Przypisy

sprawa Calasów — sprawa Jeana Calas, hugenoty, oskarżonego w 1762 o zamordowanie swego syna, Marc-Antoine'a zamierzającego rzekomo przejść na katolicyzm (Marc-Antoine najprawdopodobniej popełnił samobójstwo lub padł ofiarą napadu); ojca torturowano, po czym połamano kołem, z syna uczyniono katolickiego świętego-męczennika, jego młodszego brata, Pierre'a zmuszono do konwersji na katolicyzm, wszystkich członków rodziny dotknęły represje; Wolter zapoczątkował protesty przeciwko zarzutom i skazaniu, napisał Traktat o tolerancji (1763), nagłośnił sprawę w całej Europie i doprowadził do apelacji i pełnej rehabilitacji Jeana Calasa (1765); proces Calasa stał się symbolem walki francuskich środowisk liberalnych z fanatyzmem religijnym. [przypis edytorski]

sprawa Calasów — sprawa Jeana Calas, hugenoty, oskarżonego w 1762 r. o zamordowanie swego syna, Marc-Antoine'a zamierzającego rzekomo przejść na katolicyzm (Marc-Antoine najprawdopodobniej popełnił samobójstwo lub padł ofiarą napadu); ojca połamano kołem dla uświetnienia uroczystości dwudziestej rocznicy rzezi hugenotów, z syna uczyniono katolickiego świętego-męczennika, jego młodszego brata, Pierre'a zmuszono do konwersji na katolicyzm, wszystkich zresztą członków rodziny dotknęły represje; w związku z tą sprawą Voltaire napisał Traktat o tolerancji w 1763 r., a w 1765 r. doprowadził do rehabilitacji Jeana Calasa przez fr. parlament. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — porządek. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — rządy. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — szyk, organizacja. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — szyk, przygotowanie. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — szyk. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — tu: bitwa. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — tu: szyk bojowy. [przypis edytorski]

sprawa (daw.) — zarządzanie. [przypis edytorski]

Sprawa Dołęgi — powieść autorstwa Józefa Weyssenhoffa, opublikowana w 1901 r. [przypis edytorski]

sprawa Dreyfusa — Alfreda Dreyfusa (1859–1935), francuskiego oficera o żydowskich korzeniach, fałszywie oskarżono o szpiegowanie na rzecz Niemiec i skazano za zdradę; jego sprawa wzbudziła we Francji gorące emocje, ujawniając m.in. drzemiący w społeczeństwie antysemityzm; do obrońców niesłusznie skazanego oficera należał pisarz Emil Zola, który przy tej okazji napisał swój słynny artykuł J'accuse! (Oskarżam!). [przypis edytorski]

sprawa Dreyfusa — skandal polityczny w XIX-wiecznej Francji, związany z niesłusznym oskarżeniem o szpiegostwo oficera żydowskiego pochodzenia Alfreda Dreyfusa i z trudnościami w uzyskaniu jego rehabilitacji. [przypis edytorski]

sprawa Dreyfusa — sprawa Alfreda Dreyfusa (1859–1935), francuskiego oficera pochodzenia żydowskiego, oskarżonego o szpiegostwo na rzecz Niemiec, skazanego na dożywotni pobyt w kolonii karnej w 1894, ułaskawionego w 1906; sprawa podzieliła społeczeństwo francuskie, prowokując wielu intelektualistów do ostrych wypowiedzi (Dreyfusa bronili m. in. Emil Zola i Marcel Proust). [przypis edytorski]

sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci. [przypis edytorski]

sprawa Sirvenów — sprawa rodziny Pierre-Paula Sirvena (1709–1777), hugenoty, którego jedna z trzech córek, Elisabeth, była upośledzona umysłowo; w 1760, w wieku 21 lat, zniknęła, jak się okazało, uprowadzona do specjalnego katolickiego klasztoru; w wyniku złego traktowania doznała załamania psychicznego i po pół roku została zwolniona; Sirven publicznie potępił jej potraktowanie, w odpowiedzi na co władze kościelne oskarżyły go o znęcanie się nad córką w celu zapobieżenia jej konwersji na katolicyzm; w 1762 Elisabeth ponownie zniknęła, jej ciało znaleziono w studni; wydano rozkaz aresztowania rodziny, oskarżonej o wspólne zamordowanie Elisabeth, ale udało im się uciec na czas; w zaocznym wyroku skazano ojca na łamanie na kołem, matkę na powieszenie, a dwie córki na wygnanie; Wolter zaangażował się w sprawę ich obrony, m.in. w Traktacie o tolerancji; po rehabilitacji Calasa Sirven, którego żona zmarła na wygnaniu, powrócił do kraju i oddał się do dyspozycji władz, został aresztowany i wkrótce zwolniony; w 1771 sąd unieważnił pierwotny wyrok i zrehabilitował całą rodzinę. [przypis edytorski]

sprawa (starop.) — tu: dowództwo; pod twą sprawą: pod twym dowództwem. [przypis edytorski]

sprawa Studzieńca — przy wsi Studzieniec, położonej pomiędzy Warszawą a Łodzią, w 1876 Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych założyło pierwszy na ziemiach polskich zakład poprawczy dla nieletnich przestępców. Miał formę osady, z domkami dla grup wychowanków, ze szkołą, ogrodem i parkiem. W 1929 odbył się głośny proces sądowy, w którym skazano dyrektora i 10 pracowników placówki za głodzenie, bicie i inne formy znęcania się nad podopiecznymi, zaś zakład przeszedł pod bezpośredni zarząd Ministerstwa Sprawiedliwości. [przypis edytorski]

