Przypisy

zadzierżeć się (starop.) — wstrzymać się. [przypis redakcyjny]

Zadzik, Jakub — biskup krakowski (1635–1642). [przypis redakcyjny]

z afektem — z (niemiłym) uczuciem, z oburzeniem. [przypis redakcyjny]

zafolowane — zatłuszczone, zabrudzone. [przypis redakcyjny]

zafolują — zabrudzą. [przypis redakcyjny]

zafrontować — zrobić komu afront, ubliżyć, uchybić. [przypis redakcyjny]

Za Fryderyka kapica znajoma — Opowiadano, że cesarz Fryderyk II przestępców politycznych, obwinionych o obrazę majestatu, kazał obwijać w opony ołowiane rozpalone żarem, w których ich ciała z wolna gorzały. [przypis redakcyjny]

zafuknąć duchy moskiewskie — zmusić do milczenia służalców Rosji. [przypis redakcyjny]

zagadnienie wolności woli — zajmuje się nim właśnie nasza rozprawa. [przypis redakcyjny]

zagałuszyć — zagłuszyć, przytłumić, obezwładnić. [przypis redakcyjny]

za gardła wydawali (starop.) — na śmierć [wydawali]. [przypis redakcyjny]

zagarnął — z dawnych ziem ruskich Rzeczypospolitej od r. 1772 znalazły się w zaborze austriackim województwa ruskie i bełskie, część ziemi chełmskiej, część województwa podolskiego. [przypis redakcyjny]

Zagłębie — mowa o Zagłębiu Dąbrowskim, ośrodku przemysłu górniczego i hutniczego. [przypis redakcyjny]

zaglądałem w trumny… — w piramidzie Cheopsa istnieje do dzisiaj pusty granitowy sarkofag królewski. Tłumaczenia poety, że Cheopsowi odmówiono pogrzebu i dlatego sarkofag jest pusty, nie potwierdza nauka historyczna. [przypis redakcyjny]

zagorzały* (daw.) — spalony, wyschnięty. [przypis redakcyjny]

zagorzały — spalony, wyschnięty. [przypis redakcyjny]

zagrać w straszaka — gra w karty, pospolita i teraz jeszcze w Małopolsce pod mianem ferbla. [przypis redakcyjny]

zagryzał na śmierć swych pańszczyźnianych niewolników — Krasiński jako właściciel rozległych dóbr nie uczynił nic dla polepszenia losu swych pańszczyźnianych chłopów; w listach do rządcy zalecał ludzkie obchodzenie się z chłopami, zezwalał jednak na karanie ich chłostą „w razie potrzeby”. [przypis redakcyjny]

za grzech wielkiej buty obchodzi pierwszy krąg góry czyśćcowej — Pycha w staropolszczyźnie: buta. Stąd pochodny wyraz butny, czyli pyszny, czyści swój grzech w pierwszym kręgu czyśćcowym. Tu poeta wspomina swojego pradziada, od którego wziął nazwisko swoje rodowe Alighieri, a który, jak mówi, dla wielkiej swojej pychy od stu lat i więcej obchodzi pierwszy krąg góry czyśćcowej. Pycha albowiem panującą była wadą w całej rodzinie Alighierich. Do tej wady rodzinnej sam poeta przyznaje się w Czyśćcu, w pieśni XIII, gdzie mówi: „Troppa é piu la paura ond'é sospesa/ L'anima mia del tormendo di sotto/ Che gia l'oncarco di la giu mi pesa”. [przypis redakcyjny]

zagrześć (daw.) — zagrzebać, pochować. [przypis redakcyjny]

zaguba — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zguba”. [przypis redakcyjny]

zagubiony — tu: pomordowany, unicestwiony. [przypis redakcyjny]

zaigrać oko — termin łowiecki: stracić wzrok. [przypis redakcyjny]

zaimka — mały folwark, zagroda pojedynczej rodziny syberyjskiej. [przypis redakcyjny]

