Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

TAK, pomogę! Nie, tym razem nie pomogę
Strona główna
Informacje Ustawienia Spis treści

Wszystkie zasoby Wolnych Lektur możesz swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać pod warunkiem zachowania warunków licencji i zgodnie z Zasadami wykorzystania Wolnych Lektur.
Ten utwór jest w domenie publicznej.
Wszystkie materiały dodatkowe (przypisy, motywy literackie) są udostępnione na Licencji Wolnej Sztuki 1.3.
Fundacja Wolne Lektury zastrzega sobie prawa do wydania krytycznego zgodnie z art. Art.99(2) Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych. Wykorzystując zasoby z Wolnych Lektur, należy pamiętać o zapisach licencji oraz zasadach, które spisaliśmy w Zasadach wykorzystania Wolnych Lektur. Zapoznaj się z nimi, zanim udostępnisz dalej nasze książki.

Zasób opracowany na podstawie: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wybór poezji, nakł. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1897

Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Śląską z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BŚ.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Paweł Kozioł, Marta Niedziałkowska.

Wydawca: Fundacja Nowoczesna Polska

Ilustracja na okładce: juantiagues@Flickr, CC BY-SA 2.0.

Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy
Szacowany czas do końca: -
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy

Spis treści

    1. Broń: 1 2
    2. Chłop: 1
    3. Dziedzictwo: 1
    4. Hańba: 1
    5. Koń: 1
    6. Krew: 1
    7. Lud: 1 2
    8. Naród: 1
    9. Odwaga: 1
    10. Przyroda nieożywiona: 1
    11. Rycerz: 1 2 3
    12. Samotność: 1
    13. Sława: 1
    14. Smutek: 1
    15. Strach: 1
    16. Śmierć: 1
    17. Walka: 1

    Kazimierz Przerwa-TetmajerElegia na śmierć Czarnego Zawiszy[1]

