Przypisy

wezdrgnął się (starop. forma) — dziś: wzdrygnął. [przypis redakcyjny]

Wezwanie do muz — wydania Ducha Praw, ogłoszone za życia Montesquieu, miały dwie części i ta inwokacja miała się znaleźć na czele części drugiej, zaczynającej się tą XX księgą. Ale Jakub Vernet z Genewy, któremu poruczono korekty z Ducha Praw i który niejednokrotnie pozwalał sobie poprawiać Montesquieu, uznał, te ta inwokacja byłaby nie na miejscu i namówił autora, aby ją usunął. Montesquieu odpowiedział mu: „Co się tyczy Wezwania do muz, ma ono przeciw sobie to, że jest rzeczą osobliwą w takim dziele i że tego nie bywało, ale kiedy rzecz osobliwa jest dobra, nie należy jej odrzucać dla osobliwości, która sama przez się przyczynia się do powodzenia; nie ma zaś dzieła, w którym bardziej by trzeba starać się rozerwać czytelnika, niż w tym oto, z przyczyny długości i ciężkości przedmiotu.” Argument był dobry; mimo to, Montesquieu zdecydował się posłuchać swego mentora i napisał doń w kilka dni później: „Wahałem się w przedmiocie Inwokacji między jednym z moich przyjaciół, który chciał ją zostawić, a panem, który chciałeś ją usunąć. Przychylam się do pańskiego zdania, i to bardzo stanowczo, i proszę aby jej nie dawać.” Niech nam będzie wybaczone, że zostaliśmy wierni pierwszemu uczuciu Montesquieu. Nigdy nie zrozumie ducha tego wielkiego człowieka ten, kto zechce oddzielić autora Ducha Praw od autora Listów Perskich i Świątyni w Knidos (Przypisek francuskiego wydawcy). [przypis redakcyjny]

Wezwanie gwiazdy wieczornej. [przypis redakcyjny]

wezyr — minister. [przypis redakcyjny]

wezyr — tu: Kara Mustafa [przypis redakcyjny]

wezyrzy — ministrowie sułtana tureckiego. [przypis redakcyjny]

w fałszowaniu (pieniędzy) — w wiekach średnich powszechne; w czasach nowożytnych fałszował monetę zwłaszcza Fryderyk II pruski, własną, by zdobyć środki na swe wojny i cudzą, by rujnować sąsiadów i wydobyć od nich kruszec; Polskę zalał fałszywą monetą dwukrotnie, w r. 1768 i 1772. [przypis redakcyjny]

w Frydryghoffie — Fredrikhof, twierdza szwedzka. [przypis redakcyjny]

w gębie (starop.) — w ustach („gęba” nie ma w języku szesnastowiecznym znaczenia pejoratywnego). [przypis redakcyjny]

w Genewie (…) opłacają go tylko obywatele i mieszczanie, podczas gdy mieszkańcy i urodzeni — ludność Genewy dzieliła się na pięć klas: I. Obywatele (synowie obywateli i mieszczan, urodzeni w Genewie); II. Mieszczanie (ci, którzy zostali dopuszczeni do stanu mieszczańskiego); III. Mieszkańcy (obcy, którzy kupili prawo mieszkania w Genewie); IV. Urodzeni (dzieci mieszkańców, urodzone w mieście); V. Poddani (mieszkańcy terytorium należącego do Genewy, a położonego poza samym miastem). Tylko dwie pierwsze klasy uczestniczyły w ustawodawstwie i miały prawo piastowania urzędów. Pozostałe klasy nie miały praw politycznych i podlegały różnym ograniczeniom wolności zarobkowania. Ciężar podatków spoczywał głównie na nich. [przypis redakcyjny]

w geniuszu — w duchu, w charakterze. [przypis redakcyjny]

W głębi to, głębi serca — podobnie w Korsarzu (I. 10) [Byrona; Red. WL] „Within, within – 'twastherethe spirit wrought!” Cała pierwsza część tego ustępu przypomina nadto początek II. pieśni Pana wysp Waltera Scotta, gdzie z powodu podobnych okoliczności (uczta) znajdują się podobne refleksje i gdzie również widzimy możnego pana dręczonego tajemną zgryzotą, a udającego wesołość. [przypis redakcyjny]

W głębszych stepach ukraińskich znajduje się gatunek baranów wielkich, którym gospodarze dla ulżenia ciężaru ogony na kołach uwiązywać zwykli. Chwost, wyraz gminny, dla niepospolitości użyty.

