Przypisy

A w jego mglistych oczach (…) na śmiertelnej twarzy — Myśl zawarta w tych wierszach jest najprawdopodobniej następująca: Najwspanialszym świadectwem nieśmiertelności duszy w śmiertelnym ciele jest zdolność opanowywania uczuć wysiłkiem woli. Otóż na śmiertelnej twarzy Wacława zabłysło nagle nieśmiertelne światło zwycięstwa odniesionego nad wszystkimi smutkami. Gmatwa tę myśl wiersz: I wszystkie razem smutki w zwycięstwie rozżarzy; należy go właściwie rozumieć: „I wszystkie razem smutki zwycięży i to zwycięstwo rozżarzy się na twarzy światłem nieśmiertelności”. [przypis redakcyjny]

A wódz ich tyłem trąbił marsz pochodny — To hasło Jeżobrody wyda się zapewne odrażającym dla nosa delikatnego. Tu Dante może ubliżył gustowi estetycznemu, ale za to wiernym był echem opinii średniowiecznej, która wyobrażenie obrzydliwości przywiązywała szczególnie do piekła, a sztuka w średnich wiekach malując piekielne obrazy, żywiołem grotesque zwanym, często się posługiwała. Ta pieśń i następna przypomina piekło Callota. [przypis redakcyjny]

awo (daw.) — oto. [przypis redakcyjny]

(…) a wszystkich prawie swoich, rzadkich zresztą, prawdziwie wielkich mężów — przez brak podtrzymania ich, a tępy zasię opór przeciw ich wielkości i hojnej dla innych potędze — zmarnował i mówiąc dalej tym trochę napuszonym stylem, zgnoił — [w pierwodruku fragmentu „Skawa” nr 2, luty 1939:] (…) a tak wielu swoich, rzadkich zresztą, prawdziwie wielkich mężów, przez brak podtrzymania ich, a tępy zasię opór przeciw ich wielkości i hojnej dla innych potędze, zmarnował i mówiąc dalej tym trochę napuszonym stylem, nie pozwolił im całkowicie swej misji na tej planecie wypełnić. [przypis redakcyjny]

a wtem Agamemnon (…) oddał — Iliada, II, 101–108. [przypis redakcyjny]

A w ten czas (…) Archodonijusz niżli — Niewykluczone, że kolejność wierszy 52–53 oraz 54–55 powinna być odwrócona [tj. „To ten był cesarz pirwy, / Archodonijusz niżli / A w ten czas papieża miano, / Innocencyjusz mu dziano”; red. WL]. [przypis redakcyjny]

A wtenczas znowu radośni, weseli (…) — z sonetu Gaszyńskiego Pożegnanie, napisanego w roku 1829 przy wyjeździe Krasińskiego z Warszawy. [przypis redakcyjny]

A w twarzy smutek, czoło co schyla w cichości — Smutek, który czoło schyla w cichości. [przypis redakcyjny]

A wy, Filowie drodzy… — cały ten ustęp w autografie przekreślony przez p. Bécu. [przypis redakcyjny]

axioma — zdanie. [przypis redakcyjny]

ažuodžia — užuodžia. [przypis redakcyjny]

ażard — hazard, narażenie życia. [przypis redakcyjny]

ażardowni — hazardowi. [przypis redakcyjny]

aż cię spotka Beatrycze (…) Nic już nie czuję trudu, com czuł pierwej — Wspomnienie Beatrycze obudza w poecie większą żarliwość pośpiechu podróży. Beatrycze wspomniana tu jest wyraźnie nie jako kochanka młodości poety, ale przewodniczka do mądrości bożej: jest tu symbolem teologii, jest zarazem figurą historyczną i alegoryczną. [przypis redakcyjny]

aż dotąd pali moją duszę — przytoczone słowa (w trochę zmienionym brzmieniu) pochodzą z wiersza Adama Asnyka Ta łza. [przypis redakcyjny]

ażeby — ażby; aż do czasu, kiedy by. [przypis redakcyjny]

ażeby jego nauka nosiła jego imię — Wyrażenie zapożyczone od Terencjusza, Enn. 263. [przypis redakcyjny]