Sprawa szefa sztabu generalnego Redla — w oryg. Der Fall des Generalstabschefs Redl; wyd. w 1924 roku książka ukazująca kulisy największej afery szpiegowskiej przed wybuchem I wojny światowej: pułkownik Alfred Redl, szef sztabu generalnego VIII korpusu armii austro-węgierskiej w Pradze, okazał się pracować jako szpieg na rzecz Rosji carskiej; po zdemaskowaniu 25 maja 1913 popełnił samobójstwo. Niezwłocznie po samobójstwie Kisch opublikował serię artykułów na ten temat w czasopiśmie praskim „Bohemia”, dziesięć lat później książkę, po polsku noszącą również tytuł Z tajników szpiegostwa. [przypis edytorski]

sprawa — tu: rządy. [przypis edytorski]

sprawa — tu: szyk bojowy. [przypis edytorski]

sprawa Wrześni (1901) — strajk uczennic i uczniów szkoły we Wrześni skierowany przeciw germanizacji szkół. Kiedy niemiecki nauczyciel wymierzył karę cielesną dzieciom za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii, przed szkołą zebrał się wzburzony tłum rodziców. Uczestników zajść władze niemieckie ukarały więzieniem i grzywnami. [przypis edytorski]

sprawca (daw.) — ten, kto kieruje a. rządzi czymś. [przypis edytorski]

sprawca (daw.) — ten, kto kieruje a. rządzi czymś. [przypis edytorski]

sprawca (daw.) — tu: zarządca. [przypis edytorski]

sprawca (daw.) — zarządca. [przypis edytorski]

sprawca — tu: ten, co „sprawia”, tzn. ustawia szyk bojowy. [przypis edytorski]

sprawca — tu: zarządca. [przypis edytorski]

sprawdzili — czasownik z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]

sprawiać (daw.) — organizować. [przypis edytorski]

sprawiać się (daw.) — tu: tłumaczyć się, usprawiedliwiać się. [przypis edytorski]

sprawiać — tu: przygotowywać; ustawiać. [przypis edytorski]

sprawiał woje — dziś: sprawiał wojów (wojowników). [przypis edytorski]

sprawić (daw.) — przygotować, zorganizować. [przypis edytorski]

sprawić (daw.) — tu: uformować szyk. [przypis edytorski]

sprawić „gips” (daw. pot.) — sprawić nieprzyjemną niespodziankę; por. „ładny gips!”. [przypis edytorski]

sprawić (gw.) — przygotować (tu w znaczeniu: do zarżnięcia). [przypis edytorski]

sprawić łaźnię — tu przen.: dać lanie, mocno zbić. [przypis edytorski]

sprawić się (daw.) — postąpić. [przypis edytorski]

sprawić się (daw.) — sformować szyk. [przypis edytorski]

sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki. [przypis edytorski]

sprawić się (daw.) — wywiązać sie z zadania. [przypis edytorski]

sprawić (starop.) — zdziałać. [przypis edytorski]

sprawić — tu: czynić, ustanowić. [przypis edytorski]

sprawić — tu: wyprawić. [przypis edytorski]

sprawić — tu: zamęczyć, oprawić jak zwierzę. [przypis edytorski]

sprawić — zdziałać. [przypis edytorski]

sprawię ci wały (daw. pot.) — zbiję cię, spuszczę ci lanie. [przypis edytorski]

sprawiedliwą karę (…) ponoszę — podwójne nawiązanie biblijne: do siedmiu lat tłustych i siedmiu lat chudych (sen faraona, zinterpretowany przez Józefa, a przepowiadający głód w Egipcie) oraz do plag zsyłanych na Egipt po to, by faraon pozwolił Żydom opuścić Egipt pod przewodnictwem Mojżesza. [przypis edytorski]

sprawiedliwemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: sprawiedliwymi. [przypis edytorski]

Sprawiedliwie gadają Piotr (gw.) — Piotr mówi prawdę. [przypis edytorski]

sprawiedliwi to łagodni, jak powiada Homer — takiej frazy w zachowanych tekstach Homera nie ma, choć w Odysei występuje określenie „zuchwali, dzicy i niesprawiedliwi” (VI 120 oraz IX 175). [przypis edytorski]

sprawiedliwo (gw.) — sprawiedliwie. [przypis edytorski]

