uzdrowienie fizyczne, a nie zbawienie duchowe. Wyznawcy nie uznają lekarstw; wierzą w uzdrowienie spowodowane modlitwą. [przypis edytorski]

Christ ist erstanden! (niem.) — Chrystus zmartwychwstał! [przypis edytorski]

Christjan — dziś popr. pisownia: Chrystian (polska norma ortograficzna) a. Christian (jeśli nosiciel imienia jest np. Niemcem, jak w tym wypadku). Pierwowzorem tej postaci mógł być Christian z Oliwy (1180–1245), mnich cysterski, który przebywał w niewoli u pogańskich Prusów, a po uwolnieniu został biskupem chełmińskim. Faktycznie Mendoga chrzcił i koronował następca Christiana, Heidenryk. [przypis edytorski]

Christjan — dziś popr. pisownia: Chrystian (polska norma ortograficzna) a. Christian (jeśli nosiciel imienia jest np. Niemcem, jak w tym wypadku). [przypis edytorski]

Christophe, Ernest (1827–1892) — fr. rzeźbiarz, przyjaciel Baudelaire'a; autor wystawionego w 1859 alegorycznego gipsowego posągu Komedia ludzka, przedstawiającego kobietę z maską; po ukazaniu się wiersza Baudelaire'a rzeźbiarz nadał jej marmurowej wersji, wystawionej w 1876, tytuł Maska. [przypis edytorski]

Christoph Willibald Ritter von Gluck (1714–1787) — niemiecki kompozytor okresu klasycyzmu. [przypis edytorski]