Przypisy

Chmurozbiórca — Zeus. [przypis edytorski]

„Chmury” Arystofanesa — komedia z 423 p.n.e., w której Arystofanes skrytykował „nowomodne” wychowanie młodzieży, reprezentowane przez Sokratesa i jego uczniów, przedstawionych jako sofiści. [przypis edytorski]

chmury — dziś popr. forma N. lm: chmurami. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — lekceważące określenie kogoś małego, niepozornego. [przypis edytorski]

chmyz (daw.) — słabeusz (często stosowane do zwierząt). [przypis edytorski]

chmyz (lekcew.) — nieznaczący, niepozorny człowiek; smarkacz. [przypis edytorski]

chmyz — mały, niepozorny koń. [przypis edytorski]

chmyzowaty — (o zwierzęciu) lichy. [przypis edytorski]

chmyz (przestarz., pot.) — smarkacz. [przypis edytorski]

chmyz — tu: drobny i niepozorny człowiek. [przypis edytorski]

chmyz (z ukr.) — mały, niepozorny okaz zwierzęcia, zwł.: mały, niepozorny koń; przen. lekceważąco o małym, niepozornym człowieku; malec, smarkacz. [przypis edytorski]

chód pracowity (starop.) — uciążliwa droga; męcząca wędrówka. [przypis edytorski]

CHÓR PRZECHRZTÓW — Wprowadzenie przez Krasińskiego do Nie-Boskiej komedii wątku złowrogiego spisku przechrztów stanowi wyrazisty znak antysemityzmu autora. Grupa przechrztów charakteryzowana jest w utworze poprzez totalny nihilizm: obłudnie i zdradziecko przyłączają się oni do rewolucjonistów po to jedynie, by ich rękami zrealizować swój jedyny cel, tj. obalenie bronionego już tylko przez szlachtę Kościoła oraz ustanowienie na gruzach świata potęgi Izraela. Mickiewicz w swych wykładach paryskich mówiąc o Nie-Boskiej komedii na ogół pochlebnie, wyraził jednak sąd, że we fragmentach dotyczących Izraelitów Krasiński dopuścił się „występku narodowego”. W okresie Wiosny Ludów Krasiński doszedł do wniosku, że również sam Mickiewicz jest Żydem (ze względu na matkę) oraz pozostaje pod wpływem Żydów (ze względu na żonę „przechrzciankę”). Miało to jego zdaniem dyskredytować poglądy poety. O tym, że poglądy Krasińskiego można określić jako antysemickie decyduje to, że dawał on wyraz swemu przekonaniu (również w korespondencji prywatnej), że „Żyd zawsze pozostaje Żydem”, a chrzest nie jest w stanie zmienić jego natury: to czyni jego antyjudaizm rasowym. Źródeł antysemityzmu Krasińskiego należy szukać w jego środowisku i wychowaniu. Ważną personą był tu jego nauczyciel, Luigi Chiarini, profesor języków orientalnych i historii Kościoła na Uniwersytecie Warszawskim, występujący w roli eksperta od judaizmu w komitecie na rzecz reformy Żydów działającym w Królestwie Polskim. W swych dziełach, krytykowanych już przez współczesnych za szerzenie nieuzasadnionych, obraźliwych i szkodliwych sądów, Chiarini przekonywał, że istnieje antychrześcijański spisek neofitów. Z uporczywą zawziętością zwalczał Talmud, szerzący jego zdaniem fanatyzm, nietolerancję i despotyzm religijny zagrażający całemu światu; księga ta zachęcała też jego zdaniem do mordów rytualnych. Chiarini uważał, że Żydów należy choćby gwałtem oderwać od Talmudu, znieść Kahały, a przechrzczonym do trzeciego pokolenia zakazać małżeństw między sobą (podobne wątki można zresztą znaleźć np. u Niemcewicza, por. przypis redaktorski do słowa Talmud w tym wydaniu). Chiarini był inspiratorem ojca Zygmunta Krasińskiego, generała Wincentego, jako autora francuskojęzycznej broszury z 1818 r. Uwagi o Żydach, w której autor dał wyraz swej nienawiści do frankistów (grupy Żydów, którzy, idąc za nauką Jakuba Franka, przeszli na chrześcijaństwo). W pojęciu generała stanowili oni tajemniczą i niebezpieczną sektę żydowską (Żydów występujących w przebraniu chrześcijan), której istotnym celem było opanowanie stanowisk dających władzę w kraju (w podobny sposób Chiarini charakteryzował marranów, Żydów hiszpańskich w średniowieczu zmuszonych do przejścia na katolicyzm, co jednak nie ustrzegło ich przed podejrzeniami o nieszczerość konwersji oraz prześladowaniami inkwizycji). Ojciec był jedną z najważniejszych osób w życiu Zygmunta Krasińskiego i jego zdanie z pewnością zaważyło na poglądach poety w wielu najistotniejszych kwestiach. Przechrzty w Nie-Boskiej komedii „ssą” Talmud niby matczyną pierś, czerpiąc z tej księgi nadzieję na własne wywyższenie i poniżenie wszystkich innych: szlachty, czcicieli krzyża i rewolucjonistów. Krasiński kreuje w swym dramacie wizję dziejów podobną do tej, jaką przynoszą niesławne Protokoły Mędrców Syjonu, tekst znacznie przecież późniejszy. Na ową zadziwiającą analogię wskazywał w krytycznym wydaniu tego paszkwilu Janusz Tazbir (J. Tazbir „Protokoły Mędrców Syjonu”: autentyk czy falsyfikat, Warszawa 1992), wykazując przy tym, że Nie-Boska… należy do do szeregu tekstów przygotowujących pojawienie się Protokołów…, obok np. powieści Dumasa Józef Balsamo, czy Biarritz Hermana Goedsche. Nie-Boską komedię wiąże z Protokołami… nie tylko ogólne przeświadczenie o światowym spisku Żydów, ale także niektóre konkretne metaforyczne obrazy, np. przedstawienie związku Żydów jako węża oplatającego świat. Na temat powyższych kwestii por. też teksty: M. Janion, Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa 2000, s. 69 i n. oraz: Tejże, Mit założycielski polskiego antysemityzmu, [w:] Społeczeństwa europejskie i Holokaust, Poszerzona dokumentacja konferencji w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie 30 września 2004 z okazji 75. urodzin Feliksa Tycha, wydana przez Fundację im. Friedricha Egberta w Polsce, Warszawa 2004, s. 11–48. [przypis edytorski]