Zająca już nie znać w życie — oznacza to, że żyto wysoko już wyrosło. [przypis redakcyjny]

zajadł — tj. rozgniewał i napuścił Osmana na nas. [przypis redakcyjny]

za jaje — za nic, czyli za rzecz wartości jaja (w XVI w. jaja były wyjątkowo tanie). [przypis redakcyjny]

zajarzyć (daw.) — rozgniewać się, rozjątrzyć. [przypis redakcyjny]

zajarzyć się — zapalić się. [przypis redakcyjny]

zajazd — tu: droga dojazdowa. [przypis redakcyjny]

zajdzi (starop. forma) — tryb rozkazujący, zamiast: zajdź; porównaj pieśń III, zwr. 27. [przypis redakcyjny]

zajękła kobieta — W następnych kręgach czyszczą się cienie tych, którzy w ziemskim swoim życiu za fałszywym dobrem zbyt żarliwie gonili. Niewiasta, jaka tu się przedstawia, symbolem jest, według jednych komentatorów, kłamstwa; według innych, fałszywego dobra. Kto na nią okiem czystym, wolnym od namiętności pogląda, ten ją widzi tak, jak ją tu poeta maluje. Ale kiedy namiętność pogląda na nią, obleka się ona we wdzięki, jakie nikną wtedy, kiedy ją prawda z jej fałszywych uroków obnaży i w rzeczywiście szpetnej nagości oczom patrzącego pokaże. [przypis redakcyjny]

za jedną drogą — jednocześnie. [przypis redakcyjny]

zajeść (daw.) — pozbawić życia. [przypis redakcyjny]

zajeść — zagryźć. [przypis redakcyjny]

zajmować kogo (daw.) — zajmować się kim. [przypis redakcyjny]

zajrzeli — zazdrościli. [przypis redakcyjny]

zajźrzą jako żywo (starop.) — zawsze (przez całe życie) zazdroszczą. [przypis redakcyjny]

zajźrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zajźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zajźrzeć (starop.; tu 2 os. lp: zajźszysz) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]

zakał — wada, przywara. [przypis redakcyjny]

zakamiały — zakamieniały. [przypis redakcyjny]

za karetą — „u kozła tylniego wisiał stopień […] na paskach rzemiennych, po którym lokaje na kozioł wstępowali, hajducy zaś i pajucy, gdzie nie było hajduków, na tym stopniu plac swój za karetą mieli”. (J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 531). Obowiązkiem hajduków w czasie podróży było otwieranie drzwi karety i ustawianie przed nią stopnia. Zgodnie z ówczesną modą na egzotykę do dobrego tonu należało mieć służącego Murzyna. [przypis redakcyjny]

zakażony (starop.) — zepsuty. [przypis redakcyjny]

zakładając po napoleońsku ręce… — krzyżując je na piersiach (ulubiony gest Napoleona I). [przypis redakcyjny]

zakładaj korab’ — zaczynaj budować okręt (arkę). [przypis redakcyjny]

Zakładanie wielkich modnych ogrodów było bardzo kosztowne i przyczyniało się niejednokrotnie do ruiny gospodarcze] nierozważnych amatorów ogrodnictwa. [przypis redakcyjny]

zakładów zgody — rękojmi („zakładników”) zgody (małżeńskiej). [przypis redakcyjny]

zakład (starop.) — związek i wspólne działanie. [przypis redakcyjny]

zakładu bierzemy (starop.) — zakład wygrywamy. [przypis redakcyjny]

zaklęty, u źródła stoi (…) — zarysowany tu obraz poetycki odpowiada obrazowi pędzla Jacka Malczewskiego Rycerz u studni. Zwrócił na to uwagę już sam Wyspiański, który przesłał Malczewskiemu egzemplarz Wesela z zakreślonym tym właśnie fragmentem. Motyw „zatrutej studni” występuje często u tego znakomitego malarza, współczesnego Wyspiańskiemu, w funkcji symbolicznej. Cykl reprodukcji obrazów z tym motywem, pt. Zatruta studnia, ukaże się w r. 1906 z poetyckim komentarzem L. Rydla. [przypis redakcyjny]

zakochać (daw.) — dziś: zakochać się. [przypis redakcyjny]

zakochać — zakochać się. [przypis redakcyjny]

Za kołem, które łuk mniejszy pisało — Przy zawrocie wozu koło będące na stronie, w którą wóz się zawracał, kreśliło łuk mniejszy. Cały pochód orszaku zwracał się w prawą, a więc i poeta ze swymi przewodnikami stał po prawej stronie wozu, gdzie stały trzy cnoty teologiczne. [przypis redakcyjny]

zakon augustiański — znajdował się na Kazimierzu pod Krakowem. [przypis redakcyjny]

zakon boży (starop.) — prawa przykazań boskich. [przypis redakcyjny]

zakon (daw.) — prawo. [przypis redakcyjny]

zakonnik święty — Kazimierz I Odnowiciel, zwany też Mnichem. [przypis redakcyjny]

zakonserwować (z łac.) — zachować, zatrzymać. [przypis redakcyjny]

zakon (starop.) — prawo. [przypis redakcyjny]

zakon tercjarski — świecki zakon, zwyczajnie reguły św. Franciszka trzeciego rzędu. [przypis redakcyjny]

zakon — tu: klasztor. [przypis redakcyjny]

zakon — tu: prawo. [przypis redakcyjny]

