Kazimierz Przerwa-TetmajerElegia na śmierć Czarnego Zawiszy[1]

U Dunaju[2], u szerokiej rzeki,

stanął cesarz z wojskami licznemi.

O! jakiż świat daleki

do swojej ziemi…

Cesarz Zygmunt[3], z Luksemburga pan,

przy nim panów i rycerzy wian[4].

O! jakież smutne są przeczucia duszy…

Tak zaporą legli Turkom wbrew[5],

z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.

Przy nim panów i rycerzy mnogo,

z których każdy kopię w boju kruszy.

O! jakże srogą

jest melancholia duszy…

Oblegali miasto[6], przed sułtanem[7],

lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.

A gdy wojsko sułtana ujrzeli,

wartownicy do pana bieżeli;

do Zygmunta, rzymskiego cesarza,

wszystkich Niemców pana i mocarza.

Strach, RycerzZląkł się Zygmunt i jego rycerze,

choć się każdy zdał życiem ofiarny[8];

wszystkich blady lęk za włosy bierze,

ale nie zląkł się Zawisza Czarny[9].

HańbaO świtaniu uciekała rzesza,

cesarz Zygmunt dumny i dostojny — —

od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,

każdy rycerz ozdobny i zbrojny;

z schylonymi wstydem na pierś głowy[10]

uciekają przed strasznymi łowy[11]

rozpędzonej poza nimi wojny.

Jadą, jadą o świtaniu słońca,

lecz to słońce na plecy im świeci,

na ich plecach lśni blacha błyszcząca,

lecz Zawisza został samotrzeci[12].

Dwaj pachołcy przy nim pozostali,

prości ludzie, ubodzy i mali,

ze zagrody wyszli polskich kmieci[13].

Tak samotrzeć Zawisza pozostał,

nie by dufał[14], aby wrogom sprostał,

bowiem wiedział, że nie jest człek święty,

którym Pan Bóg posyła anioły,

ale znał się w rycerstwie poczęty

i czcił miecz swój, ogromny i goły.

Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,

choć się każdy zwał życiem ofiarny,

wszystkich blady lęk za włosy bierze,

ale nie zląkł się Zawisza Czarny.

Ani mu to cnota, ni nadgroda[15],

ani mu się cześć za to należy;

Rycerznie znać lęku jest dusza rycerzy —

to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,

gdy posiany, oplęt[16], podlewany —

to rzecz zwykła, nikt się nie cuduje[17]…

Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,

że ten kroku nie dał[18] przed pogany?…

Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,

gdy nad głową nieszczęście łopota[19]…

Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,

gdy w świat cały[20] z nikim się nie kuma[21]…

Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,

gdy się wszystko koło człeka łamie…

Smutek, SamotnośćAch! Jak zwisa zbezwładnione[22] ramię,

gdy się serce w piersiach z żalu kruszy…

Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie…

W puste serce wąż bólu się wsuwa,

i żelazną obręczą je skuwa

krew mieniące[23], zabójcze milczenie…

Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,

gdy samotna stopa ją uderza — —

którą oko samotne przemierza,

jak posępna jest ta gloria tęczy…

Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,

który nadrósł[24] ludzkiego żywota — —

pozostaje mu tylko tęsknota — —

ani wzywa kogo, ani czeka,

ni spodziewa się, ku komu dąży,

żal się przed nim sunie, jak chorąży[25],

i nad głową widzi próżnię świata,

w gwiazdy sianą[26] bezdenną kopułę;

jego serce więdnie, jak kwiat czułe,

i liść śmierci nad sobą zaplata…

Nieprzyjaciel to k'niemu[27] nie dąży,

nie ma nazwy dlań wrogów nawała —

Rycerzon tu stoi: trwałości chorąży,

pan swej duszy, władca swego ciała,

ślubowany sam sobie i wpięty

w własne koło swego przeznaczenia,

ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,

tylko rycerz…

Na miecz swój spogląda,

miecz ze stali kuty i z płomienia,

krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.

Broń, SławaW złym przeczuciu na miecz swój poziera[28],

bije trwogą serce bohatera.

I powiada sam w sobie: o mieczu,

zaliś[29] nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą, będą rycerze szkarłatni,

lecz czy ciebie nie będą w odwieczu[30]

wspominali — żeś był miecz ostatni?

I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,

która taki, jak mój, miecz podniesie —

czy się serce polskie nie zalęka,

że się zbłąka w mych wawrzynów[31] lesie?