Co do samego wyrażenia w tych dwóch wierszach, prostą składnią byłoby: „Koła dźwigać muszą ciężary chwostu barana, którego twoje utuczyły zioła”. Zaimek „jego”, jakby niepotrzebnie wtrącony, łamie zwyczajną konstrukcją. Jest to umyślna nieregularność mowy, zwana u poetów starożytnych anakoluton, bardzo często od Trembeckiego używana.

[przypis redakcyjny]

w główki — w miejsce, gdzie spoczywa głowa. [przypis redakcyjny]

W godzinie (…) gdy Wenus (…) pierwsze promienie rzucała na górę — Wenus, gwiazda zaranna. [przypis redakcyjny]

w godzinie — w jednej chwili. [przypis redakcyjny]

w gruncie — od podstaw. [przypis redakcyjny]

Wg starych wierzeń korzeń pokrzyku (w kształcie człowieka) wyrwany z ziemi krzyczy tak przeraźliwie, że ludzie słyszący jego wrzaski wpadają w obłęd. [przypis redakcyjny]

W haśle Jezus i Maryja widzi Skwarczyńska jeden z elementów ewokowania konfederacji barskiej, w której istniał wybitny kult „imienia Jezus i kult Marii”. [przypis redakcyjny]

whateffer — przekręcone z ang. what ever: cokolwiek. [przypis redakcyjny]

w hesperyskim sadzie — w ogrodzie Hesperyd rosły, według podań greckich, drzewa o złotych owocach. [przypis redakcyjny]

w hierarchii — w porządku władz według stopniowania. [przypis redakcyjny]

Whitman — o Whitmanie pisał Brzozowski, jak tu się wyraża, „niesprawiedliwie i sucho” w Legendzie Młodej Polski w rozdziale XII (Dusza samotna). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

w hordach — chodzi o hordy tatarskie, które porywały kobiety. [przypis redakcyjny]

Wiązankę szczegółów, rzucających światło na byt starolitewski (…) — tu można by nadmienić, że znaki litewskie, przed chrześcijańską (ruską) Pogonią, nosiły „głowy ludzkie z czarnemi włosami”; takie powiewały np. nad wieżami bełskimi roku 1352, nim chorągwi węgierskiej króla Ludwika ustąpiły. Szczegóły bytu wielkoksiążęcego, np. z dworu Giedymina, otoczonego radą przyboczną, przyjmującego posłów w osobnej sali, pomijamy, jako wpływy obcej kultury. [przypis redakcyjny]

wiązki błagalne — wiązki takie, wykonane z gałązek wawrzynu lub oliwek składali błagalnicy na ołtarzach bogów. [przypis redakcyjny]

wiązki podniósłszy błagalne — po szczęśliwym wysłuchaniu modłów błagalnicy usuwali wiązki z ołtarzy. [przypis redakcyjny]

wiadomość od Lasi przez pana Kudelskiego — Lasia Baranowska wyszła za mąż za Kudelskiego. [przypis redakcyjny]

wiano — posag. [przypis redakcyjny]

