Przypisy

ziać — ciężko oddychać. [przypis edytorski]

ziać (starop.) — oddychać; ostatni raz zieje: wydaje ostatnie tchnienie. [przypis edytorski]

ziać — tu: oddychać. [przypis edytorski]

ziandar (gw.) — żandarm, policjant. [przypis edytorski]

ziandar (gw.) — żandarm. [przypis edytorski]

ziareczko — dziś: ziarneczko. [przypis edytorski]

ziarn — dziś popr. forma D. lmn.: ziaren. [przypis edytorski]

ziarn — dziś popr.: ziaren. [przypis edytorski]

ziarn — dziś raczej: ziaren. [przypis edytorski]

ziarnko owe — dzis popr.: ziarnko owo. [przypis edytorski]

ziarno Demetry — zboże, chleb; Demeter w mit. gr. była boginią przyrody i urodzaju. [przypis edytorski]

„Ziarno” — warszawskie pismo codzienne, wychodziło od 1897 r., w 1900 r. zamieniło się w tygodnik. [przypis edytorski]

Ziehm, Ernst (1867–1962) — poseł do Gdańskiego Volkstagu w l. 1920–1937, przewodniczący Senatu Wolnego Miasta Gdańska w l. 1931–1933 . [przypis edytorski]

Zieh', Schimele, zie'h!… Juvele, na Juvele! zie'h doch, na!… (niem.) — Ciągnij Schimele, ciągnij… Juvele, chodź, no, ciągnij! [przypis edytorski]

zieje (starop. forma) — oddycha. [przypis edytorski]

Zieliński, Tadeusz (1859–1944) — wybitny polski historyk kultury, filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu w Petersburgu i Uniwersytetu Warszawskiego, członek kilkunastu krajowych i europejskich instytucji naukowych, uhonorowany doktoratami honoris causa przez wiele uczelni krajowych i zagranicznych. [przypis edytorski]

Zielna — ulica w centrum Warszawy. [przypis edytorski]

Zielona Brama — jedna z bram Gdańska, reprezentacyjny budynek z przejazdem w przyziemiu, zbudowany 1564–1568, noszący nazwę od znajdującego się wsch. stronie Zielonego Mostu. [przypis edytorski]

Zielona Gęś — cykl groteskowych miniatur dramatycznych Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. [przypis edytorski]

Zielona Gęś z „Przekroju” — groteskowe miniatury dramatyczne Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego z cyklu Teatrzyk Zielona Gęś, publikowane na ostatniej stronie tygodnika „Przekrój” w latach 1946–1950. [przypis edytorski]

zieloném darniem (daw. reg.) — w dzisiejszej polszczyźnie wyraz darń jest r.ż., więc popr. forma: zieloną darnią. [przypis edytorski]

zielone dęby — właśc. dęby korkowe (los alcornogues). [przypis edytorski]

zielone i czerwone łatki w miejscu, gdzie się wiesza ordery — w obozie oświęcimskim za pomocą różnych kolorów trójkątów naszywanych na ubiorach więziennych (tzw. pasiakach, od wzoru pionowych pasów na materiale) oznaczano różne kategorie więźniów, np. czerwonym trójkątem więźniów politycznych, a zielonym więźniów określonych jako „zawodowi przestępcy kryminalni”. [przypis edytorski]

zielonem (daw.) — zielonym. [przypis edytorski]

zielonem — dziś popr.: zielonym. [przypis edytorski]

Zielone Świątki — daw. ludowe święto wiosny, w polskiej tradycji katolickiej ludowa nazwa święta Zesłania Ducha Świętego, obchodzonego 7 tygodni po Niedzieli Wielkanocnej. [przypis edytorski]

Zielone Świątki — dawne święto wiosny, w polskiej tradycji katolickiej ludowa nazwa święta Zesłania Ducha Świętego, obchodzonego 7 tygodni po Niedzieli Wielkanocnej. [przypis edytorski]

Zielone Świątki — przedchrześcijańskie święto wiosny poświęcone rozkwitowi sił natury, przez kościół katolicki zastąpione świętem Zesłania Ducha Świętego, obchodzonym od maja do czerwca, 49 dni po Wielkanocy. [przypis edytorski]