Czy na taką potęgę i chwałę

będzie serce w sumieniu dość śmiałe?

O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,

zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą jeszcze rycerze szkarłatni,

lecz nie będąż Hektorowej[32] sławy?

O mój mieczu, w dalekim Dunaju

utopiony, stracony dla kraju…

DziedzictwoSłyszę imię me w wieków rozłogu[33],

jak na turzym zatrąbione rogu,

płynie echem, lecz się nie uderza

O hełm niczyj, ni się od puklerza[34]

niczyjego odbite nie wraca,

lecz się w echu, jak chmura, roztraca…

Jako z woru owsa, tak się sieje

ziarno z mego krwawego nazwiska

I na głowy spada, i połyska,

ale w żaden się szyszak[35] nie dzieje[36]

i nikomu zeń kłosu na głowie

wzwyż tryumfu nie pną aniołowie[37]…

O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,

zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą jeszcze rycerze szkarłatni,

lecz nie będzie już serc bez obawy,

serc bez lęku…

W świat z daleka widno[38]

Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną.

Pan Zawisza do ołtarza wstawa[39]

I z cichego wychodzi namiotu —

na miecz wsparta[40] jego ręka prawa,

a twarz smutku pełna, nie kłopotu.

Cóż kłopotać się[41], gdy jedno czeka,

czyj duch nadrósł w głębizny człowieka…

IChłop, Lud, Odwaga poglądał na tych, którzy, mali,

sami jedni przy nim pozostali;

proste chłopy polskie, hen ze Spiża[42]

za starostą swym spiskim przybyłe —

patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,

patrzą śmiało w otwartą mogiłę…

O, maluczcy olbrzymiego ducha!

Oto jeden na ligawce[43] dzwoni[44],

na ligawce górskiego pastucha,

drugi wsparł się na włóczni i słucha —

cóż w ich duszach? Kędy[45] myśl ich goni?

Cóż w ich duszach?

Przyroda nieożywionaO ten czas znad borów,

z nad łąk mokrych na spiskiej równinie

wstaje opar czerwony i płynie,

zrąb[46] Łomnicy[47] słoni[48] do połowy,

a ponad nim, w zarzewiu kolorów,

trzon jej czarny pod niebo się wspiera,

trzon ogromny, czarny, granitowy,

na kształt orła, co ziemię przeziera[49]…

LudAch! daleko!… Lecz tu, w świcie słońca,

czarny rycerz świeci jak Łomnica,

i tak oko tych chłopów zachwyca,

jak moc Tater[50] nad nimi stojąca.

On ich zaklął w swój widok… Nad głowy

pan im Czarny rozpiął ręce obie — —

oto w jednym chowan[51] będę grobie

z tobą, ludu… Broń, KrewMój miecz Achillowy[52],

który święte ciął na poły[53] sprawy,

a nie poniósł nigdy podłej szczerby,

z wami legnie strudzony i krwawy,

i to będą rdzawe jego herby.

Dla was, chłopi, ta krew, co na czoła

z mego miecza wam spłynie, anioła[54]…

KońDosyć! Konia małego!

Czy duchy?

Czyli perskie rozszalałe diwy[55]?

WalkaLeci rycerz z postaci straszliwy,

na kształt ziemię rwącej zawieruchy;

pod nim konik brzuchem tyka ziemi,

on zaś stopy żelazem kutemi.

Za nim, włócznie wytężywszy, w białej

wełnie leci dwóch, poczet zbyt śmiały…

Świsnął arkan[56], nim dotarł pan Czarny,

z konia zerwan[57] rycerz na powrozie — —

o! jakiż marny

temu los, co sam został w obozie…

O! jakże sroga

jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi…

ŚmierćUkradł głowę Zawiszy spah[58] złodziej

i do sułtańskiego niósł proga…

Bo za króla go wzięto — że był

królem życia najsmutniejszych sił…

Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,

Divae memoriae miles, o Zawisza niger! [59]

(A to stało się u Szmiechyrowa

Hrada[60], w ziemi dalekiej Chorwackiej;

tam największy poległ rycerz lacki[61],

będzie temu niedługo połowa

lat tysiąca, rok tysiąc czterysta

i dwadzieścia ośm[62]. NaródA tę rocznicę

czcić pomnijcie[63], bo to było święto

takie ducha, że niechaj korzysta

z tych dat naród, któremu w przyłbicę

pluto, z oczu otwartych podjętą[64]!)