Wiara jest treścią (…) istota — Słowa św. Pawła z listu jego do Żydów [dziś: List do Hebrajczyków; red. WL], rozdz. 11, w. 1. Dwa te wiersze dosłownie wypisane są z przekładu Pisma Św., Wulgaty Wujka. [przypis redakcyjny]

wiarować się (starop.) — strzec się, unikać. [przypis redakcyjny]

wiary, której moc i siła Ciebie po wodach wzburzonych wodziła — Wzmianka o cudzie wspomnianym w Ewangelii św. Mateusza, w rozdz. 14: „A ujrzawszy go chodzącego po morzu, zatrwożyli się. A Jezus mówił: miejcie ufność, jam jest, nie bójcie się. A Piotr odpowiadając rzekł: Panie, jeżeliś ty jest, każ mi przyjść do siebie po wodach. A on rzekł: przyjdź. I wystąpiwszy Piotr z łódki chodził po wodzie, aby przyszedł do Jezusa”. [przypis redakcyjny]

wiatr, czułem (…) lekkie poruszenie skrzydła — Skrzydło anioła, który w tej chwili zjawił się, znowu starło znak z czoła poety; znak grzechu, z którego czuł się być oczyszczonym. [przypis redakcyjny]

wiatrem podszyty — bez podszewki. [przypis redakcyjny]

wiatrom krzywo — nie podoba się wiatrom (więc potrząsają nim). [przypis redakcyjny]

Wiatrom on igrającym bisiory nadstawiał — Bissior albo bisson, rodzaj materii u starożytnych, bardzo drogiej; jakiego jednak był gatunku i koloru, o tym pewnej nie mamy wiadomości. Tu się rozumie o żaglach z kosztownej materii w ogólności. [przypis redakcyjny]

wiatronogów rżące mnóstwo hasa — Zamiast: mnóstwo rżących wiatronogów, [tj.] koni (alipedes). Zwracamy uwagę czytelników na tę zamianę epitetów, również właściwą starożytnym poetom, a którą jak szczęśliwie mowa nasza, bogata w odmiany przymiotników i imiesłowów, naśladować może, przekonywamy się z częstych i podobno jedynych przykładów w poezji Trembeckiego. [przypis redakcyjny]

wiatr suszy me kości (…) gdzie mnie (…) rzucił pod klątwą zgaszonych pochodni — W średnich wiekach, zwyczajem z dawna przyjętym w kościele przy chowaniu ciał umarłych, którzy za życia ulegli klątwie kościoła, nie odprawiano żadnych modlitw za ich dusze, a księża w znak, że umarły wyłączonym jest od oglądania światła wiary, gasili nad zwłokami jego świece i pochodnie. [przypis redakcyjny]

wiatr w ziemi zamknięty — Według owoczesnej fizyki z wyziewów ziemi powstają wiatry. [przypis redakcyjny]

Wiaźma — miasto w Rosji, na płn.-wsch. od Smoleńska. [przypis redakcyjny]

wibriony — nazwa drobnoustrojów o kształcie spiralnie kręconych pręcików, szybko wibrujących. [przypis redakcyjny]

wicehrabia, który „obrażony wychodził z drugiego aktu” — Boileau, List VII. [przypis redakcyjny]

wicesregent — zastępca regenta, naczelnika kancelarii grodzkiej. [przypis redakcyjny]

wicherek — mały kosmyk włosów, sterczący na wierzchu głowy, tu przen.: nikły gaik. [przypis redakcyjny]

Wicherley, William (1680–1750) — komediopisarz angielski, osławiony z powodu swej lekkomyślności i braku charakteru. [przypis redakcyjny]

wicher tracki — morze na wybrzeżach Tracji uchodziło za bardzo burzliwe. [przypis redakcyjny]

wichlarz — przednia część cholewy, wyższa pod kolanem, niż tylna na łydce. [przypis redakcyjny]

wichrowaty (starop.) — zawiły. [przypis redakcyjny]

wichr (poet.) — wicher. [przypis redakcyjny]

wichruje (starop.) — nie statkuje. [przypis redakcyjny]

wici — listy królewskie zwołujące pospolite ruszenie (wysyłano kolejno: pierwsze, drugie, trzecie wici). [przypis redakcyjny]

wiciny — tu: wici; określenie to oznacza stosowany w dawnej Polsce sposób zwoływania pospolitego ruszenia; początkowo znakiem, że król zwołuje armię były wierzbowe gałązki (witki, wici) rozwożone od dworu do dworu, następnie zastapiły je listy ze stosowną informacją. [przypis redakcyjny]

wici — wezwanie do walki, mobilizacja. [przypis redakcyjny]