Zielone Świątki — tu: Szawuot, żydowskie Święto Tygodni, podczas którego bożnice i domy są przystrajane zielenią, kwiatami i gałązkami; obchodzone w pięćdziesiątym dniu po święcie Pesach (Paschy). [przypis edytorski]

Zielone Świątki — w polskiej tradycji katolickiej ludowa nazwa święta Zesłania Ducha Świętego, obchodzonego na pamiątkę wydarzeń opisanych w biblijnych Dziejach Apostolskich, kiedy apostołowie Jezusa zaczęli przemawiać w rozmaitych obcych językach, których się uprzednio nie uczyli (Dz 2, 1–11). [przypis edytorski]

Zielone Święta a. Zielone Świątki — potoczna nazwa święta Zesłania Ducha Świętego; święto ruchome (maj, czerwiec). [przypis edytorski]

Zielone Święta a. Zielone Świątki — potoczna nazwa Święta Zesłania Ducha Świętego w kościele chrześcijańskim; jest to święto ruchome, przypadające 7 tygodni po Niedzieli Wielkanocnej (a więc pierwszej niedzieli po pierwszej wiosennej pełni Księżyca). [przypis edytorski]

Zielone Stawki — właśc. Zielony Staw Kieżmarski a. Zielony Staw, największy ze stawów znajdujących się w Dolinie Kieżmarskiej po słowackiej stronie Tatr. [przypis edytorski]

Zielonka, Benedykt (1785–1835) — polski oficer, pułkownik, uczestnik wojen napoleońskich i powstania listopadowego. [przypis edytorski]

zielonkowatej — dziś: zielonkawej. [przypis edytorski]

zielonolicy — o zielonym obliczu (twarzy); por. zzielenieć ze strachu. [przypis edytorski]

„Zielony Balonik” — krakowski kabaret literacki, pierwszy tego typu na ziemiach polskich, funkcjonujący w kawiarni „Jama Michalika” w latach 1905–1912. [przypis edytorski]

Zielony Balonik — pierwszy młodopolski kabaret literacki założony na wzór francuskich czy berlińskich w Krakowie (z siedzibą w Jamie Michalika), działający w latach 1905–1915; łączył sztukę słowa z malarstwem, ściślej satyrycznymi karykaturami; głównymi autorami byli: Tadeusz Boy-Żeleński, Witold Noskowski. [przypis edytorski]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony przez krakowskich poetów, pisarzy i plastyków. [przypis edytorski]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. 1905; do jego zespołu dołączył w pewnym momencie Tadeusz Boy-Żeleński. [przypis edytorski]

Zielony Balonik zrobił mnie, ot tak, od niechcenia, pisarzem — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Zaproszenie na wieczór Zielonego Balonika (rys. W. Wojtkiewicz). [przypis edytorski]

Zielony Most — most w Gdańsku na rzece Motławie, wzniesiony w 1564 jako most zwodzony łączący Główne Miasto z Wyspą Spichrzów, dawną dzielnicą przemysłową z licznymi magazynami. [przypis edytorski]

zielony stolik — hazard; gry hazardowe tradycyjnie rozgrywane są przy stole nakrytym zielonym suknem. [przypis edytorski]

Zielony strzelec — roboczy tytuł dzieła Stendhala, ostatecznie opublikowanego jako Lucjan Leuwen. [przypis edytorski]

„Zielony Sztandar” — polski tygodnik związany z ruchem ludowym, wydawany od 1931 roku. [przypis edytorski]

ziem (daw.) — dziś popr.: ziemia. [przypis edytorski]

ziem (daw.) — forma dawna, skrócona; dziś: ziemia. [przypis edytorski]

ziem — dziś popr.: ziemia. [przypis edytorski]

Ziemecki, Stanisław, początkowo Stanisław Landau (1881–1956) — fizyk polski. [przypis edytorski]

ziemia była pusta i próżna, a Duch Boży unosił się nad wodami… — cytat z biblijnego opisu stworzenia świata (Księga Rodzaju 1,2). [przypis edytorski]

ziemia chananejska (daw.) — dziś: Kanaan, starożytna żyzna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, wymieniana w Biblii jako ziemia obiecana Izraelitom przez Boga (tereny obecnej Palestyny). [przypis edytorski]

ziemia Cyrce (mit. gr.) — wyspa wróżki Cyrce, umiejscawiana na zach. brzegu Płw. Apenińskiego, ok. 100 km na płd. od Rzymu, na przylądku Cicrei (oddzielonym od lądu podmokłymi obszarami i wyglądającym jak wyspa). [przypis edytorski]

