Przypisy

Salvator! (łac.) — zbawca! [przypis edytorski]

Salva utrinque appellatione ad aliquod propinquius forum canonicum (łac.) — unikając odwołania się którejkolwiek ze stron do jakiegoś bliższego forum kanonicznego. [przypis edytorski]

Salve Eternum (łac.) — formuła pożegnania zmarłych; odpowiednik: „wieczny odpoczynek”. [przypis edytorski]

salve (łac.) — witaj. [przypis edytorski]

Salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona Królowo; incipit pieśni ku czci Matki Boskiej. [przypis edytorski]

salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona królowo. [przypis edytorski]

salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona, królowo; także: tytuł maryjnej pieśni religijnej. [przypis edytorski]

Salve Regina (łac.) — bądź pozdrowiona, Królowo; tytuł maryjnej pieśni religijnej. [przypis edytorski]

Salve Regina (łac. Witaj Królowo) — katolicka pieśń (antyfona) śpiewana ku czci Najświętszej Maryi Panny. [przypis edytorski]

Salve Regina Mater misericordiae, vitae dulcedo et spes nostra — Salve (łac.) — Witaj Królowo, Matko Miłosierdzia, życia słodyczy i nadziejo nasza, witaj! [przypis edytorski]

Salve Regina! monstra Te esse matrem! (łac.) — Witaj, Królowo, pokaż, że jesteś matką (tj. okaż się naszą matką, bądź nam matką); pierwsze słowa średniowiecznej antyfony do Matki Boskiej. [przypis edytorski]

salve, sol (łac.) — witaj, słońce. [przypis edytorski]

salve venia (łac.) — bez szkody. [przypis edytorski]

salvoconducto (hiszp.) — list żelazny, przepustka; dokument wydany przez władze, który umożliwia okazicielowi swobodne i bez ryzyka podróżowanie przez określone tereny. [przypis edytorski]

Salvum me fac Domine, quoniam defecit sanctus (łac.) — Ratuj, Panie, bo nie ma pobożnych; Psalm 12. [przypis edytorski]

salvum me fac (łac.) — wybaw mnie; tu: ratunku. [przypis edytorski]

salwa-gwardia — list żelazny, gwarantujący nietykalność. [przypis edytorski]

salwarsan — arsfenamina, środek bakteriobójczy, używany do zwalczania syfilisu przed wynalezieniem antybiotyków. [przypis edytorski]

salwarsan — związek organiczny z domieszką arsenu, pierwszy syntetyczny środek bakteriobójczy i pierwsze skuteczne lekarstwo na syfilis. [przypis edytorski]

salwator (daw., łac. salvator) — zbawca, wybawiciel. [przypis edytorski]

salwator (daw., z łac.) — zbawca, wybawiciel. [przypis edytorski]

Salwian a. Salwian z Marsylii (ok. 400–469/470) — wczesnochrześcijański pisarz. [przypis edytorski]

Salwian z Marsylii (ur. ok. 400) — wczesnochrześcijański pisarz, związany z Galią. Skarga przywołuje tutaj jego dzieło De vero iudicio et providentia dei za pośrednictwem Baroniusza Annales ecclesiastici (t. 5). [przypis edytorski]

salwować (daw.) — ratować. [przypis edytorski]

salwować — ratować. [przypis edytorski]

salwować się (daw.) — ratować się. [przypis edytorski]

salwować się (z łac.) — ratować się. [przypis edytorski]

salwować się (z łac.) — ratować się, uciekać. [przypis edytorski]

salwować (z łac., daw.) — ratować. [przypis edytorski]

salwować (z łac.) — ratować, ocalać, wybawiać. [przypis edytorski]

salwować (z łac.) — ratować. [przypis edytorski]

salwować (z łac. salvare, od salvus: zdrów, cały, bezpieczny) — ratować z opresji, ocalać, wybawiać. [przypis edytorski]

salwowan (daw., z łac.) — salwowany (daw. krótka forma przym.), uratowany. [przypis edytorski]

salwując — ratując. [przypis edytorski]

Salzbrunn — tu: Nieder Salzbrunn, dawna niemiecka nazwa miejscowości Szczawienko, ob. dzielnicy Wałbrzycha, sąsiadującej z dzielnicą Książ. [przypis edytorski]

Salzman — prawdopodobnie chodzi o Christiana Gotthilfa Salzmanna (1744–1811), niemieckiego pedagoga, zwolennika ruchu filantropistów i założyciela szkoły w Schnepfenthal. [przypis edytorski]

samą rdzeń — dziś popr. w r.m.: sam rdzeń. [przypis edytorski]

Samael — w tradycji żydowskiej anioł wykonujący wyroki śmierci; posiada władzę nad Piątym Niebem; jeden z siedmiu wysłanników Boga na świecie. [przypis edytorski]