Chór wszystkich ludzi — kwestia z oryginalnej wersji dramatu Rydla. [przypis edytorski]

Chóry Anielskie — kwestia z oryginalnej wersji dramatu Rydla. [przypis edytorski]

Choć burza huczy wkoło nas — początek piosenki o odwadze w obliczu morskiego żywiołu, napisanej do melodii F. Schuberta (1797–1828) przez Edmunda Wasilewskiego (1814–1846). Piosenka była odbierana jako utwór o tematyce patriotycznej, a sztafaż marynistyczny miał na celu ominięcie cenzury. [przypis edytorski]

choćby czarna była jak Murzynka — w czasach Szekspira za piękne uważano tylko blondynki o jasnej skórze; śniada, ciemna cera uchodziła za brzydką. [przypis edytorski]

choć był tak zwanym człowiekiem, nie umiał się uśmiechać — aluzja do zdania Arystotelesa, iż człowiek to jedyne zwierzę, które się śmieje (O częściach zwierząt). [przypis edytorski]

Choćbym mówił językami (…) — we współczesnym tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia: „Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący. Gdybym też miał dar prorokowania i znał wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką wiedzę, i wszelką [możliwą] wiarę, tak iżbym góry przenosił, a miłości bym nie miał, byłbym niczym” 1 Kor 13, 1–2. [przypis edytorski]

choćby to było życie Żydówki — Lessing, Natan mędrzec, akt II, scena 5 (rozmowa Natana z Templariuszem). [przypis edytorski]

Choć go pilnujesz wciąż i regulujesz? — w późn. wyd. uzupełniono tłumaczenie, dodając po tym wersie: „Krzywoprzysięgać, co już jest najgorsze”. [przypis edytorski]

choć mu powiedziano: „Rozpraw dom swój; bo już umrzesz… — zob. Iz 38, 1–6. [przypis edytorski]

choć niemaczany-m w Styksie cały (mit. gr.) — Styks: rzeka w Hadesie, krainie umarłych. Matka Achillesa, gdy ten był dzieckiem, wykąpała go w Styksie, żeby nabrał odporności na rany. Podczas tej kąpieli trzymała go za piętę, która pozostała jedynym podatnym na zranienie miejscem na ciele bohatera. [przypis edytorski]

Choć Pan Bóg, choć człowiek jego namiestnik, jakokolwiek rozkaże, jednakim staranim ma być pełniono i jednaką czcią przyjmowano, gdy nic przeciw Bogu człowiek nie każe — Bernard z Clairvaux, Liber de praecepto et dispensatione, przez Skargę błędnie wskazany jako „Tract. de praecep. et discipl[ine]”. [przypis edytorski]

choć poranek świta — inna wersja tekstu: boć już dzionek świta. [przypis edytorski]

choć się przechwalasz znać przyczyny — choć się przechwalasz, że znasz przyczyny. [przypis edytorski]

choć widno (daw.) — choć widać. [przypis edytorski]