Ziemia człowieczej ręce korna — ziemia jest pokorna wobec (działań) ludzkiej ręki. [przypis edytorski]

Ziemia Gadeirycka — tereny Kadyksu (gr. Gádeira), miasta w płd.-zach. Hiszpanii, założonego ok. 1100 p.n.e. przez Fenicjan na półwyspie oddzielającym odnogę Zat. Kadyksu od Oceanu Atlantyckiego. [przypis edytorski]

ziemia Gangarydów, która jest na drugim krańcu świata — w relacjach starożytnych Gangarydowie (gr. Gangaridai), zamieszkiwali krańce Indii, ziemie nad Zatoką Bengalską. [przypis edytorski]

ziemia gnoska — Gnosus, tj. Knossos, na Krecie. [przypis edytorski]

ziemia Gosen — obszar we wschodniej części delty Nilu, biblijna ziemia Goszen, gdzie zamieszkiwali Hebrajczycy w czasie tzw. niewoli egipskiej, i skąd wyprowadził ich Mojżesz. [przypis edytorski]

ziemia Goszen — region Egiptu, który zamieszkiwali Izraelici (Rdz 47,27). [przypis edytorski]

Ziemia (mit. rzym.) — Tellus, najstarsza z bogiń, patronka płodności, zbiorów, ale też małżeństw. [przypis edytorski]

Ziemiańska — przedwojenna kawiarnia z kilkoma filiami w Warszawie, pierwszy lokal mieścił się na ul. Mazowieckiej 12. [przypis edytorski]

ziemiański — tu: związany z posiadaczami gruntów rolnych. [przypis edytorski]

ziemiaństwo — posiadacze ziemscy. [przypis edytorski]

Ziemia nasza bogata i ludna, ale ładu, którego chcemy, w niej nie ma. Przyjdź i władaj — słowa, którymi mieszkańcy skonfliktowanej ludności przyszłego Księstwa Nowogrodzkiego zaprosili Ruryka, aby został ich władcą (wg Powieści minionych lat najstarszego znanego źródła historycznego Rusi). [przypis edytorski]

„Ziemianin” — pismo poświęcone rolnictwu i przemysłowi, wydawane w Poznaniu w XIX wieku. [przypis edytorski]

ziemianin — właściciel majątku ziemskiego, obszarnik, dziedzic. [przypis edytorski]

ziemianin — właściciel ziemski. [przypis edytorski]

Ziemiannik — litewski bóg urodzaju. [przypis edytorski]

ziemianów — dziś popr. D. lm: ziemian. [przypis edytorski]

ziemiany — dziś popr. forma B. lm: ziemian; mieszkańców ziemi. Sens całej linijki: Niebo, kogo traktujesz lepiej niż mieszkańców ziemi. [przypis edytorski]

ziemia (…) rodziła pytony (mit. gr.) — Pyton, wąż a. smok strzegący źródła przy wyroczni w Delfach, został zrodzony przez Matkę-Ziemię Gaję. [przypis edytorski]

Ziemia, rzeki i morze nie żywi, tylko ludzi — ziemia, rzeki i morze nie żywią nikogo innego, jak tylko ludzi (daw. konstrukcja składniowa). [przypis edytorski]

Ziemia Święta — pochodzące z Biblii określenie Palestyny i Izraela jako miejsc rozgrywania się wydarzeń Starego i Nowego Testamentu. [przypis edytorski]

Ziemia się zaraziła od obywatelów swoich, bo przestąpili zakon, odmienili prawo… — Iz 24, 5–6. [przypis edytorski]

ziemia spiska a. Spisz — region historyczny w Karpatach Zachodnich, w dorzeczu Popradu i Dunajca. [przypis edytorski]

ziemia Synów Słońca — mitycznym przodkiem japońskiego rodu cesarskiego był Ninigi, wnuk bogini słońca Amaterasu. [przypis edytorski]

ziemia — tu: jednostka administracyjna większa od powiatu a mniejsza od województwa. [przypis edytorski]

ziemia żywo niechby mię pożarła (starop.) — niechby mnie ziemia żywcem pochłonęła. [przypis edytorski]