Ażebym, tracąc własny kąt (…) nie stracił cudzych przez gorycz mej pieśni — poeta martwi się, żeby gorzkie prawdy, które w swojej Boskiej Komedii o współczesnych sobie powiedział, nie przysporzyły mu tylu nieprzyjaciół, że wygnany z Florencji nigdzie w końcu nie znajdzie schronienia. [przypis redakcyjny]

ażeby, zagniewana, wyrodnej nie żądała ofiary, co w progi domowe nieprzepartą nienawiść by wniosła. — bogini Artemida za pomocą przeciwnych wichrów zatrzymała w Aulidzie, w Beocji, wojska greckie ruszające pod Troję. Kalchas, wróż­bita achajski, oświadczył, że bogini żąda, aby Agamemnon złożył jej w ofierze własną córkę Ifigenię. Po długim wahaniu Agamemnon zgodził się; czynem tym obudził nienawiść żony swej, Klitajmestry. [przypis redakcyjny]

Aż miną kres, skąd słońce do nas wóz kieruje, / Kiedy koziorożcowe znaki zostawuje — poza zwrotnik Koziorożca nie wychodzi słońce. [przypis redakcyjny]

Aż nieprzyjaciel grzechu nań zawoła — Tym nieprzyjacielem grzechu jest Chrystus, który przyjdzie sądzić żywych i umarłych. [przypis redakcyjny]

Aż póty scena ta przekreślona w rękopisie. (Przyp. Małec.). [przypis redakcyjny]

Aż przyszła w stronę, która mnie zrodziła — W okolicy Mantui urodził się Wergiliusz. [przypis redakcyjny]

Aż tam już radzą, jako się podszańcować (…) — Najwyraźniej kopista opuścił w tym miejscu cały ustęp opisujący zdobycie Koldyngi; uzupełnienie z pamiętnika Jakuba Łosia (Kraków 1858, str. 37): „Co gdy się tu (na Alsen) tak szczęśliwie rzeczy nam wiodły, Szwedzi, z Fryderychsortu wyszedszy, wzięli pod naszymi Kolding zamek i miasto, kędy rezydencyja bywała królów duńskich; wojsko wszystko z kwater spędzili, tabor wzięli i zgoła sromotnie nasi tam spędzeni. Co gdy usłyszał p. wojewoda ruski, dniem i nocą bieżał do Hadersleben, a tam w wigilią Bożego Narodzenia stanąwszy i ledwie koni popasszy, na całą noc poszedł ku Koldingowi, od którego o milę cicho przenocowawszy, przede dniem na godzin dwie pod Koldingiem stanął; a tak dragoniej, której jego tylko był regiment jeden pod p. Tetwinem, a czeladzi z koni kazawszy, którzy tylko po snopie słomy mieli za tarcze, do szturmu iść kazał”. [przypis redakcyjny]

Aż tu mój rozum wskazywał ci drogę — Cały zakres działań ludzkich z ich wartością i następstwem przystępnym jest rozumowi. To zaś, co poza granicą ich leży, przeczuwa tylko wiara. Rozum oświecony tylko wiarą objawioną słowem bożym, a wykładaną i nauczaną przez św. Kościół, może o swoich siłach podnieść się do uznania tajemnic wiary. Stan taki rozumu na ziemi jest najwyższym jego zenitem, na którym stojąc, rozum i wiara nawzajem sobie podają dłonie przymierza. [przypis redakcyjny]

A żwawy, wierny konik kozaka rozumi — Czterowiersz kończący się tymi słowami brzmi jak zwrotka ludowej piosenki. [przypis redakcyjny]

aż wreszcie — poprawka wprowadzona przez Piniego i Czubka na podstawie rękopisu. W wyd. I, II i III: „raz wreszcie”. Kleiner przypuszcza, że Krasiński mógł słyszeć o projekcie Saint–Simona z czasów rewolucji, aby zburzyć katedrę Notre–Dame w Paryżu. [przypis redakcyjny]

Aż wykrojone usta zadmuchawszy — błędnie (gallicyzm): zam. „aż, gdy wykrojone usta zadmuchały”. [przypis redakcyjny]

azali (starop.) — czy, czyż. [przypis redakcyjny]

a za niewolą — a gdy ich niewola uciska. [przypis redakcyjny]

aza — pytajnik: czy też? przybiera znaczenie przysłówka może. [przypis redakcyjny]

aza (starop.) — czy, czyżby. [przypis redakcyjny]

aza (starop.) — czy. [przypis redakcyjny]

aza (starop.) — czyż. [przypis redakcyjny]

a zmietnie go z stolca (starop.) — i zrzuca go z tronu. [przypis redakcyjny]

A zwłaszcza, który z nami był i spokrewniony — Austriak (Rakuszanin). [przypis redakcyjny]

Azyą — czytaj: Azyją [jak wyraz trzysylabowy; red. WL]; wiele miejsc podobnych: Antyochia, Etyopia, Emaus itd. [przypis redakcyjny]

bądźcie iści (starop.) — bądźcie więc o tym przekonani. [przypis redakcyjny]

bądź ist (starop.) — [bądź] przekonany. [przypis redakcyjny]

