Przypisy

nowenna — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni. [przypis edytorski]

nowenna (z łac. novem: dziewięć) — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni; także: modlitwa prywatna składająca się z dziewięciu części, do odmawiania w kolejne dni. [przypis edytorski]

nowenna (z łac. novem: dziewięć) — w liturgii katolickiej: nabożeństwo poprzedzające ważne święta, rozłożone na dziewięć dni (rzadziej tygodni lub miesięcy). [przypis edytorski]

Nowe Ogrody w Gdańsku — obszar na północ od Biskupiej Górki, noszący nazwę od ogrodów utworzonych wokół szpitala św. Gertrudy pod koniec XIV w. [przypis edytorski]

Nowe tomy Prousta, które się właśnie ukazały po polsku — W cieniu zakwitających dziewcząt zostało opublikowane w 1937; Strona Guermantes w 1938. [przypis edytorski]

Nowe Wyzwolenie — dramat Witkacego z 1926 r. [przypis edytorski]

Nowe Wyzwolenie, właśc. Polskie Stronnictwo Ludowe „Nowe Wyzwolenie” — w skrócie: PSL „NW”, chłopska lewicowa partia założona 9 czerwca 1946 w Warszawie z inspiracji polityków PPR przez grupę rozłamową polityków Polskiego Stronnictwa Ludowego, opozycyjną wobec lidera PSL Stanisława Mikołajczyka; nazwą nawiązywała do przedwojennego lewicowego odłamu ruchu ludowego, PSL „Wyzwolenie” (1915–1931). [przypis edytorski]

nowicjat — okres próbny w zakonie, przeznaczony na sprawdzenie i przygotowanie kandydatów do życia zakonnego. [przypis edytorski]

nowicjat — okres przygotowania do życia zakonnego; tu przen., iron.: o nowo przybyłym do więzienia. [przypis edytorski]

nowicjat — początkowy, około dwuletni okres pobytu we wspólnocie zakonnej, poprzedzający złożenie ślubów wieczystych. [przypis edytorski]

nowicjat — przygotowanie kandydatów do zakonu; też: okres rocznej próby w zakonie. [przypis edytorski]

nowicjusz — osoba przygotowująca się do wstąpienia do zakonu. [przypis edytorski]

Nowicki, Jakub — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1809 podporucznik 11. pułku ułanów. [przypis edytorski]

Nowicki, Józef (1766–1830) — generał Wojska Polskiego, omyłkowo zabity w czasie Nocy Listopadowej. [przypis edytorski]

Nowicki, Józef (1766–1830) — polski wojskowy; uczestnik wojny polsko-rosyjskiej 1792 i powstania kościuszkowskiego; od 1809 pułkownik, szef sztabu księcia Józefa Poniatowskiego; od 1818 generał; zginął w noc wybuchu powstania listopadowego z rąk polskich żołnierzy, pomylony ze znienawidzonym rosyjskim gubernatorem Lewickim. [przypis edytorski]

Nowicki, Krzysztof (1940–1997) — poeta, prozaik, krytyk literacki. [przypis edytorski]

Nowicki (właśc. Siła-Nowicki), Franciszek Henryk (1864–1935) — poeta okresu Młodej Polski, taternik, działacz socjaldemokratyczny i socjalistyczny; współredaktor (wraz z K. Tetmajerem, A. Niemojewskim, A. Górskim i in.) czasopisma „Ognisko”, współzałożyciel Polskiej Partii Socjalistyczno-Demokratycznej; od 1934 członek honorowy Związku Zawodowego Literatów Polskich; autor wierszy (Poezje, 1891: cz. 1. Tatry, cz. 2. Pieśni czasu) i opowiadań; tłumacz z jęz. niem. (m.in. Hermana i Doroty Goethego). [przypis edytorski]

nowięcy (gw.) — najwięcej. [przypis edytorski]

nowie — dziś popr. forma B.: nów. [przypis edytorski]

Nowiński, Józefat (1863–1906) — dramaturg i krytyk literacki; wysoce krytycznie o tytułowym autorze pisał swoim w tekście Stanisław Przybyszewski z 1902 r. [przypis edytorski]

nowina (daw.) — nowizna, nowy, świeży grunt uprawny, po wykarczowaniu lub długiej przerwie. [przypis edytorski]

nowina (daw.) — nowość. [przypis edytorski]

nowina (daw.) — tu: grunt świeżo zajęty pod uprawę. [przypis edytorski]

nowina — grunt wykarczowany pod nowe pole uprawne. [przypis edytorski]

nowina — tu: ziemia świeżo wykarczowana, uprawiana po raz piérwszy. [przypis edytorski]

nowiny — tu: ziemie nigdy dotąd nie uprawiane. [przypis edytorski]