    1
    U Dunaju[2], u szerokiej rzeki,
    stanął cesarz z wojskami licznemi.
    O! jakiż świat daleki
    do swojej ziemi…
    5
    Cesarz Zygmunt[3], z Luksemburga pan,
    przy nim panów i rycerzy wian[4].
    O! jakież smutne są przeczucia duszy…
    Tak zaporą legli Turkom wbrew[5],
    z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.
    10
    Przy nim panów i rycerzy mnogo,
    z których każdy kopię w boju kruszy.
    O! jakże srogą
    jest melancholia duszy…
    Oblegali miasto[6], przed sułtanem[7],
    15
    lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.
    A gdy wojsko sułtana ujrzeli,
    wartownicy do pana bieżeli;
    do Zygmunta, rzymskiego cesarza,
    wszystkich Niemców pana i mocarza.
    20
    Strach, RycerzZląkł się Zygmunt i jego rycerze,
    choć się każdy zdał życiem ofiarny[8];
    wszystkich blady lęk za włosy bierze,
    ale nie zląkł się Zawisza Czarny[9].
    HańbaO świtaniu uciekała rzesza,
    25
    cesarz Zygmunt dumny i dostojny — —
    od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,
    każdy rycerz ozdobny i zbrojny;
    z schylonymi wstydem na pierś głowy[10]
    uciekają przed strasznymi łowy[11]
    30
    rozpędzonej poza nimi wojny.
    Jadą, jadą o świtaniu słońca,
    lecz to słońce na plecy im świeci,
    na ich plecach lśni blacha błyszcząca,
    lecz Zawisza został samotrzeci[12].
    35
    Dwaj pachołcy przy nim pozostali,
    prości ludzie, ubodzy i mali,
    ze zagrody wyszli polskich kmieci[13].
    Tak samotrzeć Zawisza pozostał,
    nie by dufał[14], aby wrogom sprostał,
    40
    bowiem wiedział, że nie jest człek święty,
    którym Pan Bóg posyła anioły,
    ale znał się w rycerstwie poczęty
    i czcił miecz swój, ogromny i goły.
    Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,
    45
    choć się każdy zwał życiem ofiarny,
    wszystkich blady lęk za włosy bierze,
    ale nie zląkł się Zawisza Czarny.
    Ani mu to cnota, ni nadgroda[15],
    ani mu się cześć za to należy;
    50
    Rycerznie znać lęku jest dusza rycerzy —
    to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,
    gdy posiany, oplęt[16], podlewany —
    to rzecz zwykła, nikt się nie cuduje[17]…
    Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,
    55
    że ten kroku nie dał[18] przed pogany?…
    Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,
    gdy nad głową nieszczęście łopota[19]…
    Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,
    gdy w świat cały[20] z nikim się nie kuma[21]…
    60
    Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,
    gdy się wszystko koło człeka łamie…
    Smutek, SamotnośćAch! Jak zwisa zbezwładnione[22] ramię,
    gdy się serce w piersiach z żalu kruszy…
    Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie…
    65
    W puste serce wąż bólu się wsuwa,
    i żelazną obręczą je skuwa
    krew mieniące[23], zabójcze milczenie…
    Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,
    gdy samotna stopa ją uderza — —
    70
    którą oko samotne przemierza,
    jak posępna jest ta gloria tęczy…
    Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,
    który nadrósł[24] ludzkiego żywota — —
    pozostaje mu tylko tęsknota — —
    75
    ani wzywa kogo, ani czeka,
    ni spodziewa się, ku komu dąży,
    żal się przed nim sunie, jak chorąży[25],
    i nad głową widzi próżnię świata,
    w gwiazdy sianą[26] bezdenną kopułę;
    80
    jego serce więdnie, jak kwiat czułe,
    i liść śmierci nad sobą zaplata…
    Nieprzyjaciel to k'niemu[27] nie dąży,
    nie ma nazwy dlań wrogów nawała —
    Rycerzon tu stoi: trwałości chorąży,
    85
    pan swej duszy, władca swego ciała,
    ślubowany sam sobie i wpięty
    w własne koło swego przeznaczenia,
    ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,
    tylko rycerz…
    90
    Na miecz swój spogląda,
    miecz ze stali kuty i z płomienia,
    krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.
    Broń, SławaW złym przeczuciu na miecz swój poziera[28],
    bije trwogą serce bohatera.
    95
    I powiada sam w sobie: o mieczu,
    zaliś[29] nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą, będą rycerze szkarłatni,
    lecz czy ciebie nie będą w odwieczu[30]
    wspominali — żeś był miecz ostatni?
    100
    I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,
    która taki, jak mój, miecz podniesie —
    czy się serce polskie nie zalęka,
    że się zbłąka w mych wawrzynów[31] lesie?
    Czy na taką potęgę i chwałę
    105
    będzie serce w sumieniu dość śmiałe?
    O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
    zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
    lecz nie będąż Hektorowej[32] sławy?
    110
    O mój mieczu, w dalekim Dunaju
    utopiony, stracony dla kraju…
    DziedzictwoSłyszę imię me w wieków rozłogu[33],
    jak na turzym zatrąbione rogu,
    płynie echem, lecz się nie uderza
    115
    O hełm niczyj, ni się od puklerza[34]
    niczyjego odbite nie wraca,
    lecz się w echu, jak chmura, roztraca…
    Jako z woru owsa, tak się sieje
    ziarno z mego krwawego nazwiska
    120
    I na głowy spada, i połyska,
    ale w żaden się szyszak[35] nie dzieje[36]
    i nikomu zeń kłosu na głowie
    wzwyż tryumfu nie pną aniołowie[37]…
    O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,
    125
    zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?
    Będą jeszcze rycerze szkarłatni,
    lecz nie będzie już serc bez obawy,
    serc bez lęku…
    W świat z daleka widno[38]
    130
    Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną.
    Pan Zawisza do ołtarza wstawa[39]
    I z cichego wychodzi namiotu —
    na miecz wsparta[40] jego ręka prawa,
    a twarz smutku pełna, nie kłopotu.
    135
    Cóż kłopotać się[41], gdy jedno czeka,
    czyj duch nadrósł w głębizny człowieka…
    IChłop, Lud, Odwaga poglądał na tych, którzy, mali,
    sami jedni przy nim pozostali;
    proste chłopy polskie, hen ze Spiża[42]
    140
    za starostą swym spiskim przybyłe —
    patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,
    patrzą śmiało w otwartą mogiłę…
    O, maluczcy olbrzymiego ducha!
    Oto jeden na ligawce[43] dzwoni[44],
    145
    na ligawce górskiego pastucha,
    drugi wsparł się na włóczni i słucha —
    cóż w ich duszach? Kędy[45] myśl ich goni?
    Cóż w ich duszach?
    Przyroda nieożywionaO ten czas znad borów,
    150
    z nad łąk mokrych na spiskiej równinie
    wstaje opar czerwony i płynie,
    zrąb[46] Łomnicy[47] słoni[48] do połowy,
    a ponad nim, w zarzewiu kolorów,
    trzon jej czarny pod niebo się wspiera,
    155
    trzon ogromny, czarny, granitowy,
    na kształt orła, co ziemię przeziera[49]…
    LudAch! daleko!… Lecz tu, w świcie słońca,
    czarny rycerz świeci jak Łomnica,
    i tak oko tych chłopów zachwyca,
    160
    jak moc Tater[50] nad nimi stojąca.
    On ich zaklął w swój widok… Nad głowy
    pan im Czarny rozpiął ręce obie — —
    oto w jednym chowan[51] będę grobie
    z tobą, ludu… Broń, KrewMój miecz Achillowy[52],
    165
    który święte ciął na poły[53] sprawy,
    a nie poniósł nigdy podłej szczerby,
    z wami legnie strudzony i krwawy,
    i to będą rdzawe jego herby.
    Dla was, chłopi, ta krew, co na czoła
    170
    z mego miecza wam spłynie, anioła[54]…
    KońDosyć! Konia małego!
    Czy duchy?
    Czyli perskie rozszalałe diwy[55]?
    WalkaLeci rycerz z postaci straszliwy,
    175
    na kształt ziemię rwącej zawieruchy;
    pod nim konik brzuchem tyka ziemi,
    on zaś stopy żelazem kutemi.
    Za nim, włócznie wytężywszy, w białej
    wełnie leci dwóch, poczet zbyt śmiały…
    180
    Świsnął arkan[56], nim dotarł pan Czarny,
    z konia zerwan[57] rycerz na powrozie — —
    o! jakiż marny
    temu los, co sam został w obozie…
    O! jakże sroga
    185
    jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi…
    ŚmierćUkradł głowę Zawiszy spah[58] złodziej
    i do sułtańskiego niósł proga…
    Bo za króla go wzięto — że był
    królem życia najsmutniejszych sił…
    190
    Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,
    Divae memoriae miles, o Zawisza niger! [59]
    (A to stało się u Szmiechyrowa
    Hrada[60], w ziemi dalekiej Chorwackiej;
    tam największy poległ rycerz lacki[61],
    195
    będzie temu niedługo połowa
    lat tysiąca, rok tysiąc czterysta
    i dwadzieścia ośm[62]. NaródA tę rocznicę
    czcić pomnijcie[63], bo to było święto
    takie ducha, że niechaj korzysta
    200
    z tych dat naród, któremu w przyłbicę
    pluto, z oczu otwartych podjętą[64]!)

