Spis treści

Broń: 1 2
Chłop: 1
Dziedzictwo: 1
Hańba: 1
Koń: 1
Krew: 1
Lud: 1 2
Naród: 1
Odwaga: 1
Przyroda nieożywiona: 1
Rycerz: 1 2 3
Samotność: 1
Sława: 1
Smutek: 1
Strach: 1
Śmierć: 1
Walka: 1

Kazimierz Przerwa-TetmajerElegia na śmierć Czarnego Zawiszy [1]

U Dunaju [2], u szerokiej rzeki,

stanął cesarz z wojskami licznemi.

O! jakiż świat daleki

do swojej ziemi…

Cesarz Zygmunt [3], z Luksemburga pan,

przy nim panów i rycerzy wian [4].

O! jakież smutne są przeczucia duszy…

Tak zaporą legli Turkom wbrew [5],

z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.

Przy nim panów i rycerzy mnogo,

z których każdy kopię w boju kruszy.

O! jakże srogą

jest melancholia duszy…

Oblegali miasto [6], przed sułtanem [7],

lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.

A gdy wojsko sułtana ujrzeli,

wartownicy do pana bieżeli;

do Zygmunta, rzymskiego cesarza,

wszystkich Niemców pana i mocarza.

Strach, RycerzZląkł się Zygmunt i jego rycerze,

choć się każdy zdał życiem ofiarny [8];

wszystkich blady lęk za włosy bierze,

ale nie zląkł się Zawisza Czarny [9].

HańbaO świtaniu uciekała rzesza,

cesarz Zygmunt dumny i dostojny — —

od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,

każdy rycerz ozdobny i zbrojny;

z schylonymi wstydem na pierś głowy [10]

uciekają przed strasznymi łowy [11]

rozpędzonej poza nimi wojny.

Jadą, jadą o świtaniu słońca,

lecz to słońce na plecy im świeci,

na ich plecach lśni blacha błyszcząca,

lecz Zawisza został samotrzeci [12].

Dwaj pachołcy przy nim pozostali,

prości ludzie, ubodzy i mali,

ze zagrody wyszli polskich kmieci [13].

Tak samotrzeć Zawisza pozostał,

nie by dufał [14], aby wrogom sprostał,

bowiem wiedział, że nie jest człek święty,

którym Pan Bóg posyła anioły,

ale znał się w rycerstwie poczęty

i czcił miecz swój, ogromny i goły.

Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,

choć się każdy zwał życiem ofiarny,

wszystkich blady lęk za włosy bierze,

ale nie zląkł się Zawisza Czarny.

Ani mu to cnota, ni nadgroda [15],

ani mu się cześć za to należy;

Rycerznie znać lęku jest dusza rycerzy —

to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,

gdy posiany, oplęt [16], podlewany —

to rzecz zwykła, nikt się nie cuduje [17]…

Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,

że ten kroku nie dał [18] przed pogany?…

Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,

gdy nad głową nieszczęście łopota [19]…

Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,

gdy w świat cały [20] z nikim się nie kuma [21]…

Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,

gdy się wszystko koło człeka łamie…

Smutek, SamotnośćAch! Jak zwisa zbezwładnione [22] ramię,

gdy się serce w piersiach z żalu kruszy…

Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie…

W puste serce wąż bólu się wsuwa,

i żelazną obręczą je skuwa

krew mieniące [23], zabójcze milczenie…

Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,

gdy samotna stopa ją uderza — —

którą oko samotne przemierza,

jak posępna jest ta gloria tęczy…

Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,

który nadrósł [24] ludzkiego żywota — —

pozostaje mu tylko tęsknota — —

ani wzywa kogo, ani czeka,

ni spodziewa się, ku komu dąży,

żal się przed nim sunie, jak chorąży [25],

i nad głową widzi próżnię świata,

w gwiazdy sianą [26] bezdenną kopułę;

jego serce więdnie, jak kwiat czułe,

i liść śmierci nad sobą zaplata…

Nieprzyjaciel to k'niemu [27] nie dąży,

nie ma nazwy dlań wrogów nawała —

Rycerzon tu stoi: trwałości chorąży,

pan swej duszy, władca swego ciała,

ślubowany sam sobie i wpięty

w własne koło swego przeznaczenia,

ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,

tylko rycerz…

Na miecz swój spogląda,

miecz ze stali kuty i z płomienia,

krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.