„Nowiny ze świata” — pismo, wydawane w Krakowie w latach 1863–1869. [przypis edytorski]

Nowo-Aleksandria — dziś: Puławy. [przypis edytorski]

nowoć a. nowina — świeżo wykarczowany grunt. [przypis edytorski]

nowochrzczeńcy — Skarga ma na myśli religijną wspólnotę braci polskich, którzy nie uznawali chrztu dzieci i wymagali od każdego przystępującego ponownego ochrzczenia się; bracia polscy nie używali broni, odmawiali służby wojskowej i sprawowania urzędów; nie uznawali dogmatu o Trójcy Świętej, głosili, że Bóg jest jeden, w jednej osobie (unitarianizm, z łac. unitas: jedność). [przypis edytorski]

Nowoczesna sztuka (…) wielkich ludzi — cytat z oświadczenia Daszyńskiej w „Życiu” nr 46 z 1898 r. [przypis edytorski]

Nowogeorgewsk — Modlin. [przypis edytorski]

Nowo-Georgiewsk — dziś: Modlin. [przypis edytorski]

nowogródzkiem — daw. forma N. i Msc. przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: nowogródzkim. [przypis edytorski]

Nowomiejska brama — dawna brama w fortyfikacjach miejskich Warszawy; znajdował się przed nią Barbakan. [przypis edytorski]

nowoprzymierny — dotyczący nowego przymierza z Bogiem. [przypis edytorski]

nowosiedliny — nowe miejsce zamieszkania. [przypis edytorski]

Nowosielce — wieś w gminie Przeworsk, w województwie podkarpackim; w 1624 wieś oparła się najazdowi Tatarów: pod wodzą swojego wójta, byłego żołnierza Michała Pyrza, chłopi wytrzymali czterodniowe oblężenie kościoła, w którym schronili się ze swoim dobytkiem; w 1936 na cześć tych wydarzeń społeczeństwo usypało kopiec Michała Pyrza, 29 czerwca odbyło się uroczyste poświęcenie kopca, połączone z wielką manifestacją chłopską przeciwko rządom sanacji; była to jedna z największych uroczystości chłopskich w Polsce międzywojennej: zgromadziło się ok. 150 tys. uczestników z całej Polski. [przypis edytorski]

Nowosilcow, Nikołaj Nikołajewicz (1761–1838) — rosyjski hrabia (1833), polityk i urzędnik państwowy; w początkowych latach panowania cara Aleksandra I jego bliski współpracownik. Zastępca przewodniczącego Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego, sprawujący nadzór nad policją w l. 1813–1815, i kontrolę nad skarbem od 1814 roku, przewodniczący Komitetu Wyższego Nadzoru Policyjnego, w 1815 roku członek Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego; l. 1832–1838 przewodniczący Rady Państwa i Komitetu Ministrów Imperium Rosyjskiego. Od 1824 pełnił funkcję kuratora wileńskiego okręgu szkolnego. Dla zaskarbienia sobie uznania cara i uzyskania nań wpływu, zainscenizował śledztwo do wykrycia (nieprawdziwych) spisków Filomatów i Filaretów w prowincjach zabranych. [przypis edytorski]

Nowosilcow, Nikołaj Nikołajewicz (1761–1838) — rosyjski polityk i działacz państwowy; jako kurator wileńskiego okręgu szkolnego w 1824 przeprowadził śledztwo i doprowadził do aresztowania i skazania członków polskich stowarzyszeń studenckich Filomatów i Filaretów; kilkudziesięciu umarło pod kijami, a przeszło dwustu na Sybir wywieziono: źródła nie potwierdzają żadnego przypadku śmierci „pod kijami”, a na zesłanie skazano 20 filomatów i filaretów. [przypis edytorski]

nowotarska dolina — właśc. Kotlina Nowotarska, wschodnia część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej między Beskidami Zachodnimi a Pogórzem Spisko-Gubałowskim. [przypis edytorski]

nowotny (daw.) — nowy. [przypis edytorski]