Samain, Albert Victor (1858–1900) — poeta i pisarz fr.; symbolista, w 1880 r. związał się z paryską awangardą, występował w kabarecie Le Chat Noir, był współzałożycielem „Mercure de France” (a właściwie wskrzesicielem tego oświeceniowego czasopisma literackiego w 1890 r.); był autorem zbiorów: Au jardin de l'Infante (W ogrodzie Infantki, 1893) i Aux flancs du vase (Na brzegach wazy, 1898); zmarł przedwcześnie na gruźlicę, pośmiertnie wydano jeszcze Polifema (oryg. Polyphème, 1902) i Hyalisa, małego fauna o niebieskich oczach (Hyalis, le petit faune aux yeux bleus 1909); jego wiersze tłumaczyły poetki Młodej Polski: Bronisława Ostrowska i Kazimiera Zawistowska. [przypis edytorski]

samaja niepoeticzeskaja bolezń (ros.) — najbardziej niepoetycka choroba. [przypis edytorski]

samanejczyk, dziś: saman (z sanskr. śramana) — wędrowny asceta indyjski żyjący z jałmużny, próbujący osiągnąć poznanie na drodze medytacji; byli to przedstawiciele różnych ruchów religijnych odrzucających braminizm i autorytet Wed, m.in. dżinizmu i buddyzmu; znani w świecie śródziemnomorskim od czasów Aleksandra Wielkiego. [przypis edytorski]

Samara — miasto w południowej Rosji, port nad Wołgą. [przypis edytorski]

Samarin, Jurij Fiodorowicz (1819–1876) — ros. historyk, działacz społeczny, publicysta; jeden z ideologów ruchu słowianofilskiego; zajmował się rozwojem stosunków społ.-ekonomicznych i narodowych w krajach bałtyckich oraz dziejami ros. cerkwi prawosławnej; w 1861 r. uczestniczył w przygotowaniu reformy uwłaszczeniowej na terenie Imperium Rosyjskiego. [przypis edytorski]

Samarkanda — jedno z najstarszych miast Azji Środkowej, dziś na terytorium Uzbekistanu. [przypis edytorski]

Samarkanda — miasto w Uzbekistanie, w Azji Środkowej; zał. w VI w. p.n.e.; w 1868 zdobyte przez wojska ros. i przyłączone do Rosji, w XIX w. jedno z miejsc zesłań Polaków po powstaniach narodowych. [przypis edytorski]

samarska gubernia — gubernia imperium rosyjskiego ze stolicą w Samarze nad środkową Wołgą. Od 2 poł. XIX w. Samara dynamicznie się rozwijała, stając się gł. centrum handlowym i przemysłowym rejonu Wołgi oraz ważnym węzłem kolejowym. [przypis edytorski]

samarytański — miłosierny, śpieszący z pomocą; nawiązanie do biblijnego dobrego Samarytanina. [przypis edytorski]

Samarytanie — semicka grupa etniczno-religijna o wierzeniach zbliżonych do judaizmu, od którego oficjalnie oddzielili się prawdopodobnie w IV w. p.n.e. Od II w. p.n.e. Żydzi zaczęli prześladować Samarytan; w czasach Rzymskich obie strony konfliktu oskarżały się nawzajem przed cesarzem o dążenia niepodległościowe i nielojalność. [przypis edytorski]

Samarytanina, co opatrując rany kalece, na przemian zlewa je winem i olejem — por. Mt 13, 52. [przypis edytorski]

Samarytanka — mieszkanka Samarii, krainy historycznej między Galileą a Judeą. [przypis edytorski]

Samarytanka — mieszkanka staroż. krainy Samarii, między Galileą a Judeą; przen.: miłosierna kobieta, śpiesząca z pomocą rannym, chorym i słabym. [przypis edytorski]

samaś (…) mówiła — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sama mówiłaś. [przypis edytorski]

sama… sama pisała — w domyśle: sama imperatorowa Rosji Katarzyna II; aluzja do fałszywego listu Katarzyny II, mającego zachęcać Kozaków do zabijania polskiej szlachty oraz Żydów. [przypis edytorski]

sam a sam (starop.) — sam na sam. [przypis edytorski]

sama (starop.) — tu: jedyna. [przypis edytorski]

samaż — zaimek sama uzupełniony o partykułę wzmacniającą -ż. [przypis edytorski]

Sambation — legendarna rzeka w dalekich krainach, za którą ukrywają się zaginione plemiona Izraela. Rzece tej przypisywano magiczną właściwość: miała płynąć tylko przez sześć dni w tygodniu, respektując sobotni odpoczynek. [przypis edytorski]