Zakopane dla głodnych Wilna — odezwa ogłoszona w Zakopanem na plakatach i powtórzona przez niektóre dzienniki (np. „Głos Narodu” 27 lipca 1917 r., Nr. 177). Podpisał ją Komitet o składzie następującym: Ks. kanonik Dr. Paweł Frelek, przewodniczący; Wincenty Regiec, zast. przewodniczącego; Dr. Antoni Kuczewski, sekretarz; Jan hr. Tarnowski, skarbnik; Marjan Świechowski; Stefan Żeromski; Dr. Edmund Brzeziński; Kazimierz Brzozowski; Dr. Kazimierz Dłuski; Dyrektor Franciszek Kosiński; Dyrektor Włodzimierz Momentowicz; Józef Pogorski; Wojciech Roj; Władysław Skoczylas; Prezydent Stanisław Szlachtowski; Dyrektor Wincenty Szymborski; Ks. Tomniczak, superior OO. Jezuitów; Jan Wróblewski. Odezwa zawierała jeszcze dodatkowe informacje o tem, gdzie i jak miały być zbierane i jak przesyłane datki. Cenzura austrjacka usunęła z niej w drugiem zdaniu wyrazy „w Polsce” i w trzeciem zdaniu wyraz „Kalisza”. W przedruku „Głosu Narodu” wyraz „Kalisza” został przywrócony, a zamiast „w Polsce” czytamy „nawet Kalisz”; podano też tam do wiadomości, że autorem tekstu jest Żeromski. Rękopis odezwy jest dziś w posiadaniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Zestawienie rękopisu z drukiem zawdzięcza wydawca Dr. Antoniemu Kuczewskiemu z Zakopanego. [przypis redakcyjny]

zakopciałe — zwykła chata chłopska ówczesna była dymna, kurna, tzn. nie miała komina do wyprowadzenia dymu. [przypis redakcyjny]

za kopę — za kopę groszy, sposób używany w dawnym liczeniu i w opisach. [przypis redakcyjny]

zakręty (starop.) — [tu:] wiry wodne. [przypis redakcyjny]

zakryć chroniącemu go bóstwu gęstą mgłą albo nocą (…) Parysa Wenerze, Ideosa Neptunowi, Hektora Apolonowi — por. Iliada, III, 381; V, 23; XX, 444. [przypis redakcyjny]

za krzem (starop.) — [za] krzakiem. [przypis redakcyjny]

Za którą teraz krwi strumienie ciekną — Ze śmiercią Buondelmonta pokój Florencji został zakłócony i krew się lała w wojnie domowej. [przypis redakcyjny]

zakwilę się na śmierć, jak (…) żona Zethosa — porównanie dotyczy Aedon zamienionej w słowika. [przypis redakcyjny]

załoga (daw.) — tu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

załoga — tu: pomoc. [przypis redakcyjny]

załoga — tu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

założyć — wypuścić (por. załoga w znaczeniu: zasadzka. [przypis redakcyjny]

Założyli w Judei straszne Filistyny — poeta, nie troszcząc się o ścisłość historyczną, popełnia tu omyłkę; Filistyni mieszkali w Palestynie w okolicach Gazy przed przybyciem Żydów z Egiptu. [przypis redakcyjny]

za łzy cierpią córki Likomeda — Deidamia, córka Likomeda, króla Scyrosu. Na dworze tegoż króla Tetys syna swojego, Achillesa, przebranego za dziewczynę chowała, ażeby go ocalić od niebezpieczeństwa, jakim wyrocznia z Troi jemu groziła. Ulisses odkrył jego kryjówkę i namówił Achillesa, aby rzucił swoją kochankę Deidamię i szedł z Grekami na wyprawę pod Troję. [przypis redakcyjny]