Bądź łaskaw 1500 fr. panu A. — Mickiewiczowi. [przypis redakcyjny]

Bądź tu, duszo zwycięzcy, wesoła — Słowa ewangeliczne stosujące się do tych, którzy grzechu zawiści przez oczyszczenie się pozbyli. [przypis redakcyjny]

bąk — duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez. [przypis redakcyjny]

bąki — dudy, piszczałki. [przypis redakcyjny]

Babałan — Babilon. [przypis redakcyjny]

Babice i Lipków — wsie podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta. [przypis redakcyjny]

Babilon — Paryż. [przypis redakcyjny]

Babilon — to jest świat nasz, padół płaczu. [przypis redakcyjny]

Babilonu i wieże wysokiej dziedzica — „dziedzic Babilonu i wieże” jest (wedle romantycznych podań średniowiecznych) Nemrod, przodek Rodomonta. [przypis redakcyjny]

babka — ważka. [przypis redakcyjny]

Bachičisarajus. — Dauboje, kalnų vainiku apsiaubtoje, yra miestas Bachčisarajus, kitkart Girajų, Krymo Chanų, sostinė. [przypis redakcyjny]

bachiczny tan — kult Bachusa (boga płodnych sił przyrody u starożytnych Rzymian) połączony był z obrzędami i tańcami o charakterze orgiastycznym. [przypis redakcyjny]

bachmat (daw.) — koń. [przypis redakcyjny]

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny. [przypis redakcyjny]

bachmat — koń tatarski. [przypis redakcyjny]

Bachmat — koń tatarski. [przypis redakcyjny]

bachmaty — w rękopisie był tu niezrozumiały wyraz Panhaty. [przypis redakcyjny]

Bachus a. Bakchus — rzymski bóg wina, patron poezji biesiadnej, Dionizos u Greków. Tutaj Bakchus pokazany jest jako spokojny, „cicho pijący”. Tak samo przedstawia go w Pieśniach Horacy. [przypis redakcyjny]

bachus — od bożka gr. Bakchosa; tutaj: grubas, brzuchal. [przypis redakcyjny]

Bachusowe święto — karnawał. [przypis redakcyjny]

Baco de Verulamio — Franciszek Bacon ur. 1561 zm. 1626, twórca empirystycznego kierunku w filozofii czasów nowszych, zamierzył w wielkim dziele, któremu dał tytuł Instauratio magna (Wielka Odnowa) r. 1628, rozwinąć plan zreformowania wszystkich nauk zarówno co do ich zakresu jak i co do metody. Opracować jednak zdołał właściwie dwie tylko części: De dignitate et augmentis scientiarum (O godności i pomnożeniu nauk) i Novum Organon (Nowa logika — u nas opracowana przez Michała Wiszniewskiego pt. Bakona Metoda tłumaczenia natury. Kraków 1834, drugie wyd. 1876, Warszawa). [przypis redakcyjny]

bacuj — bacz, miej się na baczności. [przypis redakcyjny]

baculus senectutis (łac.) — podpora starości. [przypis redakcyjny]

bacząc (forma starop.) — chociaż zauważyłem. [przypis redakcyjny]

Baczcie przynajmniej na (…) Światło Heliosa — widok ludzi przeklętych, pokalanych, jako też zmarłych raził bogów, szczególnie słońce, czyli Heliosa. [przypis redakcyjny]

baczenie (starop.) — rozum, rozsądek. [przypis redakcyjny]

baczność — tu: uwaga. [przypis redakcyjny]

baczny — rozsądny, mądry. [przypis redakcyjny]

baczny (starop.) — roztropny. [przypis redakcyjny]

baczu (ukr.) — widzę. [przypis redakcyjny]

baczyć (starop.; 1 os. lm: baczym) — dostrzegać. [przypis redakcyjny]

baczy po sobie (daw.) — patrząc na siebie, zdaje sobie sprawę. [przypis redakcyjny]

Baczyw ty (ukr.) — widziałeś. [przypis redakcyjny]

Badaj go ściśle (…) — Pytania te na pozór zdają się być niepotrzebne, bowiem św. Piotr poznaje w Bogu, jak poeta wierzy, ale celem ich jest, żeby poeta odpowiadając, swoją wiarę sam w sobie i, powróciwszy na ziemię, drugich wiarę jeszcze bardziej umocnił i oświecił. [przypis redakcyjny]

Badał na ziemi naturę aniołów — Dionizjusz Areopagita, autor domniemany książki pod tytułem: De coelesti hierarchia. [przypis redakcyjny]