Broń, SławaW złym przeczuciu na miecz swój poziera [28],

bije trwogą serce bohatera.

I powiada sam w sobie: o mieczu,

zaliś [29] nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą, będą rycerze szkarłatni,

lecz czy ciebie nie będą w odwieczu [30]

wspominali — żeś był miecz ostatni?

100

I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,

która taki, jak mój, miecz podniesie —

czy się serce polskie nie zalęka,

że się zbłąka w mych wawrzynów [31] lesie?

Czy na taką potęgę i chwałę

105

będzie serce w sumieniu dość śmiałe?

O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,

zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą jeszcze rycerze szkarłatni,

lecz nie będąż Hektorowej [32] sławy?

110

O mój mieczu, w dalekim Dunaju

utopiony, stracony dla kraju…

DziedzictwoSłyszę imię me w wieków rozłogu [33],

jak na turzym zatrąbione rogu,

płynie echem, lecz się nie uderza

115

O hełm niczyj, ni się od puklerza [34]

niczyjego odbite nie wraca,

lecz się w echu, jak chmura, roztraca…

Jako z woru owsa, tak się sieje

ziarno z mego krwawego nazwiska

120

I na głowy spada, i połyska,

ale w żaden się szyszak [35] nie dzieje [36]

i nikomu zeń kłosu na głowie

wzwyż tryumfu nie pną aniołowie [37]…

O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,

125

zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?

Będą jeszcze rycerze szkarłatni,

lecz nie będzie już serc bez obawy,

serc bez lęku…

W świat z daleka widno [38]

130

Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną.

Pan Zawisza do ołtarza wstawa [39]

I z cichego wychodzi namiotu —

na miecz wsparta [40] jego ręka prawa,

a twarz smutku pełna, nie kłopotu.

135

Cóż kłopotać się [41], gdy jedno czeka,

czyj duch nadrósł w głębizny człowieka…

IChłop, Lud, Odwaga poglądał na tych, którzy, mali,

sami jedni przy nim pozostali;

proste chłopy polskie, hen ze Spiża [42]

140

za starostą swym spiskim przybyłe —

patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,

patrzą śmiało w otwartą mogiłę…

O, maluczcy olbrzymiego ducha!

Oto jeden na ligawce [43] dzwoni [44],

145

na ligawce górskiego pastucha,

drugi wsparł się na włóczni i słucha —

cóż w ich duszach? Kędy [45] myśl ich goni?

Cóż w ich duszach?

Przyroda nieożywionaO ten czas znad borów,

150

z nad łąk mokrych na spiskiej równinie

wstaje opar czerwony i płynie,

zrąb [46] Łomnicy [47] słoni [48] do połowy,

a ponad nim, w zarzewiu kolorów,

trzon jej czarny pod niebo się wspiera,

155

trzon ogromny, czarny, granitowy,

na kształt orła, co ziemię przeziera [49]…

LudAch! daleko!… Lecz tu, w świcie słońca,

czarny rycerz świeci jak Łomnica,

i tak oko tych chłopów zachwyca,

160

jak moc Tater [50] nad nimi stojąca.

On ich zaklął w swój widok… Nad głowy

pan im Czarny rozpiął ręce obie — —

oto w jednym chowan [51] będę grobie

z tobą, ludu… Broń, KrewMój miecz Achillowy [52],

165

który święte ciął na poły [53] sprawy,

a nie poniósł nigdy podłej szczerby,

z wami legnie strudzony i krwawy,

i to będą rdzawe jego herby.