Choć w ubraniu pasterki (…) królowa — sonet pisany w Odessie, uznawany jest przez badaczy literatury za wspomnienie dawnych spotkań poety z Marylą Wereszczakówną, która na jednym z nich miała rzeczywiście wystąpić w przebraniu pasterki. [przypis edytorski]

choć wy bieli, my kafowi — mowa o kolorach habitów. [przypis edytorski]

choc (fr.) — szok. [przypis edytorski]

chochoł — słomiane okrycie, zabezpieczające roślinę przed chłodem. [przypis edytorski]

chociaby (daw.) — dziś: chociażby. [przypis edytorski]

chocia (daw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

chocia (daw.) — dziś: chociaż. [przypis edytorski]

chocia (gw.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

chocia (gw.) — chociaż. [przypis edytorski]

chociaj — dziś: chociaż. [przypis edytorski]

chociajś go widział (starop.) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: chocia[ż] go widziałeś. [przypis edytorski]

chociaj (starop.) — chociaż. [przypis edytorski]

chociam o tym słychał (daw.) — chociaż o tym słyszałem. [przypis edytorski]

chocia (starop.) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

chocia (starop.) — chociaż, choć. [przypis edytorski]

chocia (starop. forma) — choć, chociaż. [przypis edytorski]

chocia (starop. forma) — chociaż. [przypis edytorski]

chocia (starop. forma) — chociaż; tu: pomimo że. [przypis edytorski]

chociażby na mocy staraniu naszemu zeszło — sens: choćbyśmy się nie dość mocno starali. [przypis edytorski]

chociażem (…) drapał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż drapałem. [przypis edytorski]

chociażem go (…) słuchał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: chociaż go słuchałem. [przypis edytorski]

chociażem mu porwał — chociaż mu porwałem (forma z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

chociażem się (…) przepościł — chociaż się przepościłem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

chociażem — skrócone od: chociaż jestem. [przypis edytorski]

chociażem ucho przykładał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chociaż ucho przykładałem. [przypis edytorski]

Chociaż to wariacja, nie jest jednakże bez metody — bardziej znana wersja tłumaczenia tej frazy podejrzliwego Poloniusza badającego Hamleta brzmi: „W tym szaleństwie jest metoda”. [przypis edytorski]

Chociaż w stajence — śpiewa się również: choć w stajeneczce. [przypis edytorski]

chocia z sobą siedzą różno (daw.) — chociaż dzielą ich różnice (w hierarchii władzy kościelnej). [przypis edytorski]

Chociebórz, czes. Chotěboř, niem. Chotiebors — miasto w środkowej części Czech. [przypis edytorski]

chociem (gw.) — chociaż jestem. [przypis edytorski]

chociem (…) stawał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: choć stawałem. [przypis edytorski]

chocieśma (gw.) — chociaż żeśmy; chociaż jesteśmy. [przypis edytorski]

Chocim — miejsce bitwy stoczonej między 2 września a 9 października 1621 r. między armią koronną a turecką, zwycięskiej dla Rzeczypospolitej. [przypis edytorski]

Chocim — mowa o bitwie stoczonej w dniach 2 września–9 października 1621 między wojskami polskimi pod dowództwem Chodkiewicza a tureckimi pod dowództwem Osmana II. [przypis edytorski]

chocimska potrzeba — bitwa pod Chocimiem, rozegrana we wrześniu i październiku 1621 r. między wojskami sułtana tureckiego Osmana II a armią polsko-kozacką pod dowództwem J.K. Chodkiewicza. Wynikiem bitwy było taktyczne zwycięstwo strony polskiej. [przypis edytorski]

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto w płd.-zach. Ukrainie; miejsce dwóch wielkich bitew wojsk Rzeczypospolitej z Turkami (w 1621 i 1673). [przypis edytorski]

Chocolate Kiddies (ang. Czekoladowe Dzieciaki) — amerykańskie widowisko rewiowe prezentowane w 1925 na scenach Europy (Berlin, Hamburg, Sztokholm, Kopenhaga), prezentujące muzykę jazzową. [przypis edytorski]

chodaczkowy szlachcic — ubogi, prosty szlachcic. [przypis edytorski]

chodak (daw.) — prymitywny but, przeważnie drewniany. [przypis edytorski]

Chodkiewicz, Jan Karol (1560–1621) — wybitny dowódca wojskowy, hetman wielki litewski od 1605. [przypis edytorski]

Chodkiewicz, Jan Karol (1560–1621) — wybitny dowódca wojskowy, hetman wielki litewski od 1605, zwycięzca w bitwie pod Kircholmem. [przypis edytorski]