Badecker — pot. bedeker; przewodnik dla zagranicznych turystów (od nazwiska wydawcy K. Badeckera). [przypis redakcyjny]

Badeni, Marcin (1751–1824) — był od r. 1820 ministrem sprawiedliwości w rządzie Królestwa Kongresowego. Słynął z dowcipu i uprzejmości („grzeczny jak Badeni”). [przypis redakcyjny]

Badinguet — Ludwik Napoleon Bonaparte uciekł z twierdzy Ham (w r. 1846) pod przybranym nazwiskiem Badingueta, murarza. [przypis redakcyjny]

bad (z niem.: Bad) — miejscowość kąpielowa, uzdrowisko. [przypis redakcyjny]

Baedeker Karl (1801–1859) — księgarz niemiecki, wydawca słynnych przewodników turystycznych. [przypis redakcyjny]

Bagnokawallo i Kastokaro — miasta romańskie. [przypis redakcyjny]

bahaćko Lachiw (z daw. ukr.) — dużo Polaków. [przypis redakcyjny]

bahato (ukr.) — dużo. [przypis redakcyjny]

Bahato utikło, bahato zabyły (z ukr.) — dużo uciekło, dużo zabili. [przypis redakcyjny]

Baidarai — graži pakalnė, kuriąja važiuojama linkon pietinio Krymo kranto. [przypis redakcyjny]

Bajard — rumak Rynalda. [przypis redakcyjny]

bajarz uroczy uśpił bajaniem Argusowe oczy — Merkury opowiadaniem przygód Syrynksa uśpił Argusa, któremu zazdrosna Junona kazała czuwać nad miłostkami dorywczymi Jowisza z Io. [przypis redakcyjny]

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]

Bajdaru — Powinno być: Bajdarów, dolina bowiem nazywa się: Bajdary. [przypis redakcyjny]

bajecznie — aluzja do wyrażenia „Bajecznie kolorowa”, użytego w tytule powieści Sewera–Maciejowskiego (1898), a następnie w Weselu St. Wyspiańskiego (akt I, sc. 11). [przypis redakcyjny]

bajka — mit starożytny o Filomeli-słowiku, jak w w. i IX, 410, znany z Sobótki Jana Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

bajka o… koniu… — wspomniana bajka opowiada, jak koń przy pomocy człowieka zwycięża jelenia, lecz staje się niewolnikiem człowieka. Bajka była znana już przez starożytnych; liryk grecki Stesichoros (630–500 r. p.n.e.), miał ją opowiadać mieszkańcom miasta Himery na Sycylji. Spotykamy ją też u Horacego (Listy, ks. I, 10, w. 34–38. Por. także bajkę Lafointaine'a La cheval s'etant voulu venger du cerf (Księga IV, bajka XIII). [przypis redakcyjny]

Bajka posiadała też usuniętą później puentę: «Tak rozum z cicha, a głupstwo z hukiem / Wychodzą drukiem». [przypis redakcyjny]

Bajkę Ezopa o żabie i myszy — Żaba ofiarowała się na swoim grzbiecie mysz przez rów przesadzić, a rzeczywiście knuła w sobie zdradliwy zamysł, aby ją utopić; lecz ptak drapieżny spadł niespodzianie i połknął mysz zarazem z żabą. Żaba i mysz w tej bajce, są to oszukujące siebie nawzajem dwa diabły, tym ptakiem drapieżnym jest to smolne jezioro. [przypis redakcyjny]

bajkę o magnetycznej górze — podanie o górze magnetycznej spotykamy już u Pliniusza, a nadto w bajkach z 1001 nocy, w średniowiecznych poematach niemieckich (Gudrun) i starych opowieściach francuskich. [przypis redakcyjny]

Bajki w rząd abecadła… dykcjonarze — słowniki encyklopedyczne bardzo rozpowszechnione w XVIII w. Znane są z tych czasów dykcjonarze filozoficzne, mitologiczne, starożytności, przyrodnicze, historyczno–geograficzne i inne. Zapewne w rząd bajek zalicza Krasicki arcybałamutne Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. [przypis redakcyjny]

bajok (gw.) — bajarz, łgarz. [przypis redakcyjny]

bajorek (z wł. bagliore) — nitka albo drucik metalowy. [przypis redakcyjny]

bajorów (gw.) — dziś popr. forma D. lm: bajor. [przypis redakcyjny]

bajtko — batko (batiuszka), duchowny prawosławny. [przypis redakcyjny]

bakałarz — tytuł naukowy pierwszego stopnia. [przypis redakcyjny]