Wicunia — Wincenta Zabłocka, jedna z dawnych „Entuzjastek”, obecnie kanoniczka. [przypis redakcyjny]

Widać twarz najwdzięczniejszą (…) — (strofy 88–90). Kogo poeta [Ariosto] opiewa w tych trzech stancach, długo między wykładaczami nie było zgody. Dziś już nie ulega, zdaje się, żadnej wątpliwości, że ten ósmy posąg przedstawia Aleksandrę Benucci, wdowę po Tytusie Strozzi, w której się nasz poeta długo kochał, aż wreszcie ją zaślubił, otaczając jednak to małżeństwo swoje starannie tajemnicą, żeby nie utracić posiadanych godności kościelnych, a raczej połączonych z nimi dochodów. W zwrocie więc „(…) zda się gniewać [białagłowa], iż swemi chwalił ją ktoś wierszami niedouczonemi” kryje się sam poeta i tym się też z łatwością tłumaczy, że „jedynie tych dwojga imiona artysta przemilczał”. U [Piotra] Kochanowskiego zamiast tylko tych dwojga (Sol questi duo l'artefice havea occulti) niezgrabnie i niejasno: „Insze (imiona) rzemieśnik podał ciemnej niepamięci”. [przypis redakcyjny]

widam — dzierżawiący dobra biskupie, z obowiązkiem wojennej ich obrony. [przypis redakcyjny]

widerspruchuje (z niem.) — jest przeciwieństwem. [przypis redakcyjny]

wideta — posterunek straży. [przypis redakcyjny]

widma (daw.) — wid'ma, wiedźma, czarownica. [przypis redakcyjny]

wid'ma (ukr.) — wiedźma. [przypis redakcyjny]

widny (daw.) — widoczny. [przypis redakcyjny]

widocznie — jawnie. [przypis redakcyjny]

widocznie — tu: na widoku, na oczach wszystkich. [przypis redakcyjny]

widoczyć (daw.) — rozjaśniać. [przypis redakcyjny]

widoczyć (daw.) — świadczyć. [przypis redakcyjny]

Widząc Jazona, jak w pług wprzęgał byki. — Jazon, za pomocą Medei, męczył ziejące ogniem byki poświęcone Wulkanowi do momentu, aż zaprzągł je do pługa, którym krajał pierwsze bruzdy i siał w nie smocze zęby. [przypis redakcyjny]

widząc, że umysł nie jest wieczny, czyli nieśmiertelny, wolałby być bezmyślnym i żyć bez rozsądku; jest to tak niedorzeczne, że nie warto się tym więcej zajmować — Por. List 43 (dawniej 49) § 3, w którym de Spinoza broni się przeciwko zarzutowi niereligijności. [przypis redakcyjny]

Widzę Frakastorona, Gabryela — jedno z dwojga: albo tłumacz wziął Trifon Gabriele (15, 8 oryginału) za dwie osoby i umieścił Tryfona w 5, a Gabriela w 7 (i to podobniejsze do wiary), albo pomyliwszy imię Frakastorona, Hieronim, napisał Gabryel. [przypis redakcyjny]

Widzę lepsze i chwalę, a gorsze obieram — Owidiusz, Metam VII, 19. Zob. też str. 122 i 171. [przypis redakcyjny]

widzę męża, jako głaz ołtarza (…) haniebnie znieważa — głaz ołtarza tj. omfalos, największa świętość wyroczni delfickiej, uważany był za pępek ziemi. [przypis redakcyjny]