Sambation — mityczna rzeka płynąca przez sześć dni w tygodniu i odpoczywająca w szabas (kiedy religijnym Żydom nie wolno podróżować); za nią miało się schronić Dziesięć Zaginionych Plemion izraelskich. [przypis edytorski]

Sambia — kraina historyczna w Prusach, obecnie obwód kaliningradzki. [przypis edytorski]

Sambia — półwysep na Morzu Bałtyckim, rozdzielający Zalew Wiślany od Zalewu Kurońskiego. [przypis edytorski]

Sambia pruska — historyczna kraina zamieszkała przez Prusów, podbita przez Zakon Krzyżacki, później w obrębie królestwa Prus; obecnie w składzie obwodu kaliningradzkiego. [przypis edytorski]

sambucina (z gr. σαμβύκη, sambuke: rodzaj harfy) — harfistka. [przypis edytorski]

Sambucuccio d'Alando (zm. 1370) — korsykański bohater, przywódca antyfeudalnego powstania, skierowanego przeciwko miejscowej szlachcie, stronnikom króla Aragonii. [przypis edytorski]

sambuka — instrument muz., rodzaj harfy. [przypis edytorski]

sam ci byłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

sam ci się wiłem — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci. [przypis edytorski]

sam (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

sam (daw.) — tam; tutaj. [przypis edytorski]

sam (daw.) — tam, tutaj. [przypis edytorski]

sam (daw.) — tutaj, tędy. [przypis edytorski]

sam (daw.) — tutaj, tędy; używane orzeczeniowo: sam a. sam tu: chodź, podejdź. [przypis edytorski]

sam (daw.) — tutaj; używane orzeczeniowo: sam a. sam tu: chodź, podejdź. [przypis edytorski]

sam, dziewczęta (daw.) — chodźcie, dziewczęta; przykład wykorzystania daw. konstrukcji zdania przyzywającego, por. np. sam tu: chodź tu itp. [przypis edytorski]

samę — dziś popr. forma B.lp: samą. [przypis edytorski]

samę (starop.) — dziś B.lp r.ż.: samą. [przypis edytorski]

samę (starop. forma) — dziś B.lp: samą. [przypis edytorski]

same — dziś popr. forma B. lp r.n.: samo. [przypis edytorski]

Samego przebiegu czterotygodniowych walk nie zamierzamy przedstawiać — Por. Józef Tretiak, Historia wojny chocimskiej, Kraków 1921 (Biblioteka historyczna krakowskiej sp. wyd.). [przypis edytorski]

samem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: samym. [przypis edytorski]

samem — daw. forma N. i Msc. przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: samym. [przypis edytorski]

samem — daw. forma N. i Msc. r.n.; dziś tożsama z r.m.: samym. [przypis edytorski]

samem go wyuczył — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: sam go nauczyłem. [przypis edytorski]

samem sobie winien — sam jestem sobie winien. [przypis edytorski]

samemuli (…), czyli (…) (starop.) — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy samemu, czy też (…). [przypis edytorski]

samemuż — samemu tylko, samemu właśnie. [przypis edytorski]

samem zmierzkiem traci ślad zwierzęcy (starop.) — o zmierzchu [gdy tylko nastanie zmierzch] traci ślad (…). [przypis edytorski]

same patrzanie — dziś: samo patrzenie. [przypis edytorski]

sameś był — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: sam byłeś. [przypis edytorski]

sameś gadał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: sam gadałeś. [przypis edytorski]

sameś (…) ironizował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sam ironizowałeś. [przypis edytorski]

Sameś nie wiedział — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sam nie wiedziałeś. [przypis edytorski]

sameś się przechwalał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: sam się przechwalałeś. [przypis edytorski]

sameś się strzegł — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sam się strzegłeś. [przypis edytorski]

sameś — skrócone: sam jesteś. [przypis edytorski]

sameś wydźwignął (…) sameś ratował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sam wydźwignąłeś, sam ratowałeś. [przypis edytorski]

samić (daw.) — konstrukcja z partykułą ci skróconą do -ć w funkcji wzmacniającej; znaczenie: sami wszakże, sami przecież. [przypis edytorski]

samichmy (…) posiedli (starop.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: sami posiedlichmy, dziś: sami posiedliśmy (tzn. zawłaszczyliśmy). [przypis edytorski]

samiśmy (…) stworzyli — sami stworzyliśmy. [przypis edytorski]

sami się spólnie gryząc, pogryźli i pomorzyli, jako Apostoł powiedział — por. Ga 5, 15. [przypis edytorski]

Samiż tylko rycerze ujdą nam bezkarni — sens: czy ze wszystkich rodzajów ludzi tylko żołnierzy nie uda się diabłom opętać (ze względu na cechujący ich zdrowy rozsądek). [przypis edytorski]