Dla was, chłopi, ta krew, co na czoła

170

z mego miecza wam spłynie, anioła [54]…

KońDosyć! Konia małego!

Czy duchy?

Czyli perskie rozszalałe diwy [55]?

WalkaLeci rycerz z postaci straszliwy,

175

na kształt ziemię rwącej zawieruchy;

pod nim konik brzuchem tyka ziemi,

on zaś stopy żelazem kutemi.

Za nim, włócznie wytężywszy, w białej

wełnie leci dwóch, poczet zbyt śmiały…

180

Świsnął arkan [56], nim dotarł pan Czarny,

z konia zerwan [57] rycerz na powrozie — —

o! jakiż marny

temu los, co sam został w obozie…

O! jakże sroga

185

jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi…

ŚmierćUkradł głowę Zawiszy spah [58] złodziej

i do sułtańskiego niósł proga…

Bo za króla go wzięto — że był

królem życia najsmutniejszych sił…

190

Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,

Divae memoriae miles, o Zawisza niger! [59]

(A to stało się u Szmiechyrowa

Hrada [60], w ziemi dalekiej Chorwackiej;

tam największy poległ rycerz lacki [61],

195

będzie temu niedługo połowa

lat tysiąca, rok tysiąc czterysta

i dwadzieścia ośm [62]. NaródA tę rocznicę

czcić pomnijcie [63], bo to było święto

takie ducha, że niechaj korzysta

200

z tych dat naród, któremu w przyłbicę

pluto, z oczu otwartych podjętą [64]!)

Przypisy

[1]

Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy — Tetmajer był zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego, prócz tego wiersza napisał o nim również dramat. Fascynacji daje wyraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego: postaci Poety, wzorowanej właśnie na Tetmajerze, ukazuje się widmo Zawiszy. [przypis edytorski]

[2]

Dunaj — druga co do długości rzeka Europy, przepływająca przez Bawarię (Niemcy), Kotlinę Panońską (Węgry) i Wołoszczyznę (Rumunia). [przypis edytorski]

[3]

Zygmunt Luksemburski (1368–1437) — król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. [przypis edytorski]

[4]

wian — wieniec. [przypis edytorski]

[5]

wbrew — przeciw. [przypis edytorski]

[6]

miasto — twierdza Gołubiec, położona na prawym brzegu Dunaju, wykupiona przez Turków od serbskiej załogi (wcześniej Zygmunt Luksemburczyk odrzucił podobną ofertę). [przypis edytorski]

[7]

sułtan — tytuł władcy Turcji (do 1922) bądź innych krajów muzułmańskich. [przypis edytorski]

[8]

życiem ofiarny — sens: zdolny do ofiarowania życia. [przypis edytorski]

[9]

Zawisza Czarny z Garbowa (ok. 1370–1428) — polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]

[10]

głowy — dziś popr.: głowami. [przypis edytorski]

[11]

łowy — dziś popr.: łowami. [przypis edytorski]

[12]

samotrzeci (daw.) — sam z dwoma towarzyszami. [przypis edytorski]

[13]

kmieć — zamożny chłop posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]

[14]

dufać (daw.) — nazbyt wierzyć we własne siły. [przypis edytorski]

[15]

nadgroda — dziś popr.: nagroda. [przypis edytorski]

[16]

opleć — wypielić chwasty dookoła; „oplęt” to dawna forma imiesłowu przymiotnikowego biernego. [przypis edytorski]

[17]

cudować się — dziwić się. [przypis edytorski]

[18]

kroku nie dać — nie uciec, nie ustąpić, nie cofnąć się. [przypis edytorski]

[19]

łopota — dziś popr.: łopocze. [przypis edytorski]

[20]

w świat cały — w całym świecie. [przypis edytorski]

[21]

kumać się (daw.) — stowarzyszać się, przyjaźnić. [przypis edytorski]

[22]

zbezwładniony — taki, który stał się bezwładnym. [przypis edytorski]