    Przypisy

    [1]

    Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy — Tetmajer był zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego, prócz tego wiersza napisał o nim również dramat. Fascynacji daje wyraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego: postaci Poety, wzorowanej właśnie na Tetmajerze, ukazuje się widmo Zawiszy. [przypis edytorski]

    [2]

    Dunaj — druga co do długości rzeka Europy, przepływająca przez Bawarię (Niemcy), Kotlinę Panońską (Węgry) i Wołoszczyznę (Rumunia). [przypis edytorski]

    [3]

    Zygmunt Luksemburski (1368–1437) — król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. [przypis edytorski]

    [4]

    wian — wieniec. [przypis edytorski]

    [5]

    wbrew — przeciw. [przypis edytorski]

    [6]

    miasto — twierdza Gołubiec, położona na prawym brzegu Dunaju, wykupiona przez Turków od serbskiej załogi (wcześniej Zygmunt Luksemburczyk odrzucił podobną ofertę). [przypis edytorski]

    [7]

    sułtan — tytuł władcy Turcji (do 1922) bądź innych krajów muzułmańskich. [przypis edytorski]

    [8]

    życiem ofiarny — sens: zdolny do ofiarowania życia. [przypis edytorski]

    [9]

    Zawisza Czarny z Garbowa (ok. 1370–1428) — polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]

    [10]

    głowy — dziś popr.: głowami. [przypis edytorski]

    [11]

    łowy — dziś popr.: łowami. [przypis edytorski]

    [12]

    samotrzeci (daw.) — sam z dwoma towarzyszami. [przypis edytorski]