Sprawiedliwość i boska Zemsta ścigające Zbrodnię — obraz Pierre-Paula Prud'hona z 1808, przedstawiający uciekającego zbrodniarza i ścigające go dwie uskrzydlone postacie, z których jedna trzyma w ręce pochodnię, a druga miecz, a pod nimi jako Ofiara leży na ziemi młody nagi mężczyzna; obecnie w Luwrze w Paryżu. [przypis edytorski]

Sprawiedliwość wynosi naród, a mizerne ludzie grzech czyni — Prz 14, 34. [przypis edytorski]

sprawiedliwy człowiek zakwitnie w zebraniu Pańskim nie inaczej jako gałąź palmowa kwitnie na drzewie swoim — Ps 91, 13. [przypis edytorski]

sprawiemy — dziś popr. forma 3.os.lm. cz. przysz.: sprawimy. [przypis edytorski]

sprawił, iż duże głazy leciały z nieba na uchodzący przed nim hufiec nieprzyjaciół; po czym (…) zatrzymał słońce i księżyc, aby ich wygnieść do reszty… — podczas bitwy z Amorytami pod Gibeonem (Joz 10, 10–13). [przypis edytorski]

sprawion (daw.) — dziś: sprawiony. [przypis edytorski]

sprawiony (starop.) — przygotowany. [przypis edytorski]

sprawiony (starop.) — tu: poinformowany. [przypis edytorski]

sprawować się (daw.) — bronić się, przedstawiając swoją sprawę. [przypis edytorski]

sprawować — tu: powozić. [przypis edytorski]

sprawowały tu rządy nasze Piastówny — m.in. Świętosława, siostra Bolesława Chrobrego, żona i matka skandynawskich królów. [przypis edytorski]

sprawuje (starop.) — sprawia; czyni. [przypis edytorski]

sprawunki — zakupy. [przypis edytorski]

sprawy — czyny; por. (czyjeś) sprawki. [przypis edytorski]

sprawy pożytków pospolitych — interesy publiczne. [przypis edytorski]

sprężyna — tu: spust. [przypis edytorski]

sprecyzjowałem — dziś popr.: sprecyzowałem. [przypis edytorski]

sprecyzjowanie — dziś popr.: sprecyzowanie. [przypis edytorski]

Sprengel, Christian Konrad (1750–1816) — niemiecki botanik, odkrył rolę owadów i wiatru w zapylaniu kwiatów (1793). [przypis edytorski]

sprezentować się (daw., z łac. praesentare: pokazywać) — przedstawić się. [przypis edytorski]

sprezentować — tu: zaprezentować. [przypis edytorski]

sprezentować — zaprezentować, przedstawić. [przypis edytorski]

sprezentowane — właśc. zaprezentowane, przedstawione. [przypis edytorski]

sprezentowanie — zaprezentowanie. [przypis edytorski]

sprezentowany — zaprezentowany; przedstawiony. [przypis edytorski]

sprezzatura (wł.) — termin z Dworzanina Baltasara Castiglione, oznaczający swobodę, lekkość i działanie w taki sposób, jakby wykonywana czynność nie wymagałą wysiłku. [przypis edytorski]

sprich doch nicht so laut, bist du verrückt? (niem.) — ależ nie mów tak głośno, oszalałaś? [przypis edytorski]

spricht (niem.) — mówi. [przypis edytorski]

spriwisliniał — spolszczyć się; od oficjalnej nazwy Królestwa Polskiego po zniesieniu przez Rosję jego autonomii w 1867 r., podzieleniu na 10 guberni i włączeniu do Cesarstwa Rosyjskiego: Kraj Priwisljanskij, czyli Kraj Przywiślański. [przypis edytorski]

spróżnia — opróżnia. [przypis edytorski]

sprobować — dziś popr. pisownia: spróbować. [przypis edytorski]

sprobować — dziś popr.: spróbować. [przypis edytorski]

sprobuj — dziś popr.: spróbuj. [przypis edytorski]

sprobujmy (starop. forma ort.) — dziś popr.: spróbujmy. [przypis edytorski]

sprolongować — odroczyć czas zobowiązania. [przypis edytorski]

spropositi (wł.) — głupstwa, niewłaściwości, niedorzeczności. [przypis edytorski]

sprościć — wyprostować. [przypis edytorski]

sprośnie (daw.) — nieprzyzwoicie. [przypis edytorski]

sprośnie (starop.) — brzydko. [przypis edytorski]

sprośnie (starop.) — źle, na złe. [przypis edytorski]

sprośnie — wulgarnie, bezwstydnie, w sposób przynoszący hańbę. [przypis edytorski]

sprośny — bezwstydny. [przypis edytorski]

sprośny (daw.) — nieprzyzwoity. [przypis edytorski]

sprośny (daw.) — okropny, plugawy; nieobyczajny. [przypis edytorski]

sprośny (daw.) — występny; bezwstydny. [przypis edytorski]

sprośny (daw.) — występny, odrażający, potworny, godny potępienia. [przypis edytorski]

sprośny (daw.) — występny, potworny, godny potępienia. [przypis edytorski]