Chodkiewicz, Jan Karol herbu Gryf z Mieczem (1560–1621) — wybitny dowódca wojskowy, hetman wielki litewski od 1605, zwycięzca w bitwie pod Kircholmem. [przypis edytorski]

Chodkiewicz, Żółkiewski, Czarniecki — wybitni dowódcy Rzeczpospolitej XVII w.: Jan Karol Chodkiewicz (1560–1621): pokonał wojska szwedzkie w bitwie pod Kircholmem; Stanisław Żółkiewski (1547–1620): pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem i zajął Moskwę, zginął w bitwie z Turkami pod Cecorą; Stefan Czarniecki (1599–1665): wsławił się podczas pacyfikacji powstania Chmielnickiego na Ukrainie oraz w wojnie partyzanckiej przeciw wojskom Karola X Gustawa podczas potopu szwedzkiego. [przypis edytorski]

chodniki — możliwa poprawka tekstu: ulice. [przypis edytorski]

chodować — dziś popr. pisownia: hodować. [przypis edytorski]

Chodowiecki, Daniel (1726–1801) — malarz i rysownik polsko-niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]

Chodowiecki, Daniel (1726–1801) — polsko-niemiecki malarz, miniaturzysta i rysownik. [przypis edytorski]

Chodowiecki, Daniel Mikołaj (1726–1801) — malarz gdański, część swej twórczości poświęcił polskim tematom historycznym. [przypis edytorski]

Chodowiecki, Daniel Mikołaj (1726–1801) — polsko-niemiecki malarz i rysownik. [przypis edytorski]

chodum zapomniał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: chodu zapomniałem (tj. zapomniałem jak zwyczajnie chodzić). [przypis edytorski]

chodźcież — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż; znaczenie: chodźcie koniecznie. [przypis edytorski]

chodźma (gw.) — chodźmy. [przypis edytorski]

chodźno — dziś popr. pisownia: chodź no. [przypis edytorski]

chodź no — konstrukcja z partykułą wzmacniającą no. [przypis edytorski]

chodźta (gw.) — chodźcie. [przypis edytorski]

chodźże — czasownik z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: chodź koniecznie. [przypis edytorski]

chodźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

chodźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: chodź koniecznie. [przypis edytorski]

chodząc (…) wydało się jej — błąd składniowy. [przypis edytorski]

Chodzą w jedwabiach (…) zabójczych perfum strugami oblani — w późn. wyd. zweryfikowano tłumaczenie, zastępując w tym miejscu dwa wersy następującymi: „Chodzą w jedwabiach, leżą w miękkim łożu/ Ściskając swoje wonne nałożnice”. [przypis edytorski]

chodzenie po księżycu — lunatykowanie; lunatyk od łac. luna: księżyc; wierzono, że aktywność lunatyków ma związek z fazami księżyca. [przypis edytorski]

Chodzi by w raju (…) — tak jak w raju, nago. [przypis edytorski]

chodzić na bałyku (daw.) — chodzić na czworakach; raczkować. [przypis edytorski]

chodzić na flis — zatrudniać się przy spławianiu rzeką drewna lub zboża (z niem. Flösse: spław rzeczny). [przypis edytorski]

chodzić na pańskie — chodzić do pracy na pańskim polu. [przypis edytorski]

chodzić w najmy (daw.) — wynajmować się do pracy u kogoś. [przypis edytorski]

chodziemy — dziś: chodzimy. [przypis edytorski]

chodzi (gw.) — forma 2.os.lp trybu rozkazującego: chodź. [przypis edytorski]

chodzi (gw.) — forma W.lp: chodź. [przypis edytorski]

chodzi (gw.) — forma W. lp: chodź. [przypis edytorski]

chodziki — tu: wędrowcy, wędrowni robotnicy. [przypis edytorski]

chodził kroki wielkimi — dziś popr.: chodził krokami wielkimi. [przypis edytorski]

chodził na Węgra — 15 marca 1848r. wybuchło powstanie węgierskie, stając się częścią Wiosny Ludów (serii zrywów rewolucyjnych i narodowych jakie miały miejsce w tamtym czasie w Europie). Rewolucję węgierską poparł polski rząd narodowy na emigracji, po stronie Węgier brali w niej udział także polscy generałowie: gen. Józef Bem, gen. Henryk Dembiński oraz utworzony przez gen. Józefa Wysockiego legion polski liczący ok. 3 tys. żołnierzy. Jednak w wspierającej Austrię przeciw Węgrom armii rosyjskiej także służyli Polacy, jednym z nich był gen. Romuald Traugutt, późniejszy dyktator powstania styczniowego. [przypis edytorski]