[Ziemia zadrżała] w podstawach — dziś popr. ziemia zadrżała posadach. [przypis edytorski]

Ziemia zaraziła się od obywatelów swoich, bo przestąpili zakon, odmienili prawa, rozsypali przymierze wieczne… — Iz 24, 5–10, z pominięciem wersetu 7. [przypis edytorski]

ziemia zmieniła swą postać — w oryginale łac. mutant terra vices, gdzie słowo vicis oznacza zmianę, przemianę lub fazę. Alternatywne, choć nieco ryzykowne tłumaczenie mogłoby więc brzmieć: planeta w nowej jest kwadrze. Dobrze współgrałoby ono z dalszą częścią wiersza, gdzie mowa jest o zmniejszającym się i odzyskującym dawną wielkość księżycu. [przypis edytorski]

ziemia zroszona krwią Mierosławskich i Trauguttów (…) fort niemy świadek żydowskiej niedoli — Cytadela Warszawska była miejscem śmierci wielu przeciwników despotyzmu carskiego; m.in. Romuald Traugutt (1826–1864), dyktator powstania styczniowego, był więziony w X Pawilonie Cytadeli, a następnie stracony przez powieszenie na jej stokach 5 sierpnia 1864 r.; Ludwik Mierosławski (1814–1878), generał, pisarz i poeta, działacz polityczny, członek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, przywódca dwóch powstań w Wielkopolsce w 1846 i w 1848 r., pierwszy dyktator powstania styczniowego, nie był więźniem Cytadeli, zmarł na emigracji w Paryżu. [przypis edytorski]

ziemica (daw.) — ziemia (forma augmentatiwum). [przypis edytorski]

ziemica (daw.) — ziemia. [przypis edytorski]

ziemicy po większej części od rolników zamieszkałej i podzielonej przez tychże na role dziedziczne — w oryg. łac. Sortes hereditarias ruricolis et habitatoribus dispartitas. [przypis edytorski]

ziemi — dziś popr. forma D. lm: ziem. Tu możliwe też odczytanie: wszystkich czasów i wszystkiej [tj. całej] ziemi. [przypis edytorski]

ziemię tę, w żelazo plenną — Scytia, słynąca z obfitości rudy żelaza oraz znajomości jej obróbki. [przypis edytorski]

ziemię trzymać za kontraktem — dzierżawić ziemię. [przypis edytorski]

ziemie Alemanów — Alemannia, królestwo plemienne założone i zamieszkałe przez Alemanów, germańską konfederację plemienną, która przedarła się przez rzymskie granice w 213 i osiedliła się na na lewym brzegu Renu, w ob. płd. Niemczech; w 496 Alemanowie zostali pokonani przez władcę Franków Chlodwiga, w VI w. ich ziemie włączono do państwa Franków jako marchię; w X w. terytorium Alemannii stało się Księstwem Szwabii. [przypis edytorski]

ziemie (daw. forma) — dziś D. lp r.ż.: (wszystkiej, tj. całej) ziemi. [przypis edytorski]

ziemie — dziś popr. forma B.lp: ziemi. [przypis edytorski]

ziemie — dziś popr. forma B. lp: ziemi. [przypis edytorski]

ziemie — dziś popr. forma D. lp: ziemi. [przypis edytorski]

Ziemie Odzyskane — ziemie zachodnie i północne przyznane Polsce na mocy postanowień konferencji poczdamskiej, obejmujące Pomorze Zachodnie z Kołobrzegiem i Słupskiem, Pomorze Gdańskie, Łużyce, Ziemię lubuską, Ziemię kłodzką, Śląsk, Wielkopolskę, Warmię, Malborskie i Prusy Książęce. [przypis edytorski]

Ziemie równom, haj — ale cobyś wiedzioł, kany mój zadek się zocyno, a twój końcy (gw.) — Ziemię równą, ano, ale żebyś wiedział, gdzie się mój zadek zaczyna, a twój kończy. [przypis edytorski]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (do) ziemi. [przypis edytorski]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (wiele) ziemi. [przypis edytorski]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: ziemi. [przypis edytorski]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (z) ziemi. [przypis edytorski]

ziemie (starop. forma) — dziś popr. D.lp r.ż.: ziemi. [przypis edytorski]

ziemie — tu: oddziały z poszczególnych obszarów kraju, ziem. [przypis edytorski]