Widzę świetny krzyż święty — konstelację Krzyża Południowego. [przypis redakcyjny]

Widzę synowca twego, bohatera, który (…) staje się myśliwcem — Gwido del Duka, cień tu mówiący, rodem z Bretinaro, rozmawia z Rinierem de Kalboli, rodem z Forli, którego synowiec Fulcieri w roku 1300 był podestą florenckim. Przeciągnięty do stronnictwa Gwelfów czarnych wielu ze stronnictwa Gwelfów białych uwięził i na śmierć skazał. [przypis redakcyjny]

Widzę (…) Więźnia Chrystusa w jego namiestniku — Bonifacy VIII, papież, uwięziony w Anagni przez Nogareta i Stefana Kolonów, naczelnych wodzów wojsk Filipa Pięknego, którego poeta nazywa nowym Piłatem. [przypis redakcyjny]

widzę zwierzę, jak Donata ogonem wlecze w otchłań zatracenia — Korso Donati, naczelnik stronnictwa gwelfów czarnych, krewny Forezego, który był gwelfem białym, przez podburzony lud florencki ściągnięty z konia i zamordowany w roku 1308. Poeta, mając go za bezbożnika, w imaginacji swojej uwiązawszy Korsa Donatiego do ogona końskiego, wlecze go prosto do piekła. [przypis redakcyjny]

widzenie — zdanie, sąd, opinia, sposób widzenia różnych spraw. [przypis redakcyjny]

widziadło — tu: widowisko. [przypis redakcyjny]

Widziadło — uosobienie „pomoru”, tyfusu głodowego i cholery, który pochłonął ogromne ilości ofiar w Galicji w latach następujących po rabacji galicyjskiej, 1847–1849. Dopatrywano się w tym „kary bożej”, zesłanej na lud. Na tle tych wydarzeń osnuł swą powieść Pomór Władysław Orkan. [przypis redakcyjny]

Widziałem damę — Dowiemy się niżej, że piękna dama, jaka tu objawia się poecie, ma imię Matylda. Kto była ta Matylda? Komentatorowie Boskiej Komedii gubią się w daremnych domysłach. Najprawdopodobniej, że Dante w symbolicznym widzeniu tej damy przez jej piękność i miłość chciał przedstawić piękny i pełen miłości bożej stan wewnętrzny duszy naszej po jej zupełnym oczyszczeniu się z grzechów i namiętności ziemskich. [przypis redakcyjny]

Widziałem długą drabinę — Drabina Jakubowa, o której Mojżesz w księdze 1, rozdz. 12, tak mówi: „I ujrzał we śnie drabinę stojącą na ziemi, a wierzch jej dosięgający nieba; i anioły boże wstępujące i zstępujące po niej”. [przypis redakcyjny]

Widziałem drugich potępieńców z bliska — Tu poeci wstępują w trzeci oddział tegoż kręgu, zwany Ptolomea, gdzie są karani ci, co zdradzili swoich krewnych i przyjaciół. [przypis redakcyjny]

Widziałem gwiazdy jaśniejsze daleko — Po raz ostatni tu noc zapada i hamuje pochód oczyszczonemu i przez rozum strzeżonemu poecie. Przez wąskie skał przerwy, gwiazdy nocne rzucają blask swój na niego, ale większe i jaśniejsze świecą mu jak uprzednio świeciły, ponieważ żadna mgła grzechu i namiętności jego wzroku już nie zaciemnia. [przypis redakcyjny]

Widziałem ją — mowa o Elżbiecie Branickiej, późniejszej żonie poety. [przypis redakcyjny]

Widziałem jezdne na przeglądach roty — Pieśń tę poczynając, poeta uroczystym i poważnym tonem epopei, nastręcza swojemu czytelnikowi przeczucie tonu komicznego, jakim wyśpiewa dalszy jej ciąg i koniec. W tej pieśni walka szatanów z oszustami, którzy są pod ich strażą, wzajemne ich szermy i figle przedstawiają dziki, a zarazem komiczny obraz. Poeta na początku tej pieśni dowodzi, jak wielostronne było jego ukształcenie, i że nie obce były jemu przeglądy i obroty wojenne. [przypis redakcyjny]