[23]

mienić (daw.) — zmieniać. [przypis edytorski]

[24]

nadrosnąć coś — wyrosnąć ponad coś. [przypis edytorski]

[25]

chorąży — dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski). [przypis edytorski]

[26]

w gwiazdy sianą — nakrapianą gwiazdami. [przypis edytorski]

[27]

k'niemu (daw.) — w jego stronę. [przypis edytorski]

[28]

pozierać — spoglądać. [przypis edytorski]

[29]

zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[30]

w odwieczu — w dalekiej przyszłości. [przypis edytorski]

[31]

wawrzyn — laur, roślina będąca symbolem sławy. [przypis edytorski]

[32]

Hektorowy — Hektor był bohaterem Iliady Homera, tragicznym obrońcą skazanej na zagładę Troi. [przypis edytorski]

[33]

rozłóg (daw.) — rozległa przestrzeń. [przypis edytorski]

[34]

puklerz — niewielka, okrągła tarcza. [przypis edytorski]

[35]

szyszak — rodzaj stożkowatego hełmu bez przyłbicy. [przypis edytorski]

[36]

dziać się (daw.) — odziewać się. [przypis edytorski]

[37]

i nikomu zeń kłosu na głowie wzwyż tryumfu nie pną aniołowie — inwersja: i nikomu z niego aniołowie nie pną rosnącego wzwyż kłosa triumfu. [przypis edytorski]

[38]

widno (daw.) — wiadomo. [przypis edytorski]

[39]

wstawa — dziś popr.: wstaje. [przypis edytorski]

[40]

na miecz wsparta — dziś popr.: o miecz wsparta. [przypis edytorski]

[41]

kłopotać się (daw.) — martwić się. [przypis edytorski]

[42]

ze Spiża — dziś popr.: ze Spiszu, regionu w dorzeczu Popradu, obecnie na Słowacji. [przypis edytorski]

[43]

ligawka — ludowy instrument dęty z wydrążonego pnia drzewa. [przypis edytorski]

[44]

dzwonić — tu: grać. [przypis edytorski]

[45]

kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

[46]

zrąb — grań. [przypis edytorski]

[47]

Łomnica — drugi co do wysokości szczyt Tatr, znajdujący się na Słowacji. [przypis edytorski]

[48]

słonić — dziś popr.: zasłaniać. [przypis edytorski]

[49]

przezierać — oglądać. [przypis edytorski]

[50]

Tater — dziś popr.: Tatr. [przypis edytorski]

[51]

chowan — pochowany. [przypis edytorski]

[52]

Achillowy — stanowiący własność Achillesa, bohatera Iliady Homera. [przypis edytorski]

[53]

na poły — na pół. [przypis edytorski]

[54]

z mego miecza wam spłynie, anioła — miecz jest tu porównany do anioła. [przypis edytorski]

[55]

diwa — duch bądź bóstwo. [przypis edytorski]

[56]

arkan — wschodni odpowiednik lassa. [przypis edytorski]

[57]

zerwan — dziś popr.: zerwany. [przypis edytorski]

[58]

spah, właśc. spahis — żołnierz ciężkiej jazdy tureckiej. [przypis edytorski]

[59]

Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, Divae memoriae miles, o Zawisza niger! (łac.) — Herb lśni na twojej tarczy, lecz nie tu spoczywają kości, rycerzu świętej pamięci, Zawiszo Czarny! (epitafium napisane w XV w. przez Adama Świnkę, sekretarza króla Władysława Jagiełły). [przypis edytorski]

[60]

Hrad (czes. a. słow.) — gród, miasto. [przypis edytorski]

[61]

lacki — polski (od Lach — Polak). [przypis edytorski]

[62]

ośm (daw.) — osiem. [przypis edytorski]

[63]

pomnieć (daw.) — pamiętać. [przypis edytorski]

[64]

podjąć — tu: podnieść. [przypis edytorski]