nowotny (daw.) — tu: nowy, nowo powstały. [przypis edytorski]

nowotny — nowy, niedoświadczony. [przypis edytorski]

nowotny — nowy. [przypis edytorski]

nowotwór językowy — dziś popr.: neologizm. [przypis edytorski]

nowy centr — dziś popr.: nowe centrum. [przypis edytorski]

nowy czerwony piaskowiec, ang. new red sandstone (geol.) — termin używany głównie w geologii brytyjskiej na określenie złóż czerwonego piaskowca, które osadziły się od permu do końca triasu (280–200 mln lat temu), dla odróżnienia od „starego czerwonego piaskowca” z okresu dewonu (420–360 mln lat temu). [przypis edytorski]

Nowy Jork — miasto w Stanach Zjednoczonych o największej liczbie mieszkańców. [przypis edytorski]

Nowy Jork — najludniejsze miasto w Stanach Zjednoczonych, położone na Wschodnim Wybrzeżu. [przypis edytorski]

Nowy Jork wart jest mszy — parafraza zdania: „Paryż wart jest mszy”, wg tradycji wypowiedzianego przez protestanckiego króla Nawarry Henryka (1553–1610) przed zmianą wyznania na katolicyzm, co zapewniło mu objęcie tronu Francji (jako Henryk IV). [przypis edytorski]

nowy kontynent — odkryta przez Kolumba Ameryka, w odróżnieniu od znanych Europejczykom od starożytności lądów Europy, Azji i Afryki. [przypis edytorski]

nowym… duchem — tj. natchnieniem poetyckim. [przypis edytorski]

Nowy Orlean — miasto w delcie rzeki Missisipi, ok. 150 km od jej ujścia do Zat. Meksykańskiej; założone w 1718, ob. w USA, największe miasto stanu Luizjana. [przypis edytorski]

Nowy Orlean — największe miasto stanu Luizjana w Stanach Zjednoczonych; położone w delcie rzeki Missisipi. [przypis edytorski]

Nowy Peregrynant, starego świata Lustrator — jeden z rozdziałów Nowych Aten ks. Benedykta Chmielowskiego, pierwszej polskiej encyklopedii. [przypis edytorski]

Nowy Rok — Mickiewiczowska parafraza utworu Jeana Paula Richtera (1763–1825). [przypis edytorski]

nowy rok — w tradycji żydowskiej nowy rok przypada na przełomie września i października, w święto Rosz Ha-Szana (hebr. Dzień Przypomnienia), po którym przez dziesięć dni trwa okres postu i zadumy, aż do święta Jom Kipur (hebr. Dzień Pojednania). Od Rosz Ha-Szana zaczynała się cywilna rachuba czasu w nowym roku; rok biblijny, zgodnie z księżycowym kalendarzem, zaczynał się 21 marca. [przypis edytorski]

Nowy Świat — określenie kontynentów półkuli zachodniej: Ameryki Płn. i Płd., powstałe w epoce wielkich odkryć geograficznych dla odróżnienia od znanych Europejczykom od starożytności lądów Europy, Azji i Afryki. [przypis edytorski]

Nowy Świat — ulica w Warszawie, część Traktu Królewskiego, prowadzącego od Starego Miasta na południe, do pałacu królewskiego w Wilanowie. [przypis edytorski]

Nowy Sącz — polskie miasto powiatowe, położone w województwie małopolskim. [przypis edytorski]

nowy Symoent — nazwany tak samo na pamiątkę dawnej rzeki, która płynęła w Troadzie. [przypis edytorski]

Nowy Targ — miasto w województwie małopolskim, położone w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej u podnóża Gorców. [przypis edytorski]

Nowy Wiśnicz — miasto i gmina w woj. małopolskim, w powiecie bocheńskim. [przypis edytorski]

nowyższy (gw.) — najwyższej. [przypis edytorski]

nowy zakon (daw.) — Nowy Testament; chrześcijańska część Biblii. [przypis edytorski]

nowy zakon — Nowy Testament. [przypis edytorski]