[Z albumu] — urywek ten wpisał Żeromski do albumu pani Konradowej Olchowiczowej 2 listopada 1925 r. Jego facsimile zamieścił „Kurjer Warszawski” 1 stycznia 1926 r. (Nr. 1). [przypis redakcyjny]

zalecanie — oświadczanie się. [przypis redakcyjny]

zalecany przyjaciel — dla widoków swoich tylko. [przypis redakcyjny]

zalecony (daw.) — sławny. [przypis redakcyjny]

zaledwie raz przelotnie dowiadujemy się, że Helena miała białe ramiona i piękne włosy — [por.] Iliada, III, 121 i 319. [przypis redakcyjny]

zaletny — pełen zalet; także: zalotny (Słownik Lindego). [przypis redakcyjny]

zali (daw.) — czy. [przypis redakcyjny]

zalimitowany — odroczony. [przypis redakcyjny]

zali (starop.) — czy. [przypis redakcyjny]

zalterować się (z łac.) — zmartwić się, zaniepokoić. [przypis redakcyjny]

zamach Nobilinga — 2 czerwca 1878 anarchista Karol Edward Nobiling dokonał w Berlinie zamachu na cesarza Wilhelma I, który ranny został w głowę i rękę. Zamach ten posłużył za pretekst do wprowadzenia ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom. [przypis redakcyjny]

zamachy na króla Alfonsa hiszpańskiego i króla Humberta włoskiego — 25 października 1878 r. anarchista Juan O1iva y Moncasi dokonał w Madrycie zamachu na króla hiszpańskiego Alfonsa XII (panował: 1874–1885), który wyszedł bez szwanku. 17 listopada tego roku król włoski Humbert (panował: 1878–1900) został w Neapolu zraniony przez zamachowca Passanante. [przypis redakcyjny]

z ambon gromić będą kaznodzieje (…) florentynki — Niewiasty florenckie za czasów Dantego tak się nosiły krótko i bezwstydnie, że potrzeba było użyć zakazów kościelnych i świeckich, ażeby chodziły w stroju mniej kasanym, a skromności płci swojej przyzwoitym. Ten środek obostrzający stroje kobiet skutkował do tyla, że potem florentynki stanikami pierś i szyję aż pod brodę zakrywały. [przypis redakcyjny]

zamczysty — zamek dobrze obwarowany, opatrzony potężnymi zamkami. [przypis redakcyjny]

zamęścia — zam. ożenienia. Błąd pospolity w potocznej mowie i dlatego w ustach Miecznika nie rażący. [przypis redakcyjny]

(zameczek) podobny temu, / Gdy z miasta ku przedmieściu idzie kto wielkiemu — zwrot niezrozumiały z winy tłumacza; w oryg.: „Podobny może widzieć Parmeńczyk przy gościńcu, którym idzie ku Borgo” (miejscowość Borgo San-Donnino w pobliżu Parmy). [przypis redakcyjny]

za mego wieku — za mego życia. [przypis redakcyjny]

zamek, jaki był przed wiekami — patrz objaśn. do tego ustępu we Wstępie, III: Wpływ poezji mickiewiczowskiej. [przypis redakcyjny]

zamek odrzykoński — założony był jeszcze za Kazimierza Wielkiego, jeżeli nie wcześniej. Z powodu skalistego gruntu nazywał się Kamieńcem, a także z niemiecka Erembergiem (Herrenberg). Najdawniejsi znani dziedzice zamku, Morkorzewscy, od nazwy zamku Kamieńca zaczęli zwać się Kamienieckimi. Potem posiadaczami jego byli Stadniccy, Bonarowie, Firlejowie, Skotniccy i inni. Miewał on niekiedy po dwu właścicieli. Jeden z Firlejów (Mikołaj) posiadł znów cały zamek, a ten po jego śmierci bezpotomnej przeszedł po kądzieli do Jabłonowskich. W r. 1657 Jerzy Rakoczy, w zmowie z Karolem Gustawem wtargnąwszy do Polski, obległ zamek odrzykoński. Załoga długo się broniła, a gdy jej zabrakło żywności, tajemnymi przejściami podziemnymi przeszła do pobliskiego Krosna. Rakoczy zajął opuszczony zamek i zburzył go. Odbudowano go potem, ale już nigdy nie wrócił do dawnej świetności. W XVIII wieku uległ zupełnemu zaniedbaniu. Już wtedy zaczęto rozbierać jego mury na różne okoliczne budowy, o czym wspomina niżej Goszczyński. [przypis redakcyjny]

zamiana — wymiana zakładników. [przypis redakcyjny]

zamiarowa robota wytrąciła z rąk ekonomskich znamionujące ich dostojność narzędzie (…) — Ignacy Lachnicki, Biografia włościanina nad brzegami Niemna, powyżej Łosośnej mieszkającego, Warszawa 1815, s. 21. [przypis redakcyjny]

zamiar żądzy — cel dążeń, pożądań. [przypis redakcyjny]