Przypisy

zoczywszy — zobaczywszy. [przypis edytorski]

z odkrytymi głowy — dziś popr.: z odkrytymi głowami. [przypis edytorski]

zodyaczny znak — znak Zodiaku. [przypis edytorski]

zodyjakiem — zodiakiem; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

zodyjaku — zodiaku; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

z odzieża — dziś popr. forma r.ż. (D. lp): z odzieży. [przypis edytorski]

Zöller, Hugo (1852–1933) — niemiecki podróżnik i dziennikarz, korespondent „Kölnische Zeitung”; w 1884 otrzymał zlecenie zbadania niemieckich kolonii w Afryce Zachodniej, pozyskanych przez Gustava Nachtigala. [przypis edytorski]

Zofia Dobrzańska (1885–1963) — aktorka. [przypis edytorski]

Zofia Jachimecka (1886–1973) — tłumaczka z włoskiego; przekłady m.in.: Goldoniego, Gautiera, Pirandella, Collodiego. [przypis edytorski]

Zofia Jagiellonka (1464–1512) — druga córka Kazimierza IV, żona margrabiego brandenburskiego, matka Albrechta Hohenzollerna (1490–1568), ostatniego wielkiego mistrza krzyżaków, który przeszedł na protestantyzm i przekształcił Prusy zakonne w Prusy Książęce. [przypis edytorski]

Zofia Nałkowska, primo voto Rygier (1884–1954) — polska pisarka, publicystka i dramatopisarka; autorka m.in. powieści Kobiety (1906), jej dalszego ciągu pt. Książę (1907) oraz powieści Rówieśnice (1909); obecnie znana przede wszystkim z powieści Granica (1935) oraz cyklu opowiadań Medaliony (1946). [przypis edytorski]

Zofia Stryjeńska, z domu Lubańska (1891–1976) — plastyczka; tworzyła w stylu art déco; członkini grupy artystycznej Rytm. [przypis edytorski]

Zofia Wójcicka-Chylewska (1876–1963) — dramatopisarka i powieściopisarka, tłumaczka, autorka tragedii Psyche z 1911 r. czy powieści Listy do Pana Boga: spowiedź grzecznej dziewczynki z 1908 r. [przypis edytorski]

Zofia Żeleńska — żona Tadeusza Żeleńskiego-Boya. [przypis edytorski]

Zofij — dziś popr. forma D.: Zofii. [przypis edytorski]

Zofiówka — ośrodek kolonijny Towarzystwa Kolonii Letnich, mieścił się w powiecie ostrołęckim. Od 1904 r. wypoczywały tam jedynie dziewczęta. [przypis edytorski]

Zofiówka — w Zofiówce spędzały wakacje dziewczynki z rodzin chrześcijańskich. [przypis edytorski]

Zofją — dziś popr. forma B.: Zofię. [przypis edytorski]

Zofja — dziś popr. pisownia: Zofia. [przypis edytorski]

Zofja Witoldówna (1370–1453) — córka Witolda i Anny, od 1391 r. żona Wasyla I Rurykowicza, wielkiego księcia moskiewskiego. [przypis edytorski]

z ogary — dziś popr. forma N. lm: z ogarami. [przypis edytorski]

z ograniczoną poręką (daw.) — dziś: z ograniczoną odpowiedzialnością. [przypis edytorski]

Zohar — postać o tym imieniu nie występuje w przekazach dotyczących Hamana. Terminem Zohar określa się natomiast kabalistyczny komentarz do Tory, Pieśni nad Pieśniami i Księgi Rut powstały w XIII w., ale posiadający wcześniejsze fragmenty. W księdze Zohar rozważana jest natura Boga, początek i struktura świata, jak również natura człowieka. [przypis edytorski]

Zohar — ujęty w formę dialogu żydowski traktat mistyczny z XIII w. komentujący Torę, Pieśń nad Pieśniami i księgę Rut; spisał go prawdopodobnie Mojżesz Baal Szem Tow. [przypis edytorski]