Nox (łac. nox, nocis: noc) — częściej: Nyks w mit. gr. bogini nocy; córka Chaosu, miała dzieci ze swoim bratem, Erebem (bóg ciemności podziemnej): Hemerę (boginię dnia), Nemezis (boginię przeznaczenia, uosobienie gniewu bogów), Etera (uosobienie materii pierwotnej oraz bóg najwyższego kręgu niebios) i Charona (przewoźnik dusz zmarłych przez Styks); zaś z Tartarem (bóg otchłani podziemnych) synów: Tanatosa (Śmierć) i Hypnosa (Sen); ponadto bez udziału pierwiastka męskiego zrodziła m.in.: Eris (boginię niezgody), Mojry (prządki ludzkiego życia) i Erynie (boginie zemsty); przedstawiano ją zwykle jako uskrzydloną kobietę w ciemnej szacie, często z zasłoniętą twarzą, na rydwanie, w otoczeniu gwiazd. [przypis edytorski]

noża pożyczy — popr.: nóż pożyczy. [przypis edytorski]

noż — dziś popr. pisownia: nóż. [przypis edytorski]

nożem ofiarnym potrząsa wśród głuchej nocy nad trupami ofiar — analiza budowy mitreów wykluczyła możliwość składania w nich ofiar, w tym również zwierzęcych. [przypis edytorski]

nożnik — podnóżek. [przypis edytorski]

nożów — dziś popr. forma D.lm: noży. [przypis edytorski]

nozdrewszczyzna — pyszałkowatość; nawiązanie do postaci Nozdrova, jednego z bohaterów Martwych dusz Gogola. [przypis edytorski]

nozdrzech — dziś popr. nozdrzach. [przypis edytorski]

nozdrzów — dziś popr. forma D. lm: nozdrzy. [przypis edytorski]

n peu énervé (fr.) — trochę zdenerwowany. [przypis edytorski]

n-pl (wojsk.) — prawdopodobnie wojskowy skrót oznaczający nieprzyjaciela. [przypis edytorski]

N. — skrót od: najświętszej. [przypis edytorski]

NSZ — Narodowe Siły Zbrojne, powstała 20 września 1942 r. (w proteście przeciw podporządkowaniu AK) polska konspiracyjna organizacja wojskowa związana politycznie z obozem narodowym, działająca do 1947 r.; walczyła początkowo z Niemcami (choć zdarzały się akty porozumienia w konkretnych działaniach), Gwardią Ludową, Armią Ludową, partyzantką radziecką, a następnie Armią Czerwoną i siłami wojskowymi i porządkowymi Polski Ludowej. [przypis edytorski]

Nubia — kraina hist. w płn.-wsch. Afryce, obejmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy Asuanem a Chartumem. Kupcząca ludzkim ciałem, łódź płynąca z Nubii: łódź przewożąca niewolników na sprzedaż, płynąca z terenów położonych na południe od Egiptu. [przypis edytorski]

nubijski — przym. od: Nubia (kraina hist. w płn.-wsch. Afryce, obejmująca środkowy bieg Nilu pomiędzy Asuanem a Chartumem). [przypis edytorski]

nubūti — ištverti. [przypis edytorski]

nucą (…) pieśnie — dziś: nucą pieśni. [przypis edytorski]

Nu, chutko chadzicie! (białorus.) — No, prędko chodźcie. [przypis edytorski]

Nuda! Nuda! Nuda! Che danzi nuda! (wł.) — Naga! Naga! Naga! Niech tańczy naga! [przypis edytorski]

nuda — tu: znużenie, niechęć do rozrywek, melancholia. [przypis edytorski]

Nu, do swidania, proszczaj, mołodoj czełowiek — Więc do widzenia, żegnaj, młody człowieku. [przypis edytorski]

nudota — dziś: nuda a. znudzenie. [przypis edytorski]

nudoty — nuda, znużenie. [przypis edytorski]

nuduoda (lenk.) — atrodo. [przypis edytorski]

nuduoti — apsimesti. [przypis edytorski]

nudyvisi — nustebinsi. [przypis edytorski]

nudzić — tu: brzydzić. [przypis edytorski]

Nürnberger Trichter (niem.) — niemiecki lejek; znaczenie tego pojęcia autor wyjaśnia w artykule. [przypis edytorski]

nugget (ang.) — samorodek; bryłka cennego metalu (np złota). [przypis edytorski]

nuggets — ziarnka złota. [przypis edytorski]

nukać — namawiać, zachęcać (gw. podhalańska). [przypis edytorski]

nu, konieczno radujetieś, cztoż dalsze — więc oczywiście cieszy się pan, cóż dalej. [przypis edytorski]

nul (łac.) — zero; tu: człowiek nic nie znaczący. [przypis edytorski]