Widziałem (…) Prozną pracą — [por.] Prozna praca wyd. z r. 1611. [przypis redakcyjny]

Widziałem przedświt — Trafne przypomnienie przedświtu i wschodu słońca w zastosowaniu przejścia oczyszczonego z grzechu człowieka do stanu duchowej doskonałości. [przypis redakcyjny]

widziałem rzeczy, których kto schodzi stamtąd nie powiada — [por.] „Iż był zachwyconym do raju; i słyszał tajemne słowa, których się człowiekowi nie godzi mówić”; św. Paweł, List do Koryntian, rozdz. 12. [przypis redakcyjny]

Widziałem światła (…) roznieca — Tu poeta już nie widzi samego Chrystusa, tylko widzi blask, jakim swoich wybranych opromienia. [przypis redakcyjny]

widziałem smoka — Smok to symbol Mahometa, który znaczną cześć wiernych oderwał od Kościoła i zmysłowymi obrazami Koranu pociągnął do siebie umysły niechętnie naginające się do surowych przepisów nauki ewangelicznej. [przypis redakcyjny]

widziałem twój nieroztropny przechód, Ulissesie — Słupy Herkulesa. [przypis redakcyjny]

Widział ich twardy Smoleńsk — sprawy dzieł rycerskich wojska i diariusz z obozu z pod Smoleńska w roku 1633–1634. [przypis redakcyjny]

Widział koleją wszystkie duchów byty — To jest: tych duchów potępionych w piekle, duchów oczyszczających się ze zmaz śmiertelnych uzupełnieniem pokuty w czyśćcu i duchów błogosławionych w raju. [przypis redakcyjny]

widzieć nie mogłem — trzeba dla usunięcia sprzeczności domyślać się słówka „naprawdę”: Widzieć naprawdę nie mogłem. [przypis redakcyjny]

Widzieliśmy na tyle (…) których okien IMć pan Kochanowski cierpieć nie chceActa relat. quartual. crac. II, — p. 249. [przypis redakcyjny]

Widzieliśmy też, zeznają dalej wiertelnicy (…) jakiego niebezpieczeństwa — [por.] Acta relat. quartual. crac. II, p. 181. [przypis redakcyjny]

widziem (starop.; W. lm) — widzimy, oglądamy. [przypis redakcyjny]

widzimy, co lepsze, a obieramy gorsze — Jest to wyrażenie z Owidiusza, cytowanego w IV, 17, Przyp. [przypis redakcyjny]

widzimy pana Mikołaja przez lat 13 (od r. 1569 do śmierci) na skromnym, lecz dochodnym urzędzie podstarościego radomskiego — [por.] ks. Gacki: O rodzinie (…), s. 51. [przypis redakcyjny]

Widzimy w Grzegorzu z Tours, że dopuszczali się morderstw z zimną krwią i uśmiercali oskarżonych, nawet nie przesłuchawszy ich: dawali reskrypty na niedozwolone małżeństwa — Historia i dekrety pełne są tego, a rozmiar tych nadużyć widny jest zwłaszcza w edykcie Lotara II z r. 615, wydanym dla powściągnięcia ich. [przypis redakcyjny]

Widzimy z historii Wamby, który wstąpił na tron w r. 672, że tubylcy wzięli górę — Bunt tych prowincji dał hasło do powszechnego oderwania się. Paulus i jego poplecznicy byli Rzymianami; popierali ich nawet biskupi. Wamba nie śmiał uśmiercić buntowników, których pokonał. [przypis redakcyjny]

Widzisz, że mówię, a jednak ja gorę — Duch tu mówiący jest hrabia Gwido de Montefeltro. [przypis redakcyjny]