Zohar (z hebr.: blask) — kabalistyczny komentarz do Tory, Pieśni nad Pieśniami i Księgi Rut powstały w XIII w., ale posiadający wcześniejsze fragmenty; w księdze Zohar rozważana jest natura Boga, początek i struktura świata, jak również natura człowieka. [przypis edytorski]

Zoil — dziś zwykle małą literą: zoil; złośliwy, dokuczliwy, niesprawiedliwy krytyk, szukający dziury w całym; od nazwiska gr. retora i filologa żyjącego w IV w. p.n.e., Zoila (Dzōilosa), zwanego „biczem Homera” (gr. Homeromastiks), ponieważ ostro atakował on homeryckie ujęcie mitów greckich. [przypis edytorski]

Zoil — dziś zwykle małą literą: zoil; złośliwy, dokuczliwy, niesprawiedliwy krytyk, szukający dziury w całym; od nazwiska gr. retora i filologa żyjącego w IV w. p.n.e., Zoila (Dzōilosa), zwanego „biczem Homera” (gr. Homeromastiks), ponieważ ostro atakował on homeryckie ujęcie mitów greckich. [przypis edytorski]

zoil — nadmiernie surowy, niesprawiedliwy i zawistny krytyk; od imienia staroż. krytyka literackiego Zoilosa z Amfipolis (IV w. p.n.e.), który negatywnie oceniał dzieła Homera. [przypis edytorski]

Zoilos z Amfipolis (ok. 400–ok. 320 p.n.e.) — grecki filozof, gramatyk i krytyk, zwany „biczem Homera”, ponieważ w swoich pismach zjadliwie krytykował jego poematy; jego imię w formie Zoil stało się synonimem złośliwego, niesprawiedliwego krytyka. [przypis edytorski]

Zoilotersytes (neol.) — Tersytes to kłótliwy i brzydki uczestnik wojny trojańskiej, a Zoilos to retor gr. z III w. p.n.e., zjadliwy krytyk Homera, a przenoście: złośliwy i niesprawiedliwy krytyk. [przypis edytorski]

zoil — surowy, złośliwy krytyk. [przypis edytorski]

zoil — złośliwy krytyk, niesprawiedliwy w sądach. [przypis edytorski]

Zoil — Zoilos z Amfipolis (IV w. p.n.e.) był cynikiem i autorem pism negatywnie oceniających poematy Homera; przen. złośliwy, surowy i niesprawiedliwy krytyk. [przypis edytorski]

Z ojca wielkiego w łonie bogini poczęty — ojcem Achillesa był Peleus, król Ftyi, matką zaś Tetyda, morska boginka. [przypis edytorski]

z ojcy — dziś popr. forma N. lm: z ojcami. [przypis edytorski]

z ojcy naszemi — dziś popr. forma N. lm: z naszymi ojcami. [przypis edytorski]

z okazji nadania orderu Złotego Runa Andrzejowi Potockiemu, właścicielowi słynnego pałacu „pod Baranami”, którego fronton zdobiły w istocie trzy baranie głowy. — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Motyw z portalu w pałacu „pod Baranami”. W środku głowa Andrzeja hr. Potockiego, namiestnika Galicji (z „Liberum Veto”). [przypis edytorski]

Z okazji pokoju […] Ośmieliłem się napisać doń w tym przedmiocie — w styczniu 1762, kiedy prowadzące wojnę Prusy były w trudnej sytuacji, walcząca przeciw nim Austria została nagle pozbawiona swojego głównego sojusznika: zmarła caryca Elżbieta Romanowa. Jej następca Piotr III, który uwielbiał Prusy i Fryderyka II Wielkiego, wstrzymał działania wojenne i wycofał rosyjskie wojska z zajętych terenów pruskich. Nowy car 5 maja 1762 zawarł w Sankt Petersburgu pokój z Prusami, pośredniczył w zawarciu 22 maja w Hamburgu pokoju pomiędzy Szwecją a Prusami, jako sojusznik przekazał część swoich oddziałów Fryderykowi. Fryderyk uroczyście świętował pokój z Rosją, zaś niespodziewane wydarzenia określił mianem „cudu domu brandenburskiego”. Rousseau list do Fryderyka napisał w listopadzie 1762, ostatecznie kończący wojnę traktat pokojowy w Hubertusburgu między Prusami, Austrią i Saksonią zawarto dopiero 15 lutego 1763. [przypis edytorski]