    [13]

    kmieć — zamożny chłop posiadający własne gospodarstwo. [przypis edytorski]

    [14]

    dufać (daw.) — nazbyt wierzyć we własne siły. [przypis edytorski]

    [15]

    nadgroda — dziś popr.: nagroda. [przypis edytorski]

    [16]

    opleć — wypielić chwasty dookoła; „oplęt” to dawna forma imiesłowu przymiotnikowego biernego. [przypis edytorski]

    [17]

    cudować się — dziwić się. [przypis edytorski]

    [18]

    kroku nie dać — nie uciec, nie ustąpić, nie cofnąć się. [przypis edytorski]

    [19]

    łopota — dziś popr.: łopocze. [przypis edytorski]

    [20]

    w świat cały — w całym świecie. [przypis edytorski]

    [21]

    kumać się (daw.) — stowarzyszać się, przyjaźnić. [przypis edytorski]

    [22]

    zbezwładniony — taki, który stał się bezwładnym. [przypis edytorski]

    [23]

    mienić (daw.) — zmieniać. [przypis edytorski]

    [24]

    nadrosnąć coś — wyrosnąć ponad coś. [przypis edytorski]

    [25]

    chorąży — dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski). [przypis edytorski]

    [26]

    w gwiazdy sianą — nakrapianą gwiazdami. [przypis edytorski]

    [27]

    k'niemu (daw.) — w jego stronę. [przypis edytorski]

    [28]

    pozierać — spoglądać. [przypis edytorski]

    [29]

    zali (daw.) — czy. [przypis edytorski]

    [30]

    w odwieczu — w dalekiej przyszłości. [przypis edytorski]

    [31]

    wawrzyn — laur, roślina będąca symbolem sławy. [przypis edytorski]

    [32]

    Hektorowy — Hektor był bohaterem Iliady Homera, tragicznym obrońcą skazanej na zagładę Troi. [przypis edytorski]

    [33]

    rozłóg (daw.) — rozległa przestrzeń. [przypis edytorski]

    [34]

    puklerz — niewielka, okrągła tarcza. [przypis edytorski]

    [35]

    szyszak — rodzaj stożkowatego hełmu bez przyłbicy. [przypis edytorski]

    [36]

    dziać się (daw.) — odziewać się. [przypis edytorski]

    [37]

    i nikomu zeń kłosu na głowie wzwyż tryumfu nie pną aniołowie — inwersja: i nikomu z niego aniołowie nie pną rosnącego wzwyż kłosa triumfu. [przypis edytorski]

    [38]

    widno (daw.) — wiadomo. [przypis edytorski]

    [39]

    wstawa — dziś popr.: wstaje. [przypis edytorski]

    [40]

    na miecz wsparta — dziś popr.: o miecz wsparta. [przypis edytorski]

    [41]

    kłopotać się (daw.) — martwić się. [przypis edytorski]

    [42]

    ze Spiża — dziś popr.: ze Spiszu, regionu w dorzeczu Popradu, obecnie na Słowacji. [przypis edytorski]

    [43]

    ligawka — ludowy instrument dęty z wydrążonego pnia drzewa. [przypis edytorski]

    [44]

    dzwonić — tu: grać. [przypis edytorski]

    [45]

    kędy (daw.) — gdzie. [przypis edytorski]

    [46]

    zrąb — grań. [przypis edytorski]

    [47]

    Łomnica — drugi co do wysokości szczyt Tatr, znajdujący się na Słowacji. [przypis edytorski]

    [48]

    słonić — dziś popr.: zasłaniać. [przypis edytorski]

    [49]

    przezierać — oglądać. [przypis edytorski]

    [50]

    Tater — dziś popr.: Tatr. [przypis edytorski]

    [51]

    chowan — pochowany. [przypis edytorski]

    [52]

    Achillowy — stanowiący własność Achillesa, bohatera Iliady Homera. [przypis edytorski]

    [53]

    na poły — na pół. [przypis edytorski]

    [54]

    z mego miecza wam spłynie, anioła — miecz jest tu porównany do anioła. [przypis edytorski]

    [55]

    diwa — duch bądź bóstwo. [przypis edytorski]

    [56]

    arkan — wschodni odpowiednik lassa. [przypis edytorski]

    [57]

    zerwan — dziś popr.: zerwany. [przypis edytorski]