z okładem — więcej, ponad. [przypis edytorski]

z okny i krużganki — dziś popr. forma N. lm: z oknami i krużgankami. [przypis edytorski]

zokonas (lenk.) — ordinas. [przypis edytorski]

zokonas — ordinas. [przypis edytorski]

zokonas (sl.) — ordinas. [przypis edytorski]

z okręty (starop. forma) — dziś N.lm: z okrętami. [przypis edytorski]

Zołotareńko, Wasyl — hetman kozacki. [przypis edytorski]

zołoto-stron — złotostrunny; metaforyczne: nawiązanie do, tradycyjnie symbolizowanego przez lirę, poetyckiego talentu adresata wiersza, brzmieniowo: do języka ukr. (zołoto, a nie: złoto). [przypis edytorski]

Z ołowiu tylko mieczów naszych ostrze — ołów jest metalem znacznie miększym niż żelazo. [przypis edytorski]

Zołtareńkowi — wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]

Zołtareńko — właśc. Iwan Zołotarenko (zm. 1655), hetman kozacki, stronnik Rosjan, szwagier Bohdana Chmielnickiego. Brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]

Zołtareńko właśc. Zołotarenko, Iwan Mykyforowycz (zm. 1655) — kozacki wojskowy, uczestnik powstania Chmielnickiego; pochodził z mieszczańskiej rodziny, był wykształcony, służył Chmielnickiemu jako poseł do Moskwy; od 1652 pułkownik korsuński; brał udział w bitwie na Batohu (1652) i był inicjatorem rzezi 8 tys. jeńców polskich, do jakiej doszło po niej; w l. 1652–1655 pułkownik niżyński, 1654–1655 hetmana nakaźny, zginął w czasie kampanii przeciw Rzeczypospolitej, na którą ruszył na czele 20-tysięcznego oddziału kozackiego, zajmując Homel, Czeczersk, Nowy Bychów i Propojsk; podczas oblegania Starego Bychowa zginął od ognia obrońców miasta; jego brat Wasyl Zołotarenko brał udział w podpisaniu Unii Hadziackiej (1658) i został uhonorowany tytułem szlacheckim; jego siostra Hanna Zołotarenko była żoną Bohdana Chmielnickiego. [przypis edytorski]

zołwicom — dziś: szwagierkom; chodzi o relację więzów rodzinnych sióstr Aleksandra w stosunku do Heleny jako jego żony. [przypis edytorski]

Zołzikiewicz — bohater noweli Henryka Sienkiewicza Szkice węglem: pisarz gminny we wsi Barania Głowa, pozbawiony skrupułów, przebiegły arogant. [przypis edytorski]