    [58]

    spah, właśc. spahis — żołnierz ciężkiej jazdy tureckiej. [przypis edytorski]

    [59]

    Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, Divae memoriae miles, o Zawisza niger! (łac.) — Herb lśni na twojej tarczy, lecz nie tu spoczywają kości, rycerzu świętej pamięci, Zawiszo Czarny! (epitafium napisane w XV w. przez Adama Świnkę, sekretarza króla Władysława Jagiełły). [przypis edytorski]

    [60]

    Hrad (czes. a. słow.) — gród, miasto. [przypis edytorski]

    [61]

    lacki — polski (od Lach — Polak). [przypis edytorski]

    [62]

    ośm (daw.) — osiem. [przypis edytorski]

    [63]

    pomnieć (daw.) — pamiętać. [przypis edytorski]

    [64]

    podjąć — tu: podnieść. [przypis edytorski]

    15 zł

    tyle kosztują 2 minuty nagrania audiobooka

    35 zł

    tyle kosztuje redakcja jednego krótkiego wiersza

    55 zł

    tyle kosztuje przetłumaczenie 1 strony z jęz. angielskiego na jęz. polski

    200 zł

    tyle kosztuje redakcja 20 stron książki

    500 zł

    Dziękujemy za Twoje wsparcie! Uzyskujesz roczny dostęp do przedpremierowych publikacji.

    20 zł /mies.

    Dziękujemy, że jesteś z nami!

    35 zł /mies.

    W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na opłacenie jednego miesiąca utrzymania serwera, na którym udostępniamy lektury szkolne.

    55 zł /mies.

    W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na nagranie audiobooka, np. z baśnią Andersena lub innego o podobnej długości.

    100 zł /mies.

    W ciągu roku twoje wsparcie pozwoli na zredagowanie i publikację książki o długości 150 stron.

    Bezpieczne płatności zapewniają: PayU Visa MasterCard PayPal

    Dane do przelewu tradycyjnego:

    nazwa odbiorcy

    Fundacja Wolne Lektury

    adres odbiorcy

    ul. Marszałkowska 84/92 lok. 125, 00-514 Warszawa

    numer konta

    75 1090 2851 0000 0001 4324 3317

    tytuł przelewu

    Darowizna na Wolne Lektury + twoja nazwa użytkownika lub e-mail

    wpłaty w EUR

    PL88 1090 2851 0000 0001 4324 3374

    Wpłaty w USD

    PL82 1090 2851 0000 0001 4324 3385

    SWIFT

    WBKPPLPP

    x
    Skopiuj link Skopiuj cytat
    Zakładka Istniejąca zakładka Notka
    Słuchaj od tego miejsca

    Pora na chwilę przerwy :)

    Podoba Ci się nasza biblioteka? Wesprzyj ją drobną wpłatą, a otrzymasz wcześniejszy dostęp do prapremier!

    Lektury szkolne za darmo dla wszystkich dzieciaków? To możliwe! Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!
    KRS: 0000070056
    Nazwa organizacji: Wolne Lektury

    Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
    Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

    Kto raz pokocha czytanie, już nigdy nie będzie całkiem sam. Książki ratują życie. W Wolnych Lekturach znajdziecie ich bez liku.

    Paulina Młynarska

    Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

    Co nowego na Wolnych Lekturach? Dowiesz się z naszego newslettera. Kliknij, by się zapisać.

    Przyjaciele Wolnych Lektur jako pierwsi mają dostęp do premierowych publikacji. Zadeklaruj stałą wpłatę i dołącz >>>

    Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
    Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

    Kliknij obrazek, by subskrybować!

    Bez wsparcia czytelników Wolne Lektury nie będą się rozwijać. Nie pozwól na to! Kliknij i dorzuć się!

    Nie wystarczy zeskanować książkę. Tekst musi jeszcze przejść proces redakcji językowej i technicznej oraz podwójną korektę. Sam widzisz, że to dużo pracy! Dlatego potrzebujemy Twojego wsparcia! Kliknij i dorzuć się!

    Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.
    • NIP: 952-187-70-87
    • KRS: 0000070056
    • REGON: 017423865
    • Numer konta: 75 1090 2851 0000 0001 4324 3317
    Wolne Lektury to projekt prowadzony przez fundację Wolne Lektury.
    MKiDN
    Strona biblioteki Wolne Lektury powstała dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.