zołzowaty — chorujący na gruźlicę węzłów chłonnych. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski eseista, dziennikarz, krytyk sztuki i pisarz. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska); autor najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego pt. Powieść eksperymentalna, przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu; w 1898 zaangażował się w obronę Alfreda Dreyfusa, fr. oficera niesłusznie oskarżonego o zdradę, publikując na pierwszej stronie paryskiego dziennika „L'Aurore” artykuł J'Accuse!… (Oskarżam!), zarzucając władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska). Autor najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu Powieść eksperymentalna. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska). Autor najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska). Autor najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu Powieść eksperymentalna. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu. W 1898 zaangażował się w obronę Alfreda Dreyfusa, francuskiego oficera niesłusznie oskarżonego o zdradę, publikując na pierwszej stronie paryskiego dziennika „L'Aurore” artykuł J'Accuse!… (Oskarżam!), zarzucając władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; wszystkie jego dzieła zostały wpisane na indeks ksiąg zakazanych; w 1898 zaangażował się w obronę Alfreda Dreyfusa, oficera niesłusznie oskarżonego o zdradę, publikując 13 stycznia na pierwszej stronie paryskiego dziennika „L'Aurore” artykuł J'Accuse!… (Oskarżam!), zarzucający władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem; 7 lutego został postawiony przed sądem pod zarzutem pomówienia, 23 lutego skazany i pozbawiony orderu Legii Honorowej; w kwietniu wyrok uchylono ze względów proceduralnych, ale przeciwko Zoli wszczęto nowy proces, który rozpoczął się 18 lipca; za radą swojego prawnika przed wydaniem werdyktu pisarz uciekł do Anglii. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; wszystkie jego dzieła zostały wpisane na indeks ksiąg zakazanych; w 1898 zaangażował się w obronę Alfreda Dreyfusa, oficera niesłusznie oskarżonego o zdradę, publikując 13 stycznia na pierwszej stronie paryskiego dziennika „L'Aurore” artykuł J'Accuse!… (Oskarżam!), zarzucający władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem; 7 lutego został postawiony przed sądem pod zarzutem pomówienia, 23 lutego skazany i pozbawiony orderu Legii Honorowej; w kwietniu wyrok uchylono ze względów proceduralnych, ale przeciwko Zoli wszczęto nowy proces, który rozpoczął się 18 lipca; za radą swojego prawnika przed wydaniem werdyktu pisarz uciekł do Anglii. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — francuski pisarz, krytyk sztuki, główny przedstawiciel naturalizmu; wszystkie jego dzieła zostały wpisane na indeks ksiąg zakazanych. [przypis edytorski]

Zola, Émile (1840–1902) — pisarz fr., główny teoretyk i przedstawiciel naturalizmu; opublikował 20-tomowy cykl powieści Rougon-Macquartowie, przedstawiający pełny obraz epoki (Nana, Germinal, Ziemia, Klęska); był również autorem najważniejszego artykułu krytycznoliterackiego przedstawiającego teorię oraz estetykę naturalizmu Powieść eksperymentalna. [przypis edytorski]

zolamizm — prawdopodobnie błąd druku, kontekst wskazuje, że mowa o islamie lub islamizmie. [przypis edytorski]

zola — tu: zelówka, wzmocnienie przedniej części podeszwy buta. [przypis edytorski]

z olbrzymy i smoki — dziś popr. forma N. lm: z olbrzymami i smokami. [przypis edytorski]

z onem (starop.) — z tym, z owym. [przypis edytorski]

zonkom (gw.) — żonką. [przypis edytorski]

z onym (daw.) — z tamtym. [przypis edytorski]

z onymi (daw.) — z tymi. [przypis edytorski]

zoofity (biol.) — dawna nazwa kolonijnych, osiadłych zwierząt morskich, np. koralowców, które przez długi czas uważano za rośliny. [przypis edytorski]

Zopf (niem. dosł: warkocz) — tu: przen. o środowisku krytyków sztuki, traktującym swój przedmiot naukowo, pedantycznie i schematycznie, sucho i sztywno, w sposób przestarzały (jak w 2. poł. XVIII w., gdy elementem mody wykształconych elit był warkoczyk, często u peruki, tzw. harcap); początkowo określenie to ukuto w XIX w. jako ironiczne określenie niem. malarstwa i ornamentyki okresu baroku i klasycyzmu. [przypis edytorski]

Zophiej (starop. forma) — Zofiej; dziś: Zofii. [przypis edytorski]

zoposas (lenk.) — atsarga. [przypis edytorski]

Zoppot (niem.) – Sopot, miejscowość uzdrowiskowa w pobliżu Gdańska. [przypis edytorski]

zorany (daw.) — zaorany, zmęczony pracą. [przypis edytorski]

Zorganizowana Praca — tu: związki zawodowe. [przypis edytorski]

zorka (gw.) — gwiazda. [przypis edytorski]

z orlimi hałasy — tj. z hałasem orlich piór doczepionych do żelaznego stelaża. Były to tzw. skrzydła husarskie, które stanowiły część wyposażenia ciężkiej jazdy polskiej (husarzy), ich rolę stanowiło wywoływanie u przeciwnika przerażenia głośnym świstem piór w czasie szarży. Kirkor jest w dramacie Słowackiego wystylizowany na dzielnego, cnotliwego, walecznego i odważnego Polaka, wyznającego zasady rycerskie, niezłomnie przeciwstawiającego się walczącemu podstępem i kierującemu się nieszlachetnymi pobudkami «żywiołowi niemieckiemu” (uosobionemu przede wszystkim w Kostrynie). W tej scenie występuje ubrany w guście sarmackim, z husarskimi skrzydłami. [przypis edytorski]

Zoroaster a. Zaratustra (ok. 628–ok. 551 p.n.e.) — także: Zaratusztra; legendarny perski prorok, twórca monoteistycznej religii dualistycznej nazwanej od jego imienia zaratusztrianizmem. [przypis edytorski]

Zoroaster (gr.), właśc. Zaratusztra — perski kapłan i prorok, reformator mazdaizmu i twórca jednej z najstarszych na świecie religii monoteistycznych, nazywanej od jego imienia zaratusztrianizmem; przypisuje się mu autorstwo modlitw i hymnów stanowiących najświętszą i najstarszą część Awesty. [przypis edytorski]

Zoroaster (gr.) — właśc. Zaratusztra, perski kapłan i prorok, reformator mazdaizmu i twórca jednej z najstarszych na świecie religii monoteistycznych, nazywanej od jego imienia zaratusztrianizmem. [przypis edytorski]

Zoroaster (gr.) — właśc. Zaratusztra, perski kapłan i prorok, reformator mazdaizmu i twórca jednej z najstarszych na świecie religii monoteistycznych, nazywanej od jego imienia zaratusztrianizmem. Przypisuje się mu autorstwo modlitw i hymnów stanowiących najświętszą i najstarszą część Awesty. [przypis edytorski]

Zorobabel (VI w. p.n.e.) — przywódca pierwszej grupy żydowskich przesiedleńców powracających za pozwoleniem króla perskiego Cyrusa z tzw. niewoli babilońskiej, namiestnik perskiej prowincji Judy. [przypis edytorski]

Zorrilla y Moral, José (1817–1893) — hiszpański poeta i dramaturg epoki romantyzmu. [przypis edytorski]

zorywa — dziś raczej: orze. [przypis edytorski]

zorza — barwne zjawisko świetlne na niebie, związane ze wschodem i zachodem słońca. [przypis edytorski]

zorza — dziś popr. forma M. lm: zorze. [przypis edytorski]

zorza — jutrzenka, świt; pierwszy sygnał wschodzącego słońca. [przypis edytorski]

Zorza (mit. rzym.) — Aurora, bogini zorzy porannej; odpowiednik Eos w mit. gr. [przypis edytorski]

zorzane — przym. od: zorza. [przypis edytorski]

zorza północna — zorza polarna, kolorowe zjawisko świetlne występujące na niebie głównie podczas długich nocy polarnych za kołem podbiegunowym. [przypis edytorski]

zorza południowa — tu: zorza polarna. [przypis edytorski]

zorza poranna — jasność poprzedzająca poranne pojawienie się słońca nad horyzontem; inaczej: brzask, jutrzenka. [przypis edytorski]

zorz — dziś popr. pisownia D. lm: zórz. [przypis edytorski]

zorze — dziś rodz. ż.: zorza, blask rozjaśniający niebo tuż przed wschodem słońca. Podobne zjawisko jest widoczne tuż po zachodzie słońca. [przypis edytorski]

zorze (r.n.) — dziś popr. forma: zorza (r.ż.). [przypis edytorski]

zorze (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (z) zorzy. [przypis edytorski]

z ośmią narożnikami (daw. forma) — dziś: z ośmioma narożnikami